http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?58 2010 дж. июлну 24). Статьяны аты "ЭРКИН ДЖЫРЧЫ САПАР" -1-

ЭРКИН ДЖЫРЧЫ САПАР


Тутушдан спортну устасы болур ючюн, адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекди. Бу шартла гёджебден да бек джырчыгъа-назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында, назмусунда да танылгъан Ёзденланы Сапарды.

Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол за манла кетгендиле. Бизде уа, алкъын хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, 30 джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары...

Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын?


Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн, фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Ёзденликге. Хакъны магъанасы кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Аллахны бир атына да Хакъ дейдиле.

Боллукъмуду, Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди, дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди - бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турур гъа керек эдик. Керек эдик, алай а...

Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, Джазыучуланы союзуна берген эдим. Алай а меннге джол юретген, Москвада Литература институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора 7джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла.

Джазгъан адамгъа уа, ол институт кёб зат береди. Анда окъумагъан аны ангыларыкъ тюлдю. Ол себебден ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983-чю джыл Сапаргъа тюбейме...

Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди - аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джангкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Бизни халкъыбызда Сапар биринчи бардды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду. ...Мени бек сейирсиндиреди Сапар олсагъатда. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а алай тюл.

Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. ?Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сен Литературныйде окъурча этейик. Назмуларынгы менде къой, мен, аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар?. Алай бла, ?творческий конкурс? деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда тыш къраллы тилден проблема чыгъады - аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун. Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды - уллу адабият ?къазанда бишиб?, дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: ?Старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а сау бол, фахмулу адамланы келтиресе меннге?. Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005-чи джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди - Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.

Алай а Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди - совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы къалай ангыларгъа боллукъду бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. ?Акъыллыдан тели зауукъ? дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур ансы джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.

Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды, билмейди ол джалбара, тилекчи бола.

Керти джырчыды-назмучуду Сапар. Бизни Акъ юйде оноучуларыбыз, Культура министерствода, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, Джазыучуланы союзунда ишлеген адамларыбыз - айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум - Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала ?миллетибиз, культурабыз? деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёрмеймидиле? Эслемеймидиле журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.

Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тур- гъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле. Ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъ арыр орнуна ат-бет атаб кюрешесиз...

Сюйсенг айт, сюйсенг къой, Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу адет болуб бошагъанды.

Къарачайны эм уллу ахыр халкъ джырчысын эмда биринчи миллет поэтин - Семенланы Джырчы Сымай ылны - джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин Кязимни - малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Нальчик тийресинде асыраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн.

Бизде уа, сюргюнден сауэсен къайтыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981-чи джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёауушхандан сора кёб турмай Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асыры кюрешгенден Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди.

1980-чы джыллада мени ?Бусакъла? китабым бла да алай кюреше эдиле, ?социалист реализмге келишмейди? дегенни айтыб.

Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди китаб.

Семенланы Джырчы Сымайылны: ?Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды?, - деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла: ?Бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе?, - деб, кюреше эдиле.

Лайпанланы Билалны назмулары: ?Социалист реализмге келишмейдиле?, - деб, иймей эдиле басмагъа.

Ёзденланы Сапарны уа ?ичген этеди? деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: ?Назмуларыны тюбюне, Сапар Ёзден, деб къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди?.

- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды, дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.
Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, 30 джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къул- лукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары... Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген джыр чыны-назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны бирибизге да сый тюлдю. Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин та ныта, джазады:

Джуртдан кете
башласанг да, адамны
Джурт сюерге
юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да,
адамны
Кюлюрге юрет деб,
юретдинг;
Джыгъыла барсанг да,
адамны
Тургъузургъа
юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да,
адамны
Юй тюб къазаргъа
юрет деб, юретдинг; Ёлюб башласанг да,
адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!


Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле...

Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю.

Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери (Норвегиягъа ред.) келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал, КъЧР-ни халкъ поэти.


ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА

Соргъанлагъа, ?кимди?, деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры Джер бла Кёкдю.

Къуллукъ ючюн, не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.

Tinibek
Ас-салам, Тинибек!

"Заман", "Къарачай" газетлени форумда окъурча этгенинг ючюн къарачай-малкъар джамагъат сеннге бек разыды.
Джангыз, къыйын тюл эсе, статья аллында, ? кёргюзтген джерингде джылын, айытн, кюнюн да кёргюзте барсанг, иги боллукъ эди.
Сёз ючюн, былай: "Къарачай" (?, 2010 джыл, апрелни 15)

Tinibek

OK

Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген - юйсюз къалгъанды - юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди, кесине джукъ болгъанмыды, билмейме.

"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды.

Чыгъарма 6 бёлюмден къуралгъанды. Адетдеча, хапарлау Къарчаны таурухундан башланады: ?Ол Къобан ёзеннге, - дейди автор, - 700 джылны мындан алгъа джамагъаты бла келиб орналады. Ала, юзюк болуб, ?Къызыл Ордадан? алгъы бурун Архыз ёзеннге ? ?Эски джуртха? ? тюше-диле. 1907-чи джыл къарачай джамагъатны адам саны 35 минг болады (5932 юйюр).

Учкулан эл ? ара эл ? эм уллугъа саналады. Былайда 1480 юйдегиде 7990 адам джашагъанды, аланы ичинде 148 юйдеги башха эллеге кёчюб, бир кёзюуге дери алада джашайдыла, элни кесинде да 58 юйде ги болгъанды?.

Хапарлауну эм сейири экинчи бёлюмюнде айты-лады.

Мындан арысында был-лай соруулагъа эс бёлюне-ди: меджисуулукъ бла мус-лиман динни адет джолла-ры, къарачайлыланы тукъ-ум-тийре къауумлары, мил- летни джер юлюшлеге иелик джорукълары, шери-ат бла халкъ адетлени ке- лишиулери, ырджы айырыу бла физика-география су-ратлауну хыйсаблары, ми-нерал ресурсланы бай- лыкълары ачыкъланадыла. Миллетни турмушу бла эко-номикасын ачыкълауда малчылыкъ бла джерчилик-ге, миллетни ашына-сууу-на, табигъатны ?насыбсыз? джылларына, чегет бай-лыгъына, аны хайырланды-
рыугъа, къош джашаугъа уллу эс бёлюнеди. Автор Джуртдагъы ?Джангыз те-рекни? суратлайды, аны ёлчемин береди. Сабан агъачны, баласны суратла-рын салады, къурамларын ачыкълайды. Аджиланы Аубекирни джангыз од жакълы мекямы бла Айбаз-ланы Заманы тогъуз отоулу тизгин юйюн суратлайды.

Миллетни турмушу бла эко-номикасын ачыкълауда малчылыкъ бла джерчилик-ге, миллетни ашына-сууу-на, табигъатны ?насыбсыз? джылларына, чегет бай-лыгъына, аны хайырланды-рыугъа, къош джашаугъа уллу эс бёлюнеди. Автор Джуртдагъы ?Джангыз те-рекни? суратлайды, аны ёлчемин береди. Сабан агъачны, баласны суратла-рын салады, къурамларын ачыкълайды. Аджиланы Аубекирни джангыз од жакълы мекямы бла Айбаз-ланы Заманы тогъуз отоулу тизгин юйюн суратлайды.

?Джангыз терекни? гагарак-ларын джыяргъа неда сын-нган бутакъларына тиерге ырыслаб джашагъандыла таулула. Къобанланы Хамзат хаджи къыш сууукъда талай чырпыны шынгкъар-тха алгъаны себебли, аны ырысха санаб, бир къыйын-лыкъ келеди деб тургъан-дыла. ?Джангыз терекни? мийиклиги 10 сажнагъа джууукъгъа джетгенди,-деб джазады автор. Бутакъ-лары 12 сажнагъа джайы-лыб болгъандыла. Терекни тюб ёлчемини тёгереги 5,06 метр болгъанды. Бир саж-на бла джарымдан терекни ёзеги айрыгъа бурулгъанды... Терек 1000 джыл джашагъанды?.

?Айтыугъа кёре,- деб та- мамлайды автор хапарын, бу терекге Гюрджюню пат-чахы Тамара табыныргъа джюрюб тургъанды?. ?Къа рачайны Минги Тауу уа, - дейди мындан арысында, - Монбландан иги кесек де-удю, аны тёппесине евро-пачы туристле къарачайлы-ланы джол усталыкълары бла джол салгъанлы бери ?мингджыллыкъ таугъа? ёрлеген ёлюр деген къарангылыкъ оюм ажымсыз чачылады?.


Минги джыллык Тeрeк, ДЖангыз Тeрeк. Тeрeкни мийиклигьи 10 сажна, бутакларыны джайылганы 12 сажна. Сажна бир мeтрeгe джуук муду? 10-12 сажна кач мeтeр болур? Суратлары да болганы айтылады. Архыз, Учкулан.

2010 дж. сентябрны 18 " К ъ а р а ч а й " ¹ 75-76 (10 384)

Халкъны адамы

ОГЪУР ИШЛЕРИ БЛА АТЫН

АЙТДЫРАДЫ - 1 -

Саулай халкъа огъай, бир тийреде атын иги бла айтдыргъан да къыйынды. Не махтагъаныбызгъа да, алайы былай болса, ол затны этмесе дурус еди, дерге ёчбюз.

Ишинне, джашаууна, кесин джюрютгенине да чыртда киши сёз табмагъан, мени сартын 56 адамгъа тюбегенме ёмюрюмде. Аланы да бири Тотуркъулланы Хасанны джашы Алийди. Аны джашаууну, ишини юсюнден бизни газетде аз-аз джазыла, телевизор бла да бериле тургъанды. Алай а миллет толу хапар билирге излейди. Аны ючюн джазылгъанды бу статья.

Аллындан башлайыкъ. 1961чи джыл Джангы элде (Акъ Къалада) туугъанды ол. Тотуркъулланы Иссаны джашы Хасан бла Кипкеланы Магометни къызы Татлыджан 8 сабийни ёсдюргендиле: 6 джаш бла 2 къыз. Алий ортанчыды. Элде школну бошагъандан сора Москвада халкъ мюлк институтха окъургъа джарашады. Аны экономика факультетинде баш билим алады. Аскерге барыб, ол борчун да толтуруб келеди. Ишлерге ызына, Москвагъа, къайтады.

Озгъан ёмюрню 90-чы джылларында къралда джашау тюрлениб, хар ким билимине, болумуна кёре энчи мюлкле къураб башлайдыла. Алий да фирма ачады, аны директору болады.

Андан бери 20 джыл озду. - Джангы башлагъан ишингде хар муратынг да толуб, не да аламат болуб бармайды, дейди Тотуркъул улу. ? Тёгерегимде кесибизден джашла да, мен да кюреше башладыкъ. Белгилеген ишлерибизни бир къаууму болду, бир къаууму болмады. Бери, ызыма, къайтырыкъ эсем да, Москвада окъургъа гитче эгечими ийдиле, аны ызы бла гитче къарнашым келди. Кёб турмай менден уллуланы сабийлери да Москвада билим алыргъа излеб башладыла. Уллу шахарда къалай боладыла, не боладыла, аны айтхан къыйынды. Барына да кёз-къулакъ болургъа керек эди...

Ол джыллада Алий, къуру кесини къысха джууукъларына болуб да къалмай, башха джаш адамлагъа джакълыкъ этерге, джол кёргюзюрге, къайгъырыргъа керек боллугъун билмей эди.

Артда ангылады. Миллетини, аны келир заманыны сагъышлары кече-кюн да эсин бёлгенлей тура эдиле. Москвада окъугъан къызла, джашла бир-бирде ауругъан, инджилген барды, алагъа болушургъа керекди, газет чыгъарсакъ иги боллукъ эди, ана тилибизде китаб басмаласакъ, андан да аламат, деб тебрегенлеринде, ол сагъышла тынгы бермей къоядыла. Амалсызгъа болуша эдиле фирманы юсю бла. Алай а ол адаргы зат болгъанын Алий толу ангылагъан эди. Ол тенглери бла оноулаша айланнган сагъатда джаш тёлюден талай адам, келиб, тюбеше турургъа бир мекямчыкъ берсегиз, ичине да сайт салыб, аны бла да хайырланыр эдик, дейдиле.

Тотуркъул улуну фирмасы тюрлю-тюрлю мекямла бла байламлы ишлени тындырады. ?Алыгъыз?, - дейдиле. Ол огъай, кабинетле да бередиле, аланы ичлерин джарашдырыргъа да кюрешедиле. Аллы алай бла башланады. Андан сора Алий бла тенглери, ол халда тюбешген бла иш тынмазлыгъын черте, джаш тёлю бла, миллетибиз бла байламлы хар неге да къарарча совет, бирлешлик дегенча кёбчюлюкге бир зат къураргъа оноулашадыла. Алай бла джаратылады бусагъатда саулай Россиягъа, тыш къраллагъа да белгили ?Эльбрусоид?.

Быйыл майны 19-да ол къуралгъанлы 7 джыл толгъанды.

- Башлагъан сагъатыбызда институтдан тенглерим, иги танышларым къарачай, малкъар джашла Орусланы Мурат, Ёзденланы Рауф, Тилланы Арсен, Семенланы Анзор, Умарланы Владимир, журналист Багъатырланы Ильяс, дагъыда башхала белгилеген эдик хар не ишни да, - дейди Алий. ? Оноу этгенни тышында кёб затха эс бёлюрге керек болду. Хар ким болуму джетерик бирер джумушну къолгъа алдыла. Сёз ючюн, Багъатырланы Ильясха, сен редактор бол, къалгъан затланы джарашдыра барырбыз, дейбиз. Ол кёзюуге Интернетде сайт да къурагъан эдик.

Дружба Народов атлы университетде Къарачайдан, Малкъардан келиб окъугъан джашланы, къызланы тёгерегине джыйыб тургъан Башлаланы Руслан келеди. Ол да бу ишде дагъан болур деген дагъыда биреуню келтиреди. Алай эте, коллективни ара багъанасы бегийди.

Бу адамла башчылыкъ етиб, сайт да ишлеб, джаш тёлю джазыб тебрегенинде, къараб, джууукъ-тенг демей, къайсы тюз иннетлиди, миллетине кимни джаны бек ауруйду, адеби, намысы, халиси къайсыны игиди деб, эм тыйыншлы адамланы аладыла. Джыйылыб, кёб тюрлю затны юсюнден кенгешдиле. Айтыргъа, бир кюн миллетни тарихин, экинчи кюн бюгюннгю джашауун, ючюнчю кюн культурасын, тёртюнчю кюн экскурсияла къурау, дагъыда былача затланы арагъа саладыла. Тотуркъул улу не этедиле, къайсыны къаллай оюму барды, кимни юлгюге айтыргъа тыйнышлыды деб, кёзкъулакъ болгъанлай турады.

Энтда алайды. Бюгюнлюкде Москвада штатда 30 адам, Карачаевск шахарда бла Нальчик шахарда филиалланы хар биринде да 8-9 адам бардыла. Бары да бир 50 боладыла. Не ишле этилгенлерине къарайыкъ.

Талай бёлюм къурагъандыла. Алагъа билимлери, фахмулары бла келишген адамланы тамадагъа салгъандыла.

Музыка бёлюмде 50 джылны ичинде Къарачайда, Малкъарда этилген джырланы архивин къураб кюрешедиле. Аланы КъЧР-ни радиосундан джаздыргъандыла, Нальчикден да иги кесегин алгъандыла. Энтда ол иш этиле турады. Къарачаймалкъар джырланы сюйгенле къайсысын да табарча боллукъдула. Къарачай-малкъар миллетни юсюнден видео материалла джыйыладыла. Аланы фондда ишлегенле кеслери да аладыла, башхала тюшюргенлени да къошадыла. Аныча кёбден кёб этиб барадыла тюрлютюрлю суратланы да. Эски суратланы, джангыланы да кёрюрге боллукъду. Эртделеден суратлагъа ?история в лицах?, дейдиле.

Китабланы юслеринден айтсакъ, ?Эльбрусоидни? сайтында къарачай-малкъар миллетни чыгъармаларын Москвада Ленин атлы библиотекадача этерге муратлыдыла. Къачан чыкъгъан эселе да, бизни джазыучула джазгъанланы, бизни юсюбюзден джазылгъанланы сайтха кириб, аны библиотекасында ким да табарча этерикдиле. Быланы тышында да ?Бегография природы КЧР и КБР?, дагъыда башха бёлюмле бардыла.

- Эртделеде бир критик Чеховну юсюнден: ?Если бы Россия каким-нибудь образом пропала, то можно было бы детально восстановить по рассказам Чехова?, дегенди, - дейди Тотуркъул улу. ? Биз да ?Эльбрусоид? сайтда къарачай-малкъарны несин да бир джерге джыйыб, джугъу тас болмазча этиб, келир тёлюле билирча, кёрюрча сакъларгъа деб кюрешебиз. Алкъын этгенибизден этерибиз кёбю. Алай болса да башлагъан ишибизни аягъына джетдирмей къоярыкъ тюлбюз. Бизни адамла бла къалмай, башха миллетледен адамла да сайтдан кёб затны табаргъа боллукъдула. Аны тышында да, биз кесибиз да ол ?байлыкъдан? тигим этгенлей турабыз. Сёз ючюн, Карачаевск шахарда, Нальчикде филиалланы къуллукъчулары школлагъа, библиотекалагъа элтедиле. Къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюне джораланнган джамагъат фондну юсю бла ?Эльбрусоид? деб журнал барды, ол джылда 2 кере чыгъады. Анда да джыйгъанларыбыздан кёб затны ким да кёрсюн, окъусун деб басмалайбыз. Журнал 2 кереден аслам чыгъарча этергеди муратыбыз. Бусагъатда къарыуубуз джетмей турабыз. Бизде басмаланнган, чыгъарылгъан затланы сатмайбыз, алайына беребиз. Аладан ачха тюшмейди, дегенлигимди. Мындан 20 джылны алгъа къурагъан фирмаларыбыз джоюм этедиле хар неге да...

- Коллективде къалгъанлагъа юлгю кёргюзген адамла кимледиле?

- Бизде къуру юлгюлю адамла ишлейдиле, - деб джууаб береди Алий. - Алай болса да бёлюмлени тамадаларын айырыб айтыргъа тыйнышлыды. Багъатырланы Ильяс энтда сайтха Башчылыкъ этеди. Журналист Батчаланы Людмила журналны редакторуду. Музыка студияны тамадасы Ёзденланы Рауфду. Литература джаны бла ишлени Байрамукъланы Фатима тындырады. Карачаевск шахарда филиалгъа Къараланы Азрет, Нальчикде филиалгъа да Аналаны Марат башчылыкъ этедиле. Карачаевск шахар дегенликге, анда Интернет-зат джокъ эди. Башлаланы Русланны аланы джарашдырыргъа ийген эдиле, этиб бошасанг, къайтырса деб. Бусагъатда Башла улу фондну Карачаевск шахарда, Нальчикде филиалларына къарайды. Мультфильмлени, киноланы ана тилибизге кёчюрюб, дисклеге салыб, миллетге чачадыла. Атмырзаланы Расул аланы джарашдырады. Чотчаланы Хачир сценарийле да джазады, редакторлукъ да этеди фильмлеге, башха миллетле бла байламлылыкъ, шохлукъ тутуу джаны бла джумушлагъа да къарайды...

- ?Эльбрусоидни? къурагъандан сора бир айдан Багъатырланы Ильяс келди да:
?Окъуу заведениелени бусагъатда бошагъанланы былайда джыйыб, алгъышлаб, саугъала да бериб ашырсакъ иги боллукъ эди?, - деди, - деб эсине тюшюреди Алий, быллай затла къалай башланнганларыны юсюнден сорууубузгъа джууаб эте. ? Разы болабыз. Кесибизни мекямларыбызда кафечик да барды. Алайда джыяргъа оноу этебиз. Ол биринчи кере тюбешиуге 18 адам келеди.

Алтысы баш окъуу заведениелени къызыл дипломлагъа бошагъанла эдиле. Аланы сыйлагъан да этиб, биз болушурукъ зат болса, тартынмай келигиз деб, саугъала да бериб ашырдыкъ. Аны бла бирге джылда 2 кере бу халда джыйыла турургъа келишдик. Алай демеклик, окъуу заведениелеге джангы киргенле бла аланы бошагъанланы къууанч халда алгъышлау. Эки кере этгенбиз аллай джыйылыуланы. Энди къачан, къалай боллугъун биледиле, сакълаб турадыла, кёб адам да келеди. Кюнортадан сора башланады, кече арасына дери барады...

Аллай къууанч джыйылыулада джаш тёлюню джашаугъа кёллендириу бла байламлы этилген ишлени юсюнден энтда айтайыкъ.

Бир-бирлерин кёбден бери кёрмей тургъанла тюбешедиле, бир-бирлерин танымагъанла танышадыла. Окъууларыны, джашауларыны юсюнден хапар айтадыла. Андан сора, бирини иги затындан бири юлгю алыргъа излериги хакъды. ?Бир фуршет? дейдиле да, аш-суу саладыла, къурманлыкъдан бисмилля этедиле. Вузланы бошагъанла неда алагъа джангы джарашханла джыйыладыла залгъа. Алайгъа белгили адамланы чакъырадыла. Концертле боладыла. КъЧР-ден, КъМРден джырчыланы джырларына, ансамбллени тепсегенлерине къарайдыла. Баш билим алыб чыкъгъанла бла быйыл джай болгъан тюбешиуге РФ-ны Кърал Думасыны депутаты Эрикгенланы Ахмат, КъабартыМалкъарны эмда Ингушетияны сенаторлары да келген эдиле. Бары да джаш тёлюге ариу айтыб, кёл этиб кетдиле.

- Москвада университетлени, академияланы, институтланы бошагъанланы бары да акъыл токъмакъла болмасала да, терен билим аладыла, аллыбызда джыллада миллетибизге джарарыкъ адамладыла, - дейди Алий. - Алай а ол адамланы барына да кеслери мурат этгенча къуллукъла табылыб къаллыкъ тюлдюле. Аны себебли бир къауумлагъа болушлукъ керек болады. Ол тюбешиулеге чакъыргъан адамларыбыз болушлукъ этерге да боллукъдула. Этген да этедиле.

Энди сёзню РФ -ны кърал Ду-масыны депутаты Эрикгенланы Ахматха берейик.

- Мен, башхалача, мында да эшите туруучан эдим Алийни

"Къарачай" газетде (?88, октябрны 28, 2010)
энди нарсаначыла (Кисловодскеде джашагъанла) къарачай газетни ала турургъа боллукълары айтылады.

2010 дж. октябрны 28 " К Ъ А Р А Ч А Й " ¹88 (10 396)

Бюсюреу

Энди кесибиз джаздырлыкъбыз

Къарачайлыла джуртларына къайтхан сагъатда, алгъын Кисловодскени кесинде джашагъанланы юйюрсюндюрмез джанындан кюрешгендиле.

Башхалагъа уа аладан да хыны къарагъанларын бюгюн да айтадыла. Алай болса да, бирер мадар табыб, ары кёче баргъандыла. Бюгюнлюкде Кисловодскеде джашагъанла талай минг адам болабыз. Башха миллетлеге да къабыргъабызны бере, бирер джерде ишлейбиз, сабийле да баш окъуу заведениеледе, школлада окъуйдула. Муну барын да айтханыбыз, рахат джашайбыз, хатабыз джокъду, деб аны билдирир ючюндю.

Алай а, уллу, гитче да хаман айтыб тургъан бир джетишмеген зат бар эди. Ол да ана тилибизде чыкъгъан газетни алырча мадарыбыз болмагъаны. Черкесскеге баргъан, редакциягъа къайтыб, къачан чыкъгъан эселе да, талай газетни келтирсе, бир-бирибизден алыб окъуй эдик. Къарачай-Черкесияда джашагъан джууукъларыбызгъа да былай бери атлансагъыз къуру келмегиз деб, тилеб тургъанбыз. ?Узакъда джашамай шойбуз да, бир мадар къалай джокъду?? - деб, Черкесскеде талай джерге бурун уруб да кёрген эдик.

Тюрлю-тюрлю сылтаула чыгъыб турдула.

Россияны почтасыны Къарачай-Черкесияда филиалыны тамадасы Гербекланы Нюрлюню кючю бла ол джумушубуз тынды быйыл. Нюрлю кесини ачхасына Кисловодскеде джа шагъанлагъа 300 экземпляр газет джаздырыб, ала заманында бизге келиб турурча этгенди. Аланы Кичи-Балыкъгъа почта ташыгъан машинала келтириб межгитде къояды. Алайдан хар тийре кеси алады. Энди ?Къарачай? газетни окъумагъан хазна адам джокъду. Барыбыз да Гербек улугъа уллу бюсюреу этебиз.

Бир затны къошайыкъ: биз газетге джаздырыргъа излемегенликден алмай турмагъанбыз аны. Россияны почтасыны джоругъу алай болуб, ана тилде чыкъгъан газетге джаздырыр мадарыбыз болмай тургъанбыз.

Энди Гербек улуну кесини энчи башламчылыгъы бла джол ачылды. Келир джылгъа Аллах айтса, кесибиз джаздырлыкъбыз.

Кисловодскеде джашагъанланы атларындан:
АЛИЙЛАНЫ Солтан,
БЛИМГЪОТЛАНЫ Кочар,
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Хасан,
КЪАРАКЕТЛАНЫ Хусей,
ДЖАММАЛАНЫ Борис.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/28.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде сейир макалеле басмаланадыла:
"Атабийланы тамырларыны баяны",
"Къумукъну биринчи акъылманы".


2010 жыл, 28-чи октябрь

Тукъум тарыхы - халкъ тарыхы

Атабийланы тамырларыны баяны

Халкъыбызда тукъумланы санай келсек, Атабийлары уллу тукъумланы бириди. Тамырыбыз тау Дюгерденди, Кундухладан. Ол Малкъаргъа къалай тюшдю, нек келди? Юч къарындаш боладыла. Таматаларына къоншу элден къыз алып къачадыла.

Аны жууукълары, алайлыгъын билип, жашланы ызларындан боладыла. Была Малкъаргъа келедиле. Къуугъун жете келгенде, къарындашладан бири: ?Энди сиз къутулургъа кюрешигиз, мен аланы былайда бираз чырмайым?, деп, кеси алайда къалады.

Келгенлени ол, кертиси бла да, чырмайды. Садакъ окъ, къуууп келгенлени бирине тийип, ол алайда ёледи. Аны элге алып къайтадыла. Экинчи кюн алайгъа келип, къуугъан жашла, малчылагъа тюбеп, ким айланнганын биледиле. Тёреге тарыгъадыла. Тёре ол адамны элден къыстаргъа оноу этеди.

Былайда ол Кундух улуну аты Атабий эсе да, Атабий аны жашы эсе да, бизге толу белгили тюйюлдю. Ол келип Къоспартыда Жанхотлада алты ай тургъанды. Бир кере Жанхотладан къайсы эсе да: ?Жашы, энди къъонакълыкъдан чыкъгъанса, мени атымы иерин салсанг а?, - дейди. ?Жанхот улу, мен да анда сыйлы чанка байны жашыма. Къара жашча, иер салып, намысымы эниш этерге сюймейме?, - дейди. Ол алай айтхандан сора Жанхотланыкъыла жашха Айдаболладан къыз алып, юйдегили этедиле. ?Хучошку? атлы жерде юй ишлеп, ары кёчюредиле.
Алайда эки жаш ёсдюредиле: Базза бла Шашко. Жашла тукъум таматалача белгилидиле. Ала ёсдюле. Шашко, жигит жаш болуп, уугъа жюрюй турду Холам-Бызынгы тарында. Усхурну тёгерегинбашын тинтип къарады. Элчик орнатыргъа жарар жер болгъанын Баззагъа ангылат-
ды. Барып, экиси да кёрдюле.

Экиси, эки кийик да кётюрюп, ?Ирчи? жазлыгъына келдиле. Алайда Шаханланыкъыла бла Зылгыда Жангоразлары, Нёгерлары, жер чеклени алышындыргъанларыны юсю бла даулаш бара эди. Ол эки тукъум Шаханлагъа артыкълыкъ эте тургъанларын кёрюп, жашла унамадыла. Аланы хайырындан жер чекле алгъынча къаладыла.

Ол болушханларыны хайырындан Шаханланыкъыла къарындашланы Хучошкудан кеслерине чек къоншугъа Мухолгъа кёчюрдюле.

Бираздан а, Шашкогъа жаш нёгерле да къурап, Усхургъа ашырдыла. Ол юй адамы Абайланы къызлары, эки-юч малчысы бла да Усхурда жашап башлады. Ол заманда жашла чанка къауумгъа саналгъандыла. Базза уа, Малкъарны старшинасы болуп, жылла бла ишлегенди. Ол Жанхотладан къыз алады. Аны эки жашы Теку бла Тебо эм бир къызы Сууичмез болады. Тебо тюрлю-тюрлю ат оюнлагъа уста болгъанды. Эки къош ёгюзню бир жанларындан секиртип, атын ойнатып, кёплени сейир этдирген эди. Бир жол алай секиртеме деп, атыны аягъы боюнсагъа тийип, ат жыгъылады. Жаш да, ат да алайда ёледиле. Сууичмез да ёседи, ариулугъу тийрелеге жайылад ы. Къызны алып, кеслерине келин этерге Къарачайдан Кърымшаухаллары келедиле. Киеу нёгерле ашай, ойнай, кечени ашырадыла. Танг эрттен келинлерин чыгъарып атланыр къауум этгенлей, ачы хапар чыгъып, алайда болгъан адамланы абызыратады. Къызны жанындан болгъанла киеу нёгерлени мудах этмейик деп, эгечлерини ёлгенин айтмай, тангны атдырадыла. Сууичмез кийимлерин алышхан кезиуде, уллу кишитиккен (уулу губу), эки жауурун ортасындан къабып, андан ёлген эди ууланып.

Киеу нёгерле бла элде устала, кешене ишлеп, Сууичмезни анда асырайдыла.

Теку юч жашны аталары эди. Абадан жашы Алий, ортанчысыны атын билмейбиз, кичи жашы уа Солтанды. Ана къарындашлары Жанхотланы бир айтхылыкъ жоргъа атлары болады. Теку аны тилейди.
Ала уа берирге унамайдыла, Теку, марлап, урлап, кече бла Дюгер жанына элтип сатады. Бу аралада шёндюгю Псыгансу элни къурагъан Къоспартыдан кёчюп баргъан Жанхотлары, къауум юй сан болуп,
алайгъа ?Жанхот къабакъ? атап, жашай тура эдиле. Бир жыл ала, тууар малларын сюрюп, Атабийланы ?Элия бешик? жазлыгъына урадыла.

Текуну сюрюучюлери малланы келгенлерин анга билдиредиле. Ол а эки абадан жашын малланы къыстаргъа ары жибереди.

Сюрюучюле кетерге унамайдыла. Алайдан узакъ болмай ?Жюрекле? атлы жерде Мокъаланы Зантууду маллары бла тура эди. Аны адам айтханны ангылагъан, эт дегенин этген ити болады. Къарындашла, иесинден ол итни алып, Жанхот къабакъчыланы малларын энишге къууа башлайдыла.

Бабугентден Чирик кёл таба барып суучукъ келеди. Ол Атабий Къара-сууду. Суу бла ёрге барып, сол жагъа башында юч-тёрт минг къой сыйыннган дорбун барды. Тууарланы аны башына сюре келип, ит бла сызгъа башына жыйып, алайдан энишге къуядыла. Бюгюн да, гебенча, ол сюек тёбени юсюн къыртиш басып турады… Малланы иелери Тёреге тарыгъадыла. Тёре тёлерге оноу этеди. Теку унамайды. Экинчи кере Терк Башыны Тёресине тарыгъадыла. Ала тёлерге унамай эселе, жашагъан жерлеринден кенглеге къыстаргъа оноу этеди. Алай бла Текуну ат урлагъаны, жашларыны ол

ишлери ючюн, Атабийланы чанка къауумдан къара ёзденнге чыгъарадыла. Алай бла къарындашла Малкъардан кетедиле. Ала Къарачайгъа барып орналадыла. Ол къарындашланы туудукъларыдыла бюгюннгю Къарачайда Атабийланыкъыла.

Текуну ючюнчю жашы Солтанны, биз билип, беш жашы болгъанды: Замбора, Зарахмат, Исмайыл, Исхакъ, Малкъарукъ. Бизни атауулну аппабыз Замборады. Зарахмат Биттууланы къауумуну аталарыды.
Исмайыл Асхатланы къауумгъа аппады. Исхакъ - Бадий-
ланы къауумларына. Малкъарукъ Цораланы аппаларыды. Бу айтылгъанла атауулладыла.

Замбораны жашы Гонай. Гонайны жашлары Баба, Забо, эки жашны ортасында беш къыз. Башийлада, Гелялада, Уяналада, Къазакълада, Иттийлада. Баба - юйюр тамата, Забо - юйюр кичиси. Баба Мухолда тукъум тамата болгъанлай жашап турады. Тукъумну тоханаларыны оноучусу да Баба болады. Энди уа эсине башха зат тюшюп, жангылычлыкъ этеди.

Кюнлени биринде, болушлукъгъа 4-5 жаш алып, Баба юйюрю – баууру, ырысхысымалы бла Усхургъа, тукъум къарындашларына зат да билдирмей, кёчюп барады.

Усхурчула алайлыгъын кёргенлей сейирге къалдыла. ?Сени бери ким чакъырды? Бизге билдирмей нек кёчюп келдинг? Тукъум тоханабызны кимге къойдунг?? Алай-алай кёп соруула бергенден сора артлары тюйюшге къалады. Бир-бир тукъум къартла, тёзюмлери тауусулуп, Бабаны ургъан окъуна этдиле. Усхурда болгъан тукъум къартла болмагъанча чамландыла, Баба да Усхургъа нек келгенин айтса да, жууашмадыла. ?Битеу тукъумну ахшылары, игилери мында болгъанлары ючюн, мен да, аланы жанлап, аланы кёре-кёре, къалгъан жашаууму мында ашырайым деп келгенем да, мен суннганлай болмады. Мени бир адам да ангыламады?,деп, Баба да ичиндегисин айтды. Алай аны эшитген, жазыкъсыннган чыкъмады. Къайтышып, Бабаны къууандырмадыла. Андан сора ол кеси атын тукъум этди. Ма андан бери тёртюнчю тёлю барады Бабалары жангы тукъум болуп Атабийладан айырылгъанлы, артыгъыракъ да бизни атауулну жууукъ къарындашларына.

Мени аппам Хажиди. Аны атасы Забоду. Забону тамата къарындашы уа Бабады. Забону тёрт жашы бла юч къызы болгъанды. Бора, Гиргъокъ, Хажи, Баттай. Баттай юйюр кичисиди. Юйдегиси да Баллиланы къызы эди. Эки жашы бир къызы: Акий, Мухажир, къызы Налмас. 1990 жылда ол Тюркге кёчюп кетеди. Кундух улу Базза, Теку, Солтан, Занбора, Гонай, Забо, Хажи, Маткерий, мен - Магомет. 10 ата болабыз. Менден туугъанла, туудукъла да бардыла.

Энтта да эки тукъум бутакъны ача кетейм. Солтанны жашы Зарахматны Жанибек деп жашы болгъанды. Ол Бийтуу деп бир тишириуну алады. Аны жашлары, къызлары да болады. Жашай бара, Жанибек ёледи. Ол ёлгенден сора ырысхы, мал, жер бермез ючюн, Бийтууну тукъумдан чыгъарып, алагъа Биттиулары атап, башха этедиле. Дагъыда тукъумубузну 23 ёмюр алда бир жашы, дорбунда тё рт нёгери да ёлюп, 5-6 жыллыкъ къызчыкъны эси аугъанлай табып, юйюне элтип, дарманла бла багъып, сау этеди. Маша тукъум арасында ёседи, жетген къыз болады. Артдаракълада Атабийладан жаш табады.

Жашы уллу болгъандан сора Машаны да, Мишалары деп атап, ырысхы, мал да берип айырадыла. Октябрь революциядан сора Атабийлагъа къайтады тукъумлары. Биттиуланы да аслам юйюрлери ол тукъум бла жашайдыла.

Бирлери уа керти тукъумлары Атабийлагъа эки ёмюр тенгли заман алда къайтадыла.

АТАБИЙЛАНЫ Магомет.
Огъары Малкъар.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/28.pdf

2010 жыл, 28-чи октябрь

Конкурс

?Заман? газетни - хар таулу юйге

Конкурсну жорукълары Газетни редакциясы ?Заман?-Жазылыу-2011? деген конкурс бардырады.

Аны мураты - КъМРни Федеральный почта байламлыкъланы управлениясында ишлегенлени 2011 жылны биринчи жарымына газетлеге бла журналлагъа жазылгъанланы санын кёбейтиуге кёллендириудю, ол жаны бла мадарларына себеплик этиудю.Конкурсха къатышыргъа почта байламлыкъланы район, шахар управленияларында, элли бёлюмлеринде ишлегенле, почтальонла да чакъырыладыла.

Номинациялары Ол жаланда бирди- ?Заман? газетге жазылгъанланы санын кёбейтиудю. Аны ёсюую 2010 жылны 2-чи жарымыны 1-чи июльгъа дери кёрюмдюле бла тенглешдирилип тергеледи.

Итогла чыгъарыу Конкурсну итоглары 2011 жылда январьда газетлеге бла журналлагъа жазылыу бошалгъандан сора чыгъарыладыла эмда ?Заман? газетде басмаланадыла.

Хорлагъанлагъа саугъала Саугъаланыллыкъ беш жер тохташдырылады.
1-чи жер ючюн- 5000 сом
2-чи жер ючюн- 4000 сом
3-чю жер ючюн- 3000 сом
4-чю жер ючюн- 2000 сом
5-чи жер ючюн- 1000 сом




Суратны МАМАЙЛАНЫ Алий алгъанды.

"Къарачай" газетде (?89, октябрны 30, 2010) КЧР-ни президенти Эбзе улуну "Озгъан заманны эсде тутаргъа" деб, сёзю барды. Анда сюргюн джыллада 43247 къарачайлы ёлгени айтылады.

газетни тёртюнчю бетинде алим Шаман улуну "Хасаука урушха къалай хазырланнгандыла" деген макалеси да, адам эс бёлюб окъурчады.

"Къарачай" газетде (?89, октябрны 30, 2010) КЧР-ни президенти Эбзе улуну "Озгъан заманны эсде тутаргъа" деб, сёзю барды. Анда сюргюн джыллада 43247 къарачайлы ёлгени айтылады.

КъЧР-ни Парламенти бла Правительствосуну газети

Газета Парламента и Правительства КЧР

2010 джыл, октябрны 30
шабат кюн ¹ 89 (10 397)

Октябрны 30 ? Политика репрессиялада джарсыгъанланы кюню
АЛЛАЙ ЗОРЛУКЪ БОЛМАЗ ЮЧЮН

Багъалы джердешлерибиз!

Россия октябрны 30-да официал халда 19-чу кере Политика репрессияладан джарсыгъанланы эсгериуню кюнюн бел- гилейди.

Бу кюн къралыбызны тарих джазмасын- да ачы бетлени, ётген ёмюрню репресси- яла къутургъан 30-40-чы джылларын, эси- бизге тюшюребиз. Не политика ийнамла- ры, не миллетликлери, не динлери деб къа- рамай, айырыб болумлу, кючлери, творче- ство къууатлары джашнагъан адамланы къыргъанды ол кёзюудеги зор режим.

?Халкъны джауу? деген тамгъа репрес- сиялагъа тюшгенлени кеслери бла къал- май, аланы эт, джууукъ адамларына да басылгъанды. Миллионла бла адамланы джазыулары ууатылгъанды, джашаула- ры юзюлгенди, аны бла бир заманда да болмагъанча, ачы къыйынлыкъны аллы башланнганды, адамланы, бютеу обще- ствону да терен социал сансызлыкъ кюч- легенди. Артдаракъда уа политика репрес- сияла сау халкълагъа да джетедиле, ала- ны туугъан джерлеринден Сибирге, Орта Азиягъа эмда Къазахстаннга зор бла кё- чюредиле. Политика репрессияладан 9 миллион адам джарсыйды, кертисинде уа, тюрмеледе, лагерледе, сюргюнде къаллай бир адам чарпыгъанын бюгюн да киши билмейди. Тоталитар режимни тирмен ташларыны арасына бизни джердешлерибизден да аз адам тюшмегенди. Аладан кёб- ле ол ачы заманладан сау чыгъыб, эсде тутханны къой, сагъышларын этерге да эркинлик берилмеген ишлени унутмай, эслеринде сакълайдыла.

Бюгюн а политика репрессиялада джо- юлгъанланы эсгериу джукъланмагъанды, аллай затла мындан ары ёмюрде да къай- тарылыб болмаз ючюн, аны биз бюгюннгю, эндиги тёлюлеге да билдирирге борчлубуз.
Республиканы башчылыгъы сталинчи тоталитар режимни сынагъанлагъа керек- ли право эмда социал джакълыкъ болур- ча мадарла этеди. Къарачай-Черкесияда республикан бюджетни юсю бла реабили- тацияларын табханлагъа эмда политика репрессияладан ачыгъанлагъа, аланы юй- дегилерине да социал джакълыкъ этиле- ди. Биз мындан ары да тамада тёлюге да, аны кибик политика репрессиялада джар- сыгъанлагъа да джарарлай, аланы меди- цина, турмуш, транспорт джумушларын баджарыугъа аталгъан социал политика- ны бардырлыкъбыз.

Репрессиялагъа чыртда кечим джокъ- ду. Демократ Россия бизни къралда эркин адамланы эркин обществосун ишлеуге джанлаусуз джол тутханды. Бюгюннгю тёлю ХХ-чы ёмюрню 30-40-чы джылларыны юсюнден хакъ тарихни билгени себеб- ли, репрессия зорлукъла чыртда къайта- рылмаз, бизни къралда эм уллу хазнагъа адам, аны эркинлиги бла азатлыгъы сана- лыр ючюн не мадарны да этеригине биз толу ийнанабыз.

Къарачай-Черкесияны бютеу адамлары- на таза джюрекден кючлю саулукъ, ма- мырлыкъ, ашхылыкъ эмда берекет тед- жейбиз!

КъЧР-ни Президенти
ЭБЗЕЛАНЫ Б.

КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну
(Парламентини) Председатели
ИВАНОВ А.

"Заман" газетни ноябрны экисинде чыкъгъан номерине башдан аякъ къарадым. Кёб чапракълы уллу газетде къарачай халкъны сюргюн кюнюнден бир сёз да айтылса уа.

Къабарты башчыладанмы къоркъгъан болурла малкъар журналистле-газетечиле, огъесе кеслерини эссизликлеримиди? Къалай алай болса да, бек айыблы ишди бу.

Газетни бу номеринде окъурча талай зат да барды:
1.Сёз ана тилде окъуу китабланы джангыртыуну юсюнден барады (1-2 бетледе).
2.Аланла кимледиле (3чю бетде)
3.Къартайыуну тохтатыргъа (3-чю бетде)