Ёзденланы Альберт. БАТЧАЛАНЫ МУССА БЛА

Биринчи тюбешиу

Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну орус тил бёлюмюню биринчи курсунда окъугъан джылымда: «О-хахай, тюбешиу боллукъду, джыйылыгъыз!» – деген бир хапар чыкъды. (Къурман болайым халкъыма! Джыйылыу болады деб эшитсек,биз – къарачайлыла, къайры, нек баргъаныбызны да иги ангыламагъанлай, урягъа кириб къалыучанбыз. Сора, джолда бара: «И-й, къайры бара тура эдим?» – деб сагъыш этиученбиз. Аллай шартларыбыз ючюн, басымлы малкъарлыла бизни кеслерине бек ушатыб: «Акъылман къарацайлыла» – деучендиле.) Аны сандырагъаным, мен да къайры баргъанымы иги билмегенлей, эки ашыгъымы бир бирине ура, институт таба сермедим. Окъуу мекямыны бир уллу бёлюмюнде къарачай джаш тёлю джыйылдыкъ. Бир кесекден, уллу джазыучуларыбыз: Хубийланы Осман, Байрамукъланы Халимат, аланы ызларындан джылы къыркълагъа келген джаш да кириб келдиле. Биз, ёрге туруб, харс урдукъ. «Халиматны, Османны биргелерине келген, ол кёзлюклю джаш а кимди?» – деб шыбырдагъан ауазны эшитдим. Шыбырдагъанны къатындагъы: «Къалай танымайса? Ол эм иги джазыучубуз Батчаланы Муссады», – деди. Мен да: «Амандан Мусса болмагъын сен, ол Мусса болмаса! Муссаны сыфаты башха тюрлю болургъа керекди! Билмей айта болур?» – дегенча болдум ичимден.
«... Мусса алай айтды, Мусса былай айтды. Мусса ол хапарны джазды, Мусса бу назмуну джазды. Муссаны пьесасын спектакль этиб салгъандыла да, анга къараргъа барабыз. Муссаны джазгъанлары Совет властьха къаршчы болгъандыла да, бирле обкомгъа тил этгендиле, бир тутхан зат этмеге эдиле ... Огъай, Къулий улу Къайсын Муссаны джазгъанларына керти багъа бериб, обкомдан джакълагъанды. Соболев деген джазыучу: «Муссаны «Элия» хапары Чингиз Айтматовну чыгъармасындан кем тюлдю», – дегенди. Эйле, бизни Мусса ол белгили гюрджюлю джазыучу Чабуа Амирэджеби бла уллу татахды, аны заманына дже- терге, Аллах айтса, халкъыбызны атын саулай къралгъа, дуниягъа да айтдырлыкъды Мусса», – деген халкъда айтыуланы мен эшитир керекли къалмагъан эдим.
Мусса, Мусса, Мусса! Ий, къаллай адам болур бу Мусса дегенлери? Къара чачлы, къара къашлы, сагъышлы къара кёзлю, аз «къочхар»
бурунлу, акъ къанлы, ортадан узуннга тартхан сюекли, кенг имбашлы, иничге белли, къан тамырлары белгили болгъан уллу къоллары бла бир
джашны кёз аллыма келтириб, « Мусса дегенлери бу болур?» – деб, сагъыш этиучен эдим. Башхаланы джазгъанларына ушамагъан китабларын окъусам а, джюрегими теренинде джашагъан, бир таза, керти дуниягъа тюшгенча бола эдим. «Иги сагъын, Муссагьа тюбеб, ушакъ этиб, бу джомакълы дунияда мен джууаб табалмагъан сорууланы анга соруб, бир джууаб табар эди...» – деб кесим кесим бла ушакъ эте, Пайгъамбарны кёкден тюшерин сакълагъанча сакълай эдим Мусса бла тюбешир кюнюмю. Ма энди уа тюбешдим, кёрдюм: сарысыман чачы джукъаргъан, сары хончаларыны къыйырлары тёбенирекден джюлюннген онг къолуну кёргюзюучю бармагъы бла кёзлюклерини ортасындан ёрге тебериб, тюзетген биреуленни. Нек болгъанын билмейме, бу сары шилли адамланы кёргенлейме, не уа кесим кюзгюге къарагъанлайма, шайтанларым къозгъалыб тебрейдиле... Семенланы джырчы Смайыл да сары, Мусса да сары... да была бары «Сарыбаш Токъмакъовичле» болуб, не болгъанды былагъа?!» – деб, кесим-кесим бла дау айырыб тебредим.
Мен «дау» айыра тургъунчу, джыйылыуну ачдыла.
Джангылмай эсем, биринчи Осман, аны ызындан Халимат сёлешдиле. Халиматны да, Османны да сыйларын бек кёрсем да, ала не айтыб
башлаб, сёзлерин не бла бошарыкъларын ичимден билгенча болуб, сёзлерине артыкъ бек эс буралмай эдим. Муссадан кёлюм чыкъгъанча болсам да, «Муссагъа сёз берилгенлей, кёзлерими къысарма да, ол мен эртделеде кёзюме кёргюзтюучю Муссаны кёз аллыма келтирирме
да, хайда тынгыларма», – деген оюмгъа келиб, кесими джарашдырдым. Муссагъа сёз берилди. Биягъы кёзлюклерин кёргюзюучю бармагъы бла тюзете, «Элия» деген хапарындан юзюкню окъуб башлады. Муссаны орусча кесгин, джюрекден окъугъаны, сабыр-сабыр мени ангымы кесине тарта барыб, ахырында джесирге алды. Мен кёзлерими къысыб, Муссаны окъугъанын кёрюб башладым. Хапар да бошала, «халымы киши эсгериб къояды»– деген сезимден джунчуй, кёзлерими ачдым. Кёзлериме ау салгъан кёз джашланы ичлери бла къарагъанымда, бир кесек заманчыкъгъа Муссаны джыламукъ кёлде батыла тургъанча кёрдюм. Кесими эсгере: «Ой юйюнг къурумасын сен къызтекени! Алайда бир атны джашауу амалтын, кесинги бу сыфатха киргизиб!» – деб, кесиме айыб эте, башымы энишге ийиб, къол джаулугъуму чыгъарыб, кёзлерими сюртдюм. Къатымда олтуруб тургъан тенгим:
– Не болгъанды сеннге, биягъы сен индий киногъа къарагъанчамы
болдунг, Муссаны хапарына тынгылагъанынгда?– деди.
– Джашчыкъ, къулакъ артынга джетдиргинчи, тынч бол! Кесекле тийгендиле да, аны ючюн тартама бурнуму, – деб, бурнуму тартхан кибикле эте, дагъыда бир сюртдюм.
– Бурнунг табды. Кёзлеринг амалтын хатасы болмагъан джарлы бурнунгу юзюб къояса, – деб, хыйлачыкъ ышарды тенгим. Джыйылыу
бошалыб, студентле Османдан, Халиматдан автографла алыргъа мыллыкларын атдыла.
– Знаешь, что... кесинги къарттамакъчыкъ эте турма да, залим джаш эсенг, бар да Муссадан автограф алчы! – дедим тенгиме.
– Керекмиди меннге сени Муссангы автографы! Сенсе Муссаны пайгъамбарлагъа тенг этиб айланнган. Бар да кесинг ал, керек эсе! – деди тенгим къатымдан арлакъ джанлай.
– Хей, халисиз, сени джылынг менден гитчеди, бар дейме! Уллу айтханны этмеген уллаймайын къалады!– дедим.
– Хоу, сен пилсе! Гитче айтханны этмеген да гитчеймейин къалады, кесинг бар, мен уялмай не деб барлыкъма?! – деб, джамагъатны ичинде кёз туурамдан ташайды тенгим.
Назмула джазыучу бир джашил тетрад кибигим бар эди да, аны да къолтукъ тюбюме къысыб, Муссаны аллына бардым.
1979-чу джылны кюзюнде эди мен айта тургъан хапар. Меннге 22, Муссагъа уа 40 бола эди ол джыл. Ма ол кюнден башланнган эди мени
Мусса бла танышлыгъым.

Муссаны юсюнден оюмла

Уллу адам дуниядан кетсе, «этеги этегиме тийген эди, ол мени аллай иги тенгим эди» деб, кесибизге сый тартхан къылыгъыбыз да болуучанды. Мен Мусса бла тенглик джюрютген къой эсенг, уялгъан эте эдим, къатына барыб, сёлешеме деб, бир терс затны айтыб, бедишлик болама деб. Китаблары бла кёб «ушакъ» этиучен эдим Муссаны. «Кюмюш акка», «Элчилерим» деген чыгъармаларын окъусам, Муссаны уллу фахмусуна да, джигитлигине да бек сейирсине эдим. «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы ючюн Муссагъа Совет Союзну Джигити Алексей Скоков атлы саугъаны берселе да, тюзюн айтханда, мен аны иги огъурамай эдим. «22-23 джылларында не огъурагъан, огъурамагъан хапарланы айтады бу?!» – дерикле да болур эдиле ол заманлада. Мени огъураргъа, огъурамазгъа юретгенле, Муссаны тенглери: суратчы Абазалыланы Хабиб (джандетли болсун!), суратчы-педагог Абазалыланы Магомед, дагъыда башхала эдиле. Артыкъсыз да бек Абазалыланы Сосланбекни джашы Магомед литератураны бек кючлю биле эди. Сёзлени бояуларын кёрюрге, макъамларын
эшитирге Магомед юйретген эди мени. Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну устазлары, суратчыла: Тамбийланы Бурхан, Хубийланы Ахмат, Алийланы Юсуф, Кипкеланы Мустафа, Бостанланы Магомедни фатарына джыйылыб, джангы литература чыгъармаланы, суратланы кёб сюзюучен эдиле. Мени да кеслерини «джыйыннга» къошуучан эдиле. Мен аладан алгъан билимими, филфакда 4 джыл окъуб алмагъанма десем, устазларымы кёллери къалмасынла (Кёлю къалырча адам да хазна къалмагъанды. Джандетли болсунла!). Аны айтханым, Муссаны чыгъармаларына багъа берирге кесими башым джетмесе да, кюнде¬-кечеде айтыб, юйретиб тургъан устазларым бар эдиле. Энтда къайтарыб айтама, ол джашла Муссаны тенглери эдиле. «Муссаны «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы, бир кесек, коммунист фикирге кёре джазылгъанды», – деучен эдиле джашла. Джашла эсими уятмасала, джукъ да ангыламай окъурукъ болур эдим.
Ала айтхан затны уа, мен артыкъ да эс бёлюб окъуучан эдим. Аллай (биз ангылагъандан) ууакъ-тюек джетишмеген затлары болмагъан джазыучу днияда болмагъанды. Аллай затчыкъла, Абазалыланы Магомет айтханлай, «пилни юсюнде клапаланы излегенча» бир затды. Мусса керти да пил эди бизни ана литературабызда. Джазыучуланы кёбюсю «Джашасын КПСС!», «Джашасын Ленин!» деб джазгъан болмаса, тюзюн айтайыкъ, адамны ич дуниясын кёргюзейик деб кюрешмей эдиле. Мен ангылагъандан, «Мундан ары былай джазаргъа боллукъ тюлдю!» – деген оюмгъа келиб, литературабызгъа джангы философия, суратлау кюч, ариу тил къураб, джангы джол ачханы амалтын багъа бере болурбуз бюгюн Муссагъа. 80-чи джылланы ал сюреминде, мен ол затланы акъылым бла ангылаялмагъанлыкъгъа, джюрегим бла сезе болур эдим деб келеди кёлюме. Аны ючюн сюе болур эдим Муссаны чыгъармачылыгъын. Сюйгенни къой, китабын аллыма салыб, къыл къобузну къолума алыб «Кюн батар-батмазлай, Кёрюндю кёкде ай...» деб назмусуна макъам салыб, джырлаб башлаучан эдим. Джырлагъанымы магнитофонлагъа джаздыра эдиле да, къычырта эдиле джер-джерде. Звукозаписьледе пластинкала этиб, сата эдиле. Муссаны сёзлерине джазгъан «Экибиз» деген джырым, халкъда белгили джыр болгъан эди. Мен да ичимден: «И-й, Мусса бу
джырны бир эшитмеймиди? Эшите эсе уа, халкъ махтагъан джыр амалтын, Мусса меннге бир сёз нек айтмайды?» – деб, бек сакълай эдим.

Мусса бла экинчи тюбешгеним

Бир кюн мен студент общежитиеде къадалыб отоуубузну полларын джууа тургъанлай, биргеме джашагъан тенгим чабыб келиб:
– Альберт, Батчаланы Мусса келиб, сени тюбюнде сакълаб турады! – деди.
– Ийманынг алай болсун, Мусса мени сакълаб турмаса! Аны къой да, бар да, челек бла джангы суу ал да кел, – дедим мен.
– И-й Къуран, сакълаб турады, – деди.
– Башымы аурутма да, тас бол былайдан!
– Короче, келмей эсенг, келме! Келмейди деб, барыб Муссагъа айтайым, – деб, тенгим кетди.
Кертиси да келиб къалгъаны болса уа, бу хылымылы отоуубузгъа кириб къалмасын деб, ашыгъыш полланы джуууб бошарыма, эшикле къагъылдыла. Джюрегим ишек этиб, джетиб, эшиклени ачдым.
Къарагъанымда, Мусса сюелиб тура эди. Мен асыры джунчугъандан не этерге билмей:
– Мен, мен полланы джууа... – деб, бир затланы айтыргъа тебрегенлей,
– Ну что, мой юный друг, раз гора не идёт к Магомеду, Магомед идёт к горе, – деб, ышарды.
– Киригиз, бир киригиз, – деб, эшик юсюнден бир джанына туракъладым.
Мусса кириб, тынчлыкъ-эсенлигими биле: «Творчество джаны бла не этесе ?» – деб сорду. Бир затланы айтыргъа кюрешдим.
– Биринчиси «Экибиз» деген назмума ариу макъам салыб джырлагъанынга сау бол! Ол джырны бек джаратхан Москвада бир тенгим джашайды. «Келгенинг болса, ол джырны, Альбертни башха джырларын да бир кассетачыкъгъа джаздырыб, бир ала келирсе», – деб тилеген эди. Мадарынг бар эсе, иги къарнашымча, бир тындыр бу тилегими, мен тамбла Москвагъа кетеме, – деди Мусса.
Къууаннгандан башым кёкге джетгенча болуб ,чабыб чыгъыб, барыб, бир магнитофону болгъан тенгими магнитофонун алыб келиб, гитарамы къолума алыб, не къарыууму да салыб, джырлаб тебредим. Муссагъа кесими махтаталсам деб, бегирекми таралгъан эдим да, «биягъы Альберт хахайлайд» деб, хоншу комнаталадан джашла, къызла бизге кирир умутда, эшиклени къагъа башладыла. Дауурланы онгсунмагъанымы кёрген Мусса:
– Бир кесекчик бир сабыр’ эт, Альберт, эшиклени ачыкъ къой да, киреме деген кирсин да, тынгыласын, марджа, – деди.
Мен да ичимден: «Айхай-айхай, кёрсюнлё студент тенглерим, меннге къонакъгъа ким келиб тургъанын. Батчаланы Мусса кеси келиб, мени
джырларыма тынгылай эсе, билсинле мени да къаллай джаш болгъанымы!» Магнитофонну тохтатып, барыб эшиклени ачдым. Келиб орнума
олтура, биягъы мен тамам да бек кесими таралтыб, джырлаб тебредим. Студент тенглерим эшикден къараб бизни кёргенлей, бир къауумлары, уялыб, кетиб къала эдиле, бирле да башларын силкиб саламлаша, келиб, акъырынчыкъ олтура эдиле. Къысхасыча айтыргъа, мен магнитофонну лентасы бошалгъынчы бир джырладым.
– Аперим, ноталадан хапарлымыса? – деб сорду Мусса.
– Огъай, -дедим.
– Жаль, жаль... Сёзлерингде поэзия кёбдю. Китабчыкъ этиб чыгъарыргъа керекди...
– Къалай чыгъарлыкъма ? Ким чыгъарлыкъды? – деб сордум.
– Сен болгъан джазгъанларынгы бир джерчикге джый да, хазыр этиб тур, мен Москвадан къайтсам, окъурма да, рецензия джазарма. Андан ары уа не этеринги юйретирме, – деди Мусса.

Мен китабым чыгъыб тургъанча бир къууандым. Мусса, айтханыча, Москвадан къайтхандан сора бир аламат рецензия да джазыб, къол джазмамы сюзерге деб, областьда джазыучуланы башчысына – Хубийланы Османнга берген эди. Мен ол кюнледе къайдан биллик эдим, Муссаны да замансызлай дуниядан кетерин, 1979 джыл у сюзерге берген къол джазмамы сау 12 джыл джатыб, 1991 джыл, коммунист режим чачылгъандан сора, китаб болуб чыгъарын. Андан эсе бек, Муссаны джазгъан рецензиясы къол джазманы ичинден тас болуб къалгъанына къыйналама. Ол меннге Мусса берген ёмюрлюк саугъа эди...

Мусса бла ючюнчю тюбешгеним

Аллахды билген, 1981 джылны джай айларыны бир кюнюнде эди. Бир джумушум болуб, Черкесск шахаргъа келген эдим. Джумушум экинчи кюнде тынарыкъ болуб, кече джууукъда-тенгде не къонакъ юйде къалырма деген оноуну эте, шахарны ортасында, скверде скамейкагъа
олтуруб, китабмед, газетмед – бир затны окъуй тургъанымлай, аллыма келиб сюелиб тургъан адамны ауанасын сездим. Башымы кётюрюб къарагъанымда, Мусса сюелиб тура эди. Терк ёрге туруб, саламлашдым.
Хапар соруб, хапарымы билгенден сора:
- Кел, бюгече менде къалырса да, тамбла ишинги тындыргъандан сора кетерсе Къарачай шахаргъа, – деди Мусса.
Мен, разы болуб, Муссаны биргесине тебредим. Черкесск шахарны орта орамын ёрге барыб, сол джаныбызгъа айланыб (бусагъатда МОСУ-
ну бёлюмюню филиалы болгъан тийреде), Муссаны фатарына келдик.
Чай-пай ичдик, бир джюз граммчыкъ да тартдырды Мусса манга. Ма
аны бла, мен кёбден бери ашыгъыб сакълагъан ушагъыбыз башланды.
– И-й, Мусса, кёлюнгдегин бир айт, Аллах бармыды, джокъмуду?
– Барды.
– Бар эсе, биз аны нек кёрмейбиз да ?
– Биз Аллахны къой, пилни юсюне миниб тургъан бит-бюрче да пилни кёрелмейдиле. Пилни кесинден къой эсенг, бир тюгюнден да гитчедиле ала. Битге пилни тюгю адамгъа уллу чегетде баобаб терек кёрюннгенча кёрюне болур ? Сора адамдан да, пилден да, баобаб терекден да, джерден да, бизни галлактикадан да ахырсыз къат уллу болгъан Аллахны биз къалай кёрелликбиз да ?!
– Мусса, биз, къарачайлыла, къайдан къуралгъанбыз?
– Аланладан.
– Тегейлиле уа ?
– Ала да аланладан.
– Бирча нек сёлешмейбиз да ?
– Сёз ючюннге Чехословакия, чехле бла словакладан къуралгъан къралды. Ма Алания да, ол заманлада, тюрк тилли эм да ирон тилли халкъладан къуралгъан кърал болгъанды деб келеди кёлюме.
– Коммунист идеология эм иги эсе, бизни Орта Азиягъа нек кёчюрген эдиле да ? .
– Сен аллынга уруб келген джашса, бу темагъа пока кёб сёлешиучю болма. Коммунизм идеологияны аманын, игисин билир ючюн, бек кёб
окъургъа керексе...
– Нени окъургъа керекме ?
– Къуранны, Библияны, Достоевскийни «Братья Карамазовасын», Лев Толстойну, Блокну, Есенинни, Шолоховну, Чингиз Айтматовну, Солженицинни китабын табалсанг, кишиге кёргюзмей окъурса, – деди Мусса.
– Кесинги юсюнгден бир хапар айт, Мусса.
– Да не хапар айтайым? 39-чу джыл, октябрь айны экисинде, Къумушда туугъанма. 43-чю джыл Азиягъа кёчдюк. Бизни тёлюню сабийлиги
болмагъанды. Ашаргъа джукъ болмагъандан, кёлтюремле болуб, джаныбыз кючден къалгъан бирле эдик биз. Джуртубузгъа къайтхандан
сора, Къарачай шахарда педагогика институтну филология бёлюмюнде окъугъан эдим. 1963 джыл окъуууму бошаб, Къумуш школда устаз
болуб ишлеген эдим. Ол заманлада басмалай башлагъан эдиле мени джазаргъа кюрешген затларымы.
– Эм бек не темагъа джазаргъа сюесе, Мусса?
– Не тема эсиме келсе, джюрегиме тынчлыкъ бермесе, аны джазаргъа сюеме. Чот темада болмаз, аны къалай суратлагъанынгда болур...
– Мусса, сёз ючюн мен тепси джанында олтуруб турама дейик, алгъыш айт деселе, не айтыргъа керекме?
Мусса, тамам кёлю бла кюлюб:
– Да не дериксе... олтургъаныгъызны чуруму не болгъанына кёре айтырыкъса. Не да болсун, бош затны юсюнде бек акъыллы сёзле айтама
деб, кесинги бек къыйнама. Аракъы ичиб тереннге кирмесенг, не айтырынгы кесинг билликсе, – деди Мусса, Мен соргъаныма ыйлыгъыб, я
Рабби, тёлимеми урдуруб джибердим? – деб, сагъыпгха кирдим.
– Къойчу аланы, кел тынчаяайыкъ да, «Джаз келди да, джилек дедим атынга» деген назмунгу бир айтчы, – деди Мусса.
Мени джунчутхан сагъышым терк кете, къайры джатарыкъма дегенча соруулу къарадым. Муссаны патарында бир орундугъу бар эди. Мусса
ашыкъмай полда орун салыб, меннге да кесини орундугъун кёргюзе:
– Сен орундукъда джат, – деди.
Мен да кесими намыс эте билгеними чертирге излеб:
– Да мен атамы орундугъуна миниб ойнамаучан эдим гитче сагъатымда. Сени мен тин атамча кёреме, алай болмаса да, сен менден таматаса, мен полда джатарыкъма, – деб, иги къадалыб, кесим излегенча этдим.
– Хы, сора, джат да, айт назмунгу, – деди Мусса. Айтыб башладым.
Айтыб бошарыма Мусса:
– Аперим, Альберт! Къаллай «халкъ суратлауларынг» бардыла!
Эригиб къалмай кюрешсенг, керти да «Халкъ поэт» боллукъса! Мен анга ийнанама! Энди, кёзлеринги къыс да, ма бу назмунгу сёзлерин кёз аллынга келтир да, хайда джукъла да къал. Мен да тамбла эртден бла эртде Бештау шахаргъа кетерикме , – деди.
«Энди мундан ары сыйым бла тохтайым, соруула соргъанны къояйым», – деген сагъышны эте, кёзлерими къысыб, назмумда айтылгъан
затланы кёз аллыма келтире туруб, къалкъыдым.
Эртден бла Мусса, айтханыча, Бештаугъа кетген эди. Мен да, джумушларымы тындыра, Къарачай шахаргъа къайтхан эдим.

Мусса бла тёртюнчю тюбешгеним

1982 джылны май айында болур эди, Аллахды билген. «Джаш къанатла» деб, Къарачай районда, шахарда джашагъан джаш джазыучуладан къуралгъан литература бирлешлигибиз болуучан эди. Бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ поэтлери: Батчаланы Башир, Кечерукъланы Байдымат, мен дагъыда кёбле кириучен эдик ол бирлешликге. Ал кёзюуде мени тамата этиб салгъан эдиле «Джаш къанатлагъа». Бир кере Мусса келген эди бизни джыйылыуубузгъа. Муссадан бек уялсакъ да, джашлыгъыбыз озуб кете болур эди, терсибизге-тюзюбюзге урдура, назмуланы сюзебиз деб, даулашыб кюреше эдик. Ичибизде хапар джазаргъа кюрешген бир джаш адам да, хапарымы окъуйма деб, къадалды. -Окъу, - дедик да, окъуду. Тюзюн айтханда, хапары бек къарыусуз эди.
Огъурамагъаныбызны ангылаб, ол джаш Муссадан кёл табалсам деген умутда:
– Мусса, мен джазыучу болургъа хар затымы хазыр этгенме! Нем да барды, честно комсомольский! Бир келигиз мени юйюме, кёргюзейим!
Шо бир келигиз! – деб, тамам къадалды.
– Да бу тенгигиз быллай бир тилегенден ары, келигиз барайыкъ да, бир къарайыкъ – деди Мусса, ууакъ ышара. Тебредик ол тенгибизни юйюне. Ючмед, тёртмед да бёлюмлю фатар. Ол заманнга кёре иги танг баш тутхан адамлагъа ушай эдиле. Бир бёлюмю иги алай тургъанлай китабдан толу. Бир китаб табханы ичинде «Дуния литератураны саулай да джыйымдыкъ томлары». Табханы мияласында Расул Гамзатов бла Къулийланы Къайсынны суратлары. Орталарында уа, бизни хапарчы тенгибизни сураты! Джарагъан иш столу. Столну юсюнде басмалаучу машинкасы, не айтайым, тёгерек бурулуучу, таянчакълы шиндиги. Тюзюн айтыргъа, мени кёзюм бир кесек къарады. «Ай насыблы, биз кёрюрге табмагъан китабланы, басмалаучу машинканы ким алыб бергенди мунга?» – деб эте тургъан сагъышларымы Муссаны ауазы бёлдю.
– Аперим, къарнашчыгъым! Айтханынгча, хар ненг да барды. Энди джангыз джазарынг къалгъанды, къалгъанын тындыргъанса! – деди
Мусса, чырт ышармагъанлай...
– Да хоу... бюгюн окъугъан хапарым ол бошду, ма энди печатный машинкам бла бир хапар джазайым да, бир кёрюрсюз...-деди, бизни хапарчы тенгибиз.
– Да къадал, кюреш. Джазаргъа бек мыллык атыб, башха бир иги зат эте биле эсенг, аны да унутуб къойма. Иги къарнашымча, эсинги бек
ийиб, кёб окъу. Окъусанг, кёб затха тюшюннюксе кесинг. Сау-эсен къал! – деб, Мусса эшикле таба тебреди. Биз да ызындан атлай, орамгъа чыкъдыкъ. Джолда «джыйыныбыз» седирей бара эди. Студент общежитиени тенглигине джете, мен: « Да иги джолгъа барыгъыз, Мусса!» – деб, къолуму узатдым.
– Тохта, кетиб къалма, заманынг бар эсе, бир кесекчик ашыр мени,- деди Mycca. Къалгъан джашладан айырыла, мен Муссаны ашыра тебредик.
– Къалайды окъууунг ?
– Да кюрешеме окъургъа.
– Джазыучуладан кимни бек джаратаса ?
– Кесибизникиледенми огъесе дуния литератураданмы ?
– Орус, дуния литературадан.
– Орус литературадан, ну, Пушкин кесича барсын, Лермонтовну джаратама, Достоевскийни, Лев Толстойну, Чеховну, Есенинни, Блокну, Булгаковну, Зощенкону, Шолоховну да «Тихий Донун», Владимир Высоцкийни. Бюгюннгю сау Совет джазыучуладан а Чингиз Айтматовну «Буранный полустаногун» джаратама. Дуния джазыучуладан а Шекспирни, Гётени, Дантени, Хименесни, Хэменгуэйни, къысхасыча
айтыргъа, латиноамериканская поэзияны джаратама, – дедим.
– Маяковскийни уа? – деди Мусса, сынагъанча къарай.
– Маяковскийни алгъа, политикагъа терен кирмеген сагъатында джазгъан затларын джаратама, – дедим.
– Аперим, аман тюлдюле сайлауларынг. Кимден дерс аласа, ким бла ушакъ этесе?
– Ишлерге керек болады да, дерслеге бармай кёб къалыучанма.
Барсам да, джангыз Китов Фуад Исмаилович деб бир устазыбыз барды
да, аны лекцияларына тынгыларгъа сюеме, къалгъанла хар айтхан затла-
рын бюгюннгю къырал политика бла джалгъаб кюрешедиле да, бир
кесек алдауукъ болады лекциялары.
– Да вы, молодой человек, оказывается бунтарь! Кимледиле сени бу къаннга буруб кюрешгенле? – деди Мусса кюле.
– Биринчиси – Владимир Высоцкий, экинчиси – сени чыгъармаларынг, ючюнчюсю – мени дерсде окъутмагъан устазларым: Абазалийланы Магомед, Абазалийланы Хабиб, Тамбийланы Бурхан, Бостанланы Магомед, Хубийланы Ахмат, Кипкеланы Мустафа, Алийланы Юсуф, ма алай-алай джашла... – дедим, тамада шохларымы атларын айтханыма ёхтемлене.
– Сен партизан болаллыкъ тюл кёреме, Альберт, тизиб къойдунг да «декабрист» тенглеринги, – деб, имбашымдан тарта, кесине къысды да,
– Ладно, юноша, примерно ма ол джашла бюгон ингир ала, суу джагъада бир къойчукъну ашайыкъ дегендиле да, мени да чакъыргъандыла. Барамыса сен а? – деди Мусса.
- Да къайдам, чакъырылмагъанлай барсам, айыб болурму? – деб, соруулу къарадым.
– Нек болады айыб? Сеннге да айтырыкъ болурла, айтмасала да, бирге барырбыз. Экибизни таныш болгъаныбызны билмей, Абазалыланы Хабиб: «Мусса, мен сени бир пацан бла танышдырлыкъма, бюгюн Бурханнга бир хурметчик этерикбиз да, суу джагъада танышдырырма», – дегенинде, сени юсюнгден айтханын сезген эдим. Аллах айтса, ингир ала тюбеширбиз, энди сен къайт ызынга», – деб, Мусса Дом Совет таба
атланды. Мен да, «мени да бир чакъырсала» деген умутну эте, общежитияны арбазына кирдим. «Сагъынылгъан босагъа юсюнде» дегенлей, аллыма Абазалыланы Магомед чыгъыб къалды да: «Альберт, бюгюн Бурхан ассистент болгъанын джууабыз дегенбиз да, Бурхан къара къой-
чукъ алыб келирге Учкуланнга кетиб турады. Кеси да: «Альбертни да бир чакъырырсыз», – деб кетгенди. Сен мени комнатама келирсе да, бирге-бирге барырбыз» – деди Магомед. Мен, къууанч тыбырлы болуб, сагъат бир тёртле бола, назмула джазгъан дефтерими да къолума алыб, Магомедни комнатасына бардым.
Узун сёзню къысхасы, сагъат бир алтыла бола, ол башында сагъынылгъан джашладан асламысы Къобанны джагъасына джыйылыб, хурметибизни башладыкъ. Муссаны, Абазалыланы Мухамматны, Китов Фуадны айтханлары бир бирине тамам келише, ушакъ эте эдиле. Мен
да, ичлеринде эм джаш болуб, шапалыкъны бардыра эдим. Фуад Исмаилович бир кесек олтургъанындан сора, кишиге да джукъ айтмагъанлай, акъырынчыкъ кетиб къалгъан эди. Къайтмагъанында, джашладан къайсы эсе да, къайгъырыб: «Аланла, черкес шохубуз бизни джаратмагъанлыкъмы этди, огъесе, биз, бир терс сёз айтыб, джанынамы тийдик?» – деди.
– Огъай. Биз аны амалтын орусча сёлешиб тургъаныбыз ючюн, кесин бир терслиги болгъан адамча кёрюб кетгенди. Намыслы джашды. Кесини джюреги алай излей эсе, къайгъырмаз. Ладно, – деб, Мусса мени таба къараб, – иги джангы назмуларынгдан
бир окъучу, – деди. «Къара кюч» деб, арты-аллы болмагъан поэма маталлы бир затны джазгъан эдим да, дефтерими шинкъартны джа-
рыгъына тутуб, окъуб башладым. Асыры кёбмю окъуй башлагъан эдим да, Абазалыланы Мухаммат, джётел маталлы бир зат эте:
– Джашко, сен джаш адамса, саулугъунг тамам залим болур, алай а, бизлени джазыкъсын, – деди. – Мен, аны айтханын иги огъурамасам да, терк тынч болдум. Поэзияны Магомедден иги ангылагъан адамгъа мен тюбемеген эдим. Кеси да бек таза иннети болгъан адамды. Назмуну сюзерге тебресе, джазгъан адамны джанына джетеме деб къоркъмай, кёлюне келгенни бек ачыкъ айтыучан эди.
Муссаны къатында мени «поэмамы» къарыусуз болгъанын чертгенин ангылаб, аны ючюн огъурамагъан эдим мен да айтханын, ансы
Магомед мени бек эркелете эди. Мен да аны сыйын бек кёре эдим. Мен къымсыз болуб тургъанлайыма Мусса:
– Альберт, сен «Къара кюч» деб неге айтаса, аны сыфаты уа къаллайды? – деб, соруулу къарады.
Мен не айтыргъа билмей тирелдим. Мусса, меннге кёл бергенча къараб:
– Мен ангылагъаннга кёре, абстрактная поэмады поэманг. Айтыргъа излеген затларынг а сени джылынга, сынамынга кёре асыры ауур затла болгъандыла да, аны бла бир кесек джунчугъанса. Ауур теманы алыб, аны къарыусуз суратлагъандан эсе, дженгилни алыб,
аны бла ойнай-ойнай ариу суратлагъанынг иги боллукъду. Бу поэмангы мундан ары сюрмелейме десенг, сюрмелерсе, сюрмелемей
къойсанг да, андан иги затларынг кёбдюле. «Къара кюч» деген не затды? – деб, меннге соргъанлары болса, мени сартын, мен алай айтырыкъ эдим: «Къара кюч» деген сёзню эшитгенлей кёзюнге не зат кёрюне эсе, «Къара кюч» деген олду деб»,– деди.
Муссаны айтхан затларын мен кёзюм бла кёрюб баргъанча бола эдим. Дагъыда бир джырла джырлатхан эдиле меннге ол кече, мени уллу тенглерим. Мен, аланы ушакъларына тынгылай, бир тюрлю бир дуниягъа тюшгенча бола, сёзлени бояуларын кёре, макъамларын эшите эдим.

Мусса бла ахыр кере тюбешгеним

1982 джылны июль айыны 2-чи кюнюнде, кюнорта бола, не эсе да бир джумушум болуб, облдрамтеатрны ишчилери кириучю эшиги таба
атлай бара эдим. Сол джаныма къарагъанымда, узун сюекли джаш мени таба огъурсуз къарай, терекни салкъынында тютюнню букъулата сюеле эди. Ол адамны къутсуз къарамындан джунчугъанча этиб, башымы силкиб, саламлашхан маталлы бир зат эте, озуб тебредим. Джунчугъаныма кесимден уяла: «Ким болуучан эди бу? Адам сюймеген адамча аллай къуджурла къарай эсе, мен андан нек джунчургъа керекме?! Анданда огъурсуз къараб, мен да аны нек джунчутмадым?! Тохтачы! – деб, кесиме буйрукъ бере, атлауучланы юсюне мине, тохтадым. Дорданымы аллына чыгъара, ёрге созулургъа дыгалас эте, имбашларымы да кенгертирге кюреше, бир къашымы да биринден иги мийик эте, бетиме да огъурсуз тюрсюн алдыра, сабыр бурулуб, ол джашха къарадым. Узун чачы кесек джукъаргъан, хонча тюклери къулакъ тюблеринден иги эниш созулгъан, чырайы бла гырхылыгъы бир бири бла джагъалаша тургъан, джылы отузлагъа келген джаш: «Къашланы бир-бирлеринден мийик этген алай тюлд, ма былайд!» – дегенча, къашларын ойнатыб, ауузун къынгыр эте, эринлерини онг къыйырларын гыбыт башха ушата, хауаны ичине терен тарта, къоркъунч къарамын меннге бурду. Джазыкъсынмакълыкълары болмагъан тёрт кёз бир бирлерине джити къарашдыла. Кёзлени садакъла атар мадарлары болсала, аямай бир бирлерин къармарыкъ эдиле. Энди, «къарашыу» бла кесими бир хорлатмай къоялсам, – деген умутну эте, мен да къалышмай, кёзлерими «джандырала» этиб, къараб кюрешдим. Джыйырма бешге джылым келген, ташны сыкъсам суу чыгъарырма деген, бишген заманым болгъанлыкъгъа, ол адамны къарамы мени онгсуз эте башлады. Я Аллахым, хорланама да хорланама, былай сыйым бла хорланырча бир себеб бер деб, Аллахха эсими бургъанлайма, бизни къарамларыбызны ортасына, мен чыгъармаларына баш уруучу, закий Мусса, къолунда да бир сарысыман портфели бла келиб, сюелди. Тоба-тоба-тоба, Я Аллахым, къудуретинг кёбдю, мени тилегими эшитгенча, бу адамны ортабызгъа келтириб салгъанынга джаным къурман болсун, Аллахым! – деб, «садакъатар» къарамымы джаясыны керилгенин ызына къайтара, джумушакъ тюрсюннге кирдим. Энди, чабыб барыб Муссаны къолун тутама да, ол «Огъурсуз»: «Къара мунга, падхалимге, эки ашыгъын бир-бирине ура, чабханына!» – дерикди, барыб саламлашмайма да, мен кесиме айыб этерикме. Къалай этейим? – деген сагъышха кире тебрегенлейме, «Былай келчи, Альберт! Сен да былай кел, Юсуф!» – деди Мусса. Мен дордан кибигими ызына джыя, къаш башларымы да тюзетирге кюреше, аллыма атладым.
Онг аягъындан ким эсе да резин бла тартыб туруб, терк бошлагъанча, Юсюп онг аягъын аллына терк атыб, дагъыда джюрюшюн тамам сабыр
эте, Мусса таба тебреди. Экибиз да Мусса бла къол тутушдукъ.
– Бир биринги таныймысыз? – деди Мусса.
– Да не знаю... – деди Юсюп, меннге джити къарай.
– Сен а, таныймыса? – деди Мусса меннге.
– Джангылмай эсем, Созарукъланы Юсюп болур? – дедим. (Мен Юсюпню кесин кёрмегенликге, атын эшитген эдим. Бир белек назмусун да окъуб, бек джаратхан эдим. «На ровном месте создают шум! Этот невежественный балалаечник просто выскочка!»– дейди Юсюп сеннге...» – деб, меннге бир танышым айтхан эди, аз алгъаракълада. Мен да, «мени кёрген да, таныгъан да этмегенлей, не иши барды мени юсюмден къуджурла сёлеширге?» – деб, бир кесек ачыуланнган эдим Юсюпге. «Созарукъланы Юсюп болур?»– деб, джюрегим ишек этиб, аны ючюн
айтхан эдим Муссагъа.)
– Хоу. Ала-ма-ат! Бу Ёзденланы Альбертди. Назмула, джырла джазады, студентди кеси да, танышыгъыз! – деди Мусса.
Мен къолуму узатдым Юсюпге. Юсюп кёзлери бла Муссагъа къараб тургъанлай, къол бармакъларын бир бирине къысыб, бууунундан энишгесин чабакъ суугъа секиргенча этдире, меннге къолун узатды.
«Къолунгу да кесинги да!..»– деб, ичимден ачыулансам да, Муссадан
уялгъандан, Юсюпню къолун тутдум.
– Келигиз энди, заманыгъыз бар эсе, театрны башчысы Тохчукъланы Борисни кабинетине барыб, бир кесекчик олтурайыкъ, – деди Мусса. Мусса аллыбызда, Юсюп аны ызындан, мен ызларындан тагъылыб, театргъа кирдик. Тохчукъ улу олтургъан орнундан ёрге къоба:
– Ма джашла десенг, джашла! Хош келигиз! Бир биринги къалай да табыб келдигиз? – деб, джарыкъ саламлаша, олтурур джерлерибизни
кёргюздю.
– Къаллай джашланы алыб келдим мен сеннге. Алай эсе уа, бир хурметчик этерге керекбиз! – деген сёзлери эсимдедиле Муссаны. Борис туруб, барыб эшикни киритин этди. Андан ары Борис столгъа «джашыргъан» шешачыгъынмы сала тебреди, огъесе Мусса портфелинден гитче коньяк шешачыкъланымы чыгъарды, эсимде джокъду. Алайчыгъын Тохчукъ улу иги эсгерлик болур, Аллахха шукур, сау-эсенди... (Ачы коммунист болса да Борис, халкъгъа кёб къыйыны кирген таза адамды да, Аллах анга 100 джылла джашау берсин! – деб тилекчиме). Къысхасыча айтханда, Борис – тамада, мен – шапа болуб, олтурдукъ. Тюзюн айтсам а, ала бла олтургъанны мен башыма бек сыйгъа санай эдим. Кесими къатдырыб, бир терс зат этиб джибереме деб, къоркъуб, билгенимча шапалыкъны бардырыб башладым. Къуяма, ичгеннге «закускачыкъ» узатама, алгъыш айтсала, бетими акъыллы сыфатха киргизиб: «Амин Аллах!» – дейме, къайдам не айтайым, кёргенимча, билгенимча этерге кюрешеме. Бир кесекден Борис: «Альберт, биз бирер кере айтдыкъ, сен да бир джукъ айтчы, шапа эсенг да, столну джаба башлагъаннга санама да», – деди. Секириб туруб, джунчуб, не айтыргъа билмей: «Назму айтсам боллукъмуду?» – деб сордум.
– Айхай, айхай, айт, – деди Борис. Мусса да, кёзлюклерин тюзете, башын азчыкъ силке, разылыгъын билдирди. Джангылмай эсем, «Джаз
келди да джилек дедим атынга» деген джырымы сёзлерин айтдым. Ары дери да Мусса къол джазмама рецензия джазыб, мени джазаргъа кюрешгенлерим бла таныш эди да, алайда да бир махтады. Башым кёкге джетгенча бола, шапалыгъымы андан да иги бардырыргъа кюрешдим. Не дыгалас этсем да, кесими не таб тутаргъа кюрешсем да, Юсюпню тишин кесиме ышарталмайма. Ышаргъан къой эсенг, бир кесек тарта келгенден сора, мен аны рюмкасына коньякчыкъ къуяргъа тебрегенлейме, меннге ачыулу къараб: «Ты чо тут путаешься под ногами?! Чо ты подлизываешься, ходишь тут?! – деб, биягъы бир къашын биринден мийик этиб, биягъы эрин къыйырлары бла хауаны ичине тарта, боюн тамырларын къатдыра, кёзлерин джандырыб, меннге къарай, къолумдан шешачыкъны алыб, кеси кесине къуюб, «таркъ» этдириб, столгъа салды. Ичимден: «Ой, ананг бергенни ашагъан, сен а, озуб кетдинг да, «Растяшкин»! («Растяшкин» дегеним Созарукъ улу дегенни орусчагъа кёчюргенлигим эди. Джаннетли боллукъ къыйынлыгъа, артда бек иги тенгле болгъаныбыздан сора, айтыучан эдим «Растяшкин» деб). Кёргюзейим мен сеннге, «Кто под ногами путается», «Кто подлизывается?!» – деб, секириб ёрге турдум. Айхай, секириб ёрге тургъанлыкъгъа уа, бир уллу кючюнг болуб, уруб къармаб къоялсанг бек да иги, алай болмай, джагъалаша келиб, тюбге тюшгеним болса, бу ачыулу адам къундуз ийлеуюмю бермесин деген оюмланы эте, юсюне мыллыгымы тюгел атыб къоялмадым. Юсюпню чыртда артына туракълар къаны джокъ эди.
– Альберт! Олтурчу орнунга! Юсюп! Сен да олтур! Уллу, гитче деб болады!.. Вот столкнулись два характера... совершенно разнополярные, – деди Мусса
– Нек этесиз алай?! Понимаешь, возможно, эм иги тенгле сиз боллукъ эсегиз да, билмейсиз... – деди Тохчукъ улу да.
– Юсюп, сен тышында кёб айланнганса да, тау адетлени бир кесек унутханса. Сен да Альберт, Юсюп сенден тамадады, не айтды эсе да «къамагъа» чабыб башлама. Олтуругъуз! – деб, кёргюзтюучю бармагъы бла кёзлюклерини ортасындан ёрге тебере, джумушакъ къарады.
Мен олтурдум. Юсюп да, ауур къарамын менден алмагъанлай, олтурду. Эки уллу адамны къатында кесибизни тута билмегенибизге ыйлыгъыб: «Айыб этмегиз, мадар бар эсе, мен кете барыр эдим», – дедим. Мусса, айтханыма онгсунмай:
– Да, Альберт, мен сеннге уллу джаш болгъан болурса деб тура эдим... Шапалыгъынгы да ахырына дери тындырмагъанлай, барама дей эсенг, къайдам, кесинг сагъыш эт... – деди. Мен, башымы энишге джибердим да, шапалыкъ этерге джарашдым. Мусса, кесек заманны тынгылаб туруб:
– Билемисиз, керти-кертиси да джашау деген сейир затды. Биягъында Борис айтханлай, экигиз уллу шохла болуб къалыгъа да боллукъсуз. Экинг да фахмулу джашласыз. Сен, Юсюп, билимлисе орус, европа культурала бла иги танышса. Сен а, Альберт, тамырдан чыкъгъан, къарачай джашса. Экигиз джетмеген джерлеригизни бир-бирине къошсагъыз, халкъыбызны культурасына уллу юлюш къошаргъа боллукъ эдигиз. Сен, Юсюп, Альбертге билгенинги айта тур. Сен а, Альберт, Юсюпге кёз-къулакъ бол, атыб къойма... – деди.
– Да кто он такой, сопляк, меннге «кёз-къулакъ» болургъа, атыб къояргъа, къоймазгъа да?! – деб, Юсюп Муссагъа ачыулу къарады.
– Юсюп, биягъында Мусса Альбертге «кесингден уллу бла демлешме» дегенинде, кёремисе, ауузун къатычыкъ къысыб тургъанын. Энди мен сеннге айтама, Мусса бла демлешме! Бузма адетни! – деди Борис Юсюпге.
– Ладно, кечигиз. Продолжаем дальше... – деген Юсюпню айтханын этерге, ичгибиз да бошалгъан эди.
Мен, столну юсюнден къалгъан-булгъанланы алыб челекге ата, столну сюртюб тазаладым. Ол Мусса келтирген, биз ичлерин бошалтхан
гитче коньяк шешачыкъланы, Тохчукъланы Борис джыйыб, шкафыны ичине салгъан эди. (Бюгюн-бюгече да «Муссаны шешачыкълары» деб, багъалатыб, асыраб турама деученди Тохчукъ улу, тюбешиб, ушакъ этгенибиз болса).
Ма алай бла танышхан эдим мен Юсюп бла. Ол кюнден сора, джангылмай эсем, 12 кюнден Батчаланы Муссаны ток уруб ауушхан эди. Мен
къой къыркъаргъа Къалмукъгъа кетиб, талай кюн туруб къайтхандан сора билген эдим закий Муссадан айырылгъаныбызны.
Муссаны аманаты меннге уллу борч болуб тюшген эди. Мусса кетгенден сора, джыйырма бла алты джылны шохлукъ джюрютген эдик Юсюп
бла мен. Бири бирибизни ангыламагъан кюнлерибиз да болгъан болур эдиле. Алай болса да, ангылагъан кюнлерибиз бютюн да кёб эдиле. Башында джазгъаныма кёре, Юсюпню бир ачыулу, аман адамны юсюнден хапар айтханча суратладым болур? Хоу, ачыулу эди, «максималист» эди, юй турмушдан чыртда хапары джокъ эди, бетсиз-фахмусузланы, алдагъанланы, урлагъанланы, тил этгенлени кёрюб болмай эди, адам сёзге бек къарагъан, сабий кёллюрек эди, дженгил кёлкъалды болуб къала эди, адамлагъа ишекли къарай эди, алай а, джетген кюнде, къарыууна кёре ёрге къоба эди, джюреги халал эди, билими терен эди, фахмусу уллу эди. Ала барысы керти поэтни хали шартлары болурла деб, келеди кёлюме. Аны юсюне да, Юсюпню энчи джашау джолу къыйын болгъан эди да, хар затха асыры кемсиз эте, кеси-кесин ашай, ахырында тауусулуб кетди. Джандетли болсун!
Муссаны Юсюп бла мени бир бирибизге аманат этиб кетгени, «Мен кетерикме, сиз бир биринге дагъан бола, мен башлагъан джолну ахырына джетдиригиз» дегенлиги болур эди? Юсюп керти поэт эди, мен а, Юсюпге кёре тюз джашау джолда барыргъа устаракъ эдим. Болгъан болумларыбызны бир бирине къошуб, экибиз бирден Муссагъа ушаргъа кюреше, биз аны аманатын тындыралдыкъмы, билмейме... Юсюп сау болса, экибиз бирден джууаб берирге кюреширик эдик. Кесим джангыз къалыб, Муссаны кёз аллыма келтириб джууаб берирге, кесиме базалмайма. Джарыкъ бетден керти дунияда джанларыбыз тюбешселе, хайда сора, аямагъанлай ушакъ этербиз.
Хапарымы ахырында, 1982 джыл, Муссаны ауушхан хапарын
эшитгенимде, анга атагъан назмуму окъуюм.


БАТЧАЛАНЫ МУССАГЪА

Ачы ёлюм келсе, къурчну эрите,
«Джазыу!..» – дейбиз, анга атыб айыбны.
Нек билмейди адам инсан джюрюте
«Джашау» сууда «Джазыу» деген къайыкъны?

Джансыз тюзде ёсюб келген терекни,
Элия кюч уруб кёсеу этгенча,
Тин хазнасын тазалаучу миллетни,
Къыркъ ючюнде кетди, къаргъыш джетгенча.

Болгъан эдик 43 санны къаргъышда
Айтыр кибик туудукълары Къарчаны.
Тууарыкъмыд халкъ айтырча алгъышда,
«Ёмюр даугъа» салыр улан орчаны?

Билелмейбиз биз насыбны багъасын,
Термилтебиз суугъа аны тамырын.
Насыб кетсе, билсек аны къайтмазын,
Ол заманда ийнакълайбыз къабырын.

Халкъ джашаса, керти джашы ёлмейди,
Кюндюз болад кюн халкъына, кече – ай.
Бюгюн кимни ашыргъанын билмейди,
Толусу бла бушуу этген Къарачай,

Джарсыуладан тирилмеген Къарачай.. .

ЁЗДЕНЛАНЫ АЛЬБЕРТ. КъЧР-ны халкъ поэти, РФ-ны Сыйлы артисти, КъЧР-ны Кърал саугъасыны лауреаты