Эльбрусоид :: Форум :: КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Шайтан алдады, тюзлюк къаргъады.
Ёнгкюч къууана барыр, джылай келир.
Ачлыкъда тары гырджын халыуадан татлы.
Махтаннган къыз, тойда джукълар.
Чакъырылмай келген къонакъ сыйланмай кетер.
Малны кют, джерни тюрт.
Таула не мийик болсала да, аууш табылыр.
Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
Ёлюк кебинсиз къалмаз.
Этни да ашады, бетни да ашады.
Ауузу аманнга «иги», деме.
Къыз чыгъаргъан – къызыл къымжа.
Кюлме джашха – келир башха.
Онгсузну – джакъла, тенгликни – сакъла.
Кёб къычыргъандан – къоркъма, тынч олтургъандан – къоркъ.
Кирсизни – саны таза, халалны – къаны таза.
Баш – акъыл ючюн, акъылман – халкъ ючюн.
Джангыз торгъай джырламаз.
Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
Таш ата билмеген, башына урур.
Бермеген къол, алмайды.
Кесинг сынамагъан затны, адамгъа буюрма.
Ач отунчуну ачыуу – бурнунда.
Джолда аягъынга сакъ бол, ушакъда тилинге сакъ бол.
Тенгни тенглиги джашай барсанг билинир.
Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
Джарлы тюеге минсе да, ит къабар.
Акъыл неден да кючлюдю.
Ат басханны джер билед.
Адам сёзюнден белгили.
Ханнга да келеди хариблик.
Билим насыб берир, билим джолну керир.
Уруну арты – къуру.
Иги адамны бир сёзю эки болмаз.
Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
Сёлеш деб шай берген, тохта деб, сом берген.
Джылар джаш, атасыны сакъалы бла ойнар.
Нафысынгы айтханын этме, намысынгы айтханын эт.
Дуния мал дунияда къалады.
Тёрдеги кюлсе, эшикдеги ышарыр.
Ёгюзню мюйюзлери ауурлукъ этмейдиле.
Зар адам ашынгы ашар, кесинги сатар.
Олтуруб кёрюнмей эди да, ёрге туруб кёрюне эди.
Билимсиз иш бармаз.
Насыблы элин сюер, насыбсыз кесин сюер.
Джол бла сёзню къыйыры джокъ.
Къумурсхала джыйылсала, пилни да джыгъадыла.
Артына баргъанны, къатына барма.
Ишлегенден, къарагъан уста.
Сыфатында болмагъаны, суратында болмаз.

RSS

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr Гость	#1 Джаратама0 31.07.2010 23:54:21 Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek

Гость

#101

Джаратама0

03.11.2010 19:22:27

"Заман" газетни ноябрны экисинде чыкъгъан номерине башдан аякъ къарадым. Кёб чапракълы уллу газетде къарачай халкъны сюргюн кюнюнден бир сёз да айтылса уа.

Къабарты башчыладанмы къоркъгъан болурла малкъар журналистле-газетечиле, огъесе кеслерини эссизликлеримиди? Къалай алай болса да, бек айыблы ишди бу.

Газетни бу номеринде окъурча талай зат да барды:
1.Сёз ана тилде окъуу китабланы джангыртыуну юсюнден барады (1-2 бетледе).
2.Аланла кимледиле (3чю бетде)
3.Къартайыуну тохтатыргъа (3-чю бетде)

САУЛУКЪ

Къартайыуну тохтатыргъа…...

…Жашауну узайтыргъа, хорларгъа хар адамны да
къолундан келликди

Хар адамны да бек уллу мураты не зат болгъанды? Ёмюрлени жашлай эм саулукълу болуп жашаргъа. Боллукъ затмыды ол, кертиси бла да? Хау. Боллукъ затды. Ма аны юсюнденди РАН-ны Герантология обществосуну президенти, герантологияны эм гериатрияны халкъла аралы ассоциациясыны советини члени профессор Владимир Анисимов бла бизни ушагъыбыз.

Акъыллыла кёп жашайдыла

-Владимир Николаевич, къартайыуну тохтатыргъа боллукъмуду?

-Къартайыуну тохтатыргъа керек да тюйюлдю, шошайтыргъа, алай бла жашауну 120 жылгъа дери созаргъа уа боллукъду. Ол жыл сан адам улуну генлериндеди, аны юсюнден Инжилде да айтылады. Ол рекорддан алыкъа киши да ёталмагъанды (дунияда бек кёп жашагъан французлу тиширыу Жаннет Кальманды – ол 122 жыл бла 164 кюн жашагъанды.

-Да сора кёпле ол болжалны жартысын да жашамай нек ёлюп кетедиле?

-Жашайдыла, Европада бла АБШ-да 100-жыллыкъланы саны хар 10 жылдан эки кере кёп бола барады. Ахыр 160 жылны ичинде адам улуну жашауу жыл сайын 3 айгъа узая баргъанды.

-Россейде жашауну узунлугъу махтанырча тюйюлдю да... …

-Жашауну келир кезиуде узунлугъу бара тургъан жылда ёлгенлени саны бла тохташдырылады. Бизде жоллада жыл сайын мингле бла саналгъан сабийле ёледиле, бузукъчулукъ ишле кёп боладыла, алкоголизм да – анга кёре. Бери ачыкъ эм жабыкъ халда бардырылгъан урушланы да къошугъуз. Къайда да жаш адамла ёледиле. Ма аны хатасынданды адамланы ёлгенлери да. Бизде уллайгъанла аз жашамайдыла, жаш адамла уа эртте окъуна ёлюп кетедиле.

Бу жаны бла Германияда сынаугъа сейир этерчады. Къыралны Западха эм Востокга бёлюп эки этгенлеринде, Восток жанындагъы адамла кёп ёле башлагъан эдиле: социализм адамланы къоруулаялмагъан эди. 1990 жылда, Германия бирикгенден сора, ахыр 10 жылны ичинде къыралны эки кесегинде да адамланы ёлюулери тенг болады. Восток кесегинде уа, кёп жашагъанланы саны бек терк кёбейген эди. Адамла ючюн къайгъырыу терк узайтады жашауну да.

Билимни да магъанасы уллуду. Профессорла башхаладан эсе кёп жашайдыла. АБШ-да колледжлени бошагъан эр кишиле, билим алмагъан эр киши жерлешлеринден эсе 6-шар жылгъа кёп жашагъанларын тохташдыргъандыла. Аланы юй бийчелерине да жетгенди ол башхалыкъ! Уллу интеллектлери болгъан эр кишилени жашаулары узун боладыла, тиширыулада уа – къысха. Ала жашауну къысхартхан къайгъыкъаугъаладыла дейдиле.

Рак эм
ёлюмсюзлюк

-Алимле жаныуарланы жашауларын узайталадыла. Адамланы уа нек узайталмайдыла?

-Кертиди, жауун къуртну, генлерин алышындырыу бла жашауун 6 кереге кёбейтедиле. Сынаулада чычхан 2,5 жыл жашайды, рекорду уа – 1400 кюндю. Жашау жылланы кёбейтирге боллукъду, жаланда аны ючюн къаллай багъа берликбиз ансы? Адамны генине тийип, аны жашауун узайтсакъ, биз ракны къозгъарыкъбыз. Некми? Къартайыугъа къатышхан генле ракны къуралыууна да къатышадыла. Ол процессле бир бирден айырылмазлыкъ затладыла. Стволовой клетканы (адамны эм жаныуарны шаугютлерин жангыртыучуланы къауумунда боладыла) айныууну жаланда эки жолу барды. Ол тууады, айныйды, сора ёледи. Ма олду къартайыу.

Неда ёлмезлик рак клеткагъа айланыу. Рак– ол, ачыкъ айтсакъ, ёлмезлик затды. Аны клеткасын алып, башха жанлыны чархына салсакъ, ол анда да айнып барады.

- Биз эсибизде тутабыз актрисала Анна Самохинаны бла Любовь Полищукну ёлюм ауруудан ауругъанларын – жюрюген хапарлагъа кёре, аланы ауругъанларыны сылтаулары стволовой клеткала болгъандыла…...

-Ала адамны чархында ракны къозгъагъан затладыла. Стволовой клеткалада генле бек къысха заманны ишлейдиле органланы жангыдан къурауда (сёз ючюн, бауурну бир кесегин къурауда). Андан сора клетканы ракга айландырлыкъ механизм ишлеп башлайды. Ма ол себепден аланы хайырланыу къоркъуулу затды. Стволовой клеткаладан жаратылгъан, терк окъуна къартайып, ёлюп кетген эди, кесини генини арасыны аурууларыны ауурлугъун кётюргени ючюн.

-Не этерге боллукъбуз кеси чархыбызгъа кесибиз?

-Жашауну узайтыуну бек иги амалы – аш-азыкъны аз калориясы болгъанын хайырланыуду. Халкъла кеслери кеслери бла сынаула бардыргъандыла:

сутканы ичинде 1500-1800 килокалория хайырланнган японлула кёп жашагъан адамлары бла биринчи жердедиле. Бош адам аллай диета бла жашау эталлыкъ тюйюлдю. Ол кёп ашаргъа керекди.

Кёп ашап аз колория уа къалай алгъын? Шёндю илму миметиклени – адамны чархында аш-азыкъ калорияла жетишимли болгъанча сундурлукъ затланы излеу бла кюрешеди. Ала геннге эркинлик берликдиле къаллай бир сюйсе, аллай бир ашаргъа, аны бла бирге уа – ауурлукъгъа къошмазгъа.

Аллай препаратла бардыла. 1971 жылда окъуна ленинградчы алим Владимир Дильман антидиабет бигуанидлени хайырланыргъа предложения этген эди. Диабетден ауругъанла глюкозаны эритир ючюн, хайырланыучу дарманды ол. Тинтиуле ачыкълагъанларына кёре, бигуанидле мимитеклечадыла, аны бла бирге жашауну узайтадыла эм ракны айныууна чырмаулукъ этедиле. Швейцарлы алимле уа былтыр билдиргенлерине кёре, аланы къартайыугъа къажау профилактика халда ичерге да боллукъду.

Жарыкълыкъ режимни да магъанасы бек уллуду. Северде жашагъанла терк къартаядыла. Былайда къудуретни сууукълугъу сылтау тюйюлдю. Север жанында кечеле да жарыкъдыла. Жарыкъ кечеле уа адамны чархында болгъан мелатонинни басынчакълайдыла – жашау этиуню бек магъаналы гармонларындан бириди ол а. Кючлю жарыкъны 15 секундха ёчюлтмей турсагъыз окъуна мелатонин тунчугъуп къалады.

Ма ол себепден жукълагъан кезиуде чыракъны жандырып, компютерни, телевизорну ишлей тургъанлай, кече ги чыракъны да жаннганлай къояргъа жарамайды. Терезелени да жабыула бла иги жабыгъыз. Кечеле бла ишлеучюле уа мелатонинни ичигиз. Ол санларында аз болгъанла да ичсинле аны.

Саныгъызда мелатонин жетишмей эсе, аны аптекаладан сатып алыгъыз эм кюз артында бла жаз башында, жарыкълыкъны жоругъу тюрленнген кезиуледе ичигиз. Жукъу – саулукъну бек магъаналы кесегиди. Ыйыкъны ичинде 4 кечени жукъусуз болгъан тиширыуланы сют безлери эки кере терк ауругъанларын ачыкълагъандыла бардырылгъан тинтиуле. Ариулукъну сакъларгъа сюе эсегиз жукъугъуз 6 сагъатдан аз болмасын, 9 сагъатдан а – кёп.

-Жашлыкъны жалгъан халда узайтыугъа уа не дейсиз? Ол ишлейди да – адамла жаш кёрюнедиле да…...

-Юйню сюртюп, чириген башын алышындырмасагъыз, ол не этсегиз да, оюлмай къаллыкъ тюйюлдю. Табийгъатны, не бек кюрешсегиз да, алдаяллыкъ тюйюлсюз. Биз да бирча къартаймайбыз. Тыш кёрюмдю да чархны халыны шарты тюйюлдю. Бир-бирлени терилери терк къартаядыла, бирлени уа – ич хаткулары. Генетика жаны бла къартайыу 35 процентни тутады. Къалгъаны уа сизни кесигизденди. Ол эсигизде болсун.

Юлия ГАРМАТИНА,
Санкт-Петербург-Москва.
?Аргументы и факты?
газетден.

Tinibek

Гость

#102

Джаратама0

03.11.2010 19:37:25

Sabr Гость	#103 Джаратама0 04.11.2010 04:53:05 Tinibek Бек сау бол бу материалланы форумгъа сала баргъанынг ючюн. Ана тилде джазылгъанны хазна адам окъуй да болмаз, алай болса да, бир талай адам окъуса да, хайырды.

Tinibek

Гость

#104

Джаратама0

04.11.2010 20:12:24

Sabr
Ana Tilden dzhazylganny Hazna Adam okuy bolmaz da,

Ана тилде джазылганланы окуп анларча анда кёп Алан калмайын мы тебрегенди?

Алай кёб сагьыш етип турма

, Ана тил Аллах айтса бугюнге келгениче дагьыда унутулмайын баррыкты. Унутулса тас болса да сизни (джазыучу, поет) назмуларыгыз, китапларыгызла джангыдан джангыртылыр!

By the way, Карачай газетден джазыуланы алган бир бир кыйын болады, интернеттен тапканым програм да ишлемейин тебреди, башка (pdf ни Ascii Doc'га convert еткен ) таптым анда да джазыуланы джерлерин катыштырыда. Салалганыма кёре салып барырма.

Sabr

Гость

#105

Джаратама0

05.11.2010 06:20:15

Tinibek
Ас-салам!

Кел былай этейик. Кертиси бла да къарачай газетден материал чыгъаргъан бек къыйынды. Бир да бир бек магъаналы зат болса, сеннге билдирирме.

Мындан ары, газетде не басмаланнганын кёргюзтсек болду. "Къарачай" газетни сайтына кирсинле да окъусунла. Излеген - табаллыкъды, окъуяллыкъды. Излемеген а - былайгъа салсакъ да окъурукъ тюлдю.

Форумчанка Гость	#106 Джаратама0 06.11.2010 00:59:32 Къарачай газетни табханны къыйынлыгъы джокъду URL

Tinibek

Гость

#107

Джаратама0

06.11.2010 01:45:19

Форумчанка
Karachay newspaper tabhanny kyyynlygy dzhokdu

Газетни тапканны кыйынлыгьы джокту да

. Рус, Кирил харфлени иги билмеген тыш кралладакы Карачай-Малкарлыла Google'ла зат Latin харфлеге кёчюрюп алай окурга кюрешедиле. Google .pdf'ден Latin харфлеге кёчюрмейди. Кирил харфлени аз билгенле де Latin харфлече алай дженгил окуялып калалмайла. Тюз айтасыз, no problem

, окурга излеген калай алай окур

Sabr

Гость

#108

Джаратама0

13.11.2010 03:44:25

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/12.pdf

"Заман" газетни экинчи бетинде Атабийланы Халиматха "КЧР-ни сыйлы художниги" ат аталгъаны айтылады. Халиматны къарнашлары, эгечлери - бары да айтылгъан, фахмулу адамладыла.

Tinibek

Гость

#109

Джаратама0

13.11.2010 04:50:39

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/12.pdf

"Zaman" Newspaper Ekinchi betinde Atabiylany Halimatha "KCR-no syyly hudozhnigi" al atalgany aytylady. Halimatny karnashlary, egechleri - Bars aytylgan yes, fahmulu adamladyla.

Саугъалау

Атабийланы Халимат – КъЧР-ни сыйлы художниги

Россейни Художниклерини союзуну члени Атабийланы Халимат Москвадагъы художестволу- промышленный училищени (алгъыннгы Строгановское училище) бошагъанды. Аны аты республикада, Россейде, кёп тыш къыраллада да белгилиди. Халиматны баш иеси да художникди - Занибекланы Адрахман.

Аланы экисини да ишлери Америкада, Германияда, Италияда, Тюркде галереялада да салыннгандыла. Быйыл апрель айда уа экисини да энчи кёрмючлери Къарачай–Черкес Республикада да ачылгъан эдиле.
Бу кюнледе да къоншу, шуёх республикадан къууанчлы хапар келгенди. Атабийланы Хакимни къызы Халимат ?Къарачай - Черкес Республиканы сыйлы художниги? деген атха тийишли болгъанды. Ол кюн республиканы президенти Эбзеланы Борис культураны, спортну, илмуну, башха сфераланы келечилеринден 60 адамгъа КъЧР-ни, РФ-ны сыйлы атлары аталгъанларын билдиргенди.

Аланы санында бизни художник къызыбыз болгъаны, сёзсюз, къууандыргъанды. Алай Халимат бла Адрахман бусагъатда Испанияда болгъанлары себепли аны саугъасын къарындашы, СГА-ны ректору, Мечиланы Кязимни фондуну таматасы Атабийланы Алий алгъанды. Ол айтханнга кёре, художникле, Испанияда кёрмючле да къурап, бу сейир къыралны табийгъатын да суратларына кёчюрюр муратлыдыла. Андан а ала Португалиягъа, Франциягъа ётерге да боллукъдула.

Халимат бла Адрахман Италияда да иги кесек жашап, суратла ишлеп, аланы кёрмючлеринде кёргюзтюп да къайтхандыла. Художниклени башхалагъа ушамагъан ызлары, жарыкъ тюрсюнлери къайсы къараучуну да къууандырады. ?Бу насыплы, мудах да живописьди, белгили стандартлагъа кёре, бир ызгъа да сыйынмагъан. Мында поэзияны мудахлыгъы да бир талай геометрия формаладан къуралгъанды,деп жазгъанды Халиматны ишлерини юсюнден италиялы искусствовед Наталино Пирос. – Аны живописи керти дуниядан белгисиз фантастикалы аламгъа кёчеди. Сора тарых алгъа чыгъып не да абстракция бла бирге боладыла. Халиматны ишлери, белгисизлик, жашырын затла туудура, сейир дуниягъа элтедиле?.

Керти окъуна, художник къызны суратларына къарасанг, аны тиширыулары эрттенликде кюнню чыкъгъанына, дунияны жаратылгъанына ушайдыла. Ол ариу тюрсюнлени хайырлана, хар иши жашырынлыкълагъа элтирча этеди.
Халиматха КъЧР-ни сыйлы саугъасын бере, Къабарты–Малкъардан ары, Атабийланы тукъум советини таматасы Алийден сора да, Парламентни депутаты, ?Минги – Тау? журналны баш редактору Додуланы Аскер бла Тюменланы Мурадин да баргъандыла. Ала республиканы президенти Эбзеланы Борисге жюрек ыразылыкъларын билдиргендиле. Алий а Халиматны ?Тукъум тамгъала? деген сериядан бир суратын президентге саугъа этгенди. Анда аланланы кюннге ушагъан белгилеринде Эбзеланы тукъум тамгъалары ишленипди.

САРАККУЛАНЫ Асият.
Суратны Мамайланы
Алий алгъанды.

Sabr Гость	#110 Джаратама0 13.11.2010 05:26:33 Tinibek As-salam! Bek sau bol. Zamandan algan tinchirak bolur, Karacay gazetden ese.

Tinibek Гость	#111 Джаратама0 13.11.2010 06:08:15 Sabr Алейкум Салам Сабр Кесими окурум келип, алай салдым Заман тынчты, хаман copy paste етилип калады.

Sabr Гость	#112 Джаратама0 18.11.2010 23:19:58 http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/18.pdf "Заман" газетни ючюнчю бетинде эки иги макале басмаланады: 1.Сахнаны чынтты джулдузу; 2.Суратларында нарт эпосну джигитлери.

Tinibek

Гость

#113

Джаратама0

19.11.2010 00:07:11

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/18.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде эки иги макале басмаланады:
1.Сахнаны чынтты джулдузу;

ЮБИЛЕЙ

Сахнаны чынтты жулдузу

РФ-ни, КъМР-ни да сыйлы артисти, республиканы Къырал саугъасыны лауреаты, жамауат энчи сюйген закий жырчы - ол Жанатайланы Исмайыл эди. Озгъан ёмюрню 70-чи жылларында, Къабарты-Малкъарны эстрадасына келгенлей, халкъны эсин кесине буруп къойгъан эди ол, кючлю, ариу ауазы бла мингле бла жюреклени къозгъай, кёл жарыта. Къалай сюйюп тынгылай эдиле анга, къалай сакълай эдиле аны жырларын! ?Тилейме, кетме?, ?Жашлыкъ?, ?Зурнукла?, ?Анала?, ?Эшитемисе??, ?Жылы жауун?, ?Менсиз къалай жашайса??, ?Тейри къылыч?, ?Сени манга къызгъаналла, билеме?, ?Излейме сени?, ?Зульфия? ... Бу тизме узунду.
Исмайыл башхалагъа ушамагъан баритон ауазы бла орус эм тыш къыраллы авторланы классика оперетталарында бла операларында баш партияланы аламат айтханды. Битеу Шимал Кавказда окъуна ол биринчи болуп жырлагъанды Дж. Вердини ?Риголеттосунда? Риголеттону партиясын.

Фахмулу артист кесини чыгъармачылыкъ ишинде бек кёп вокал партияны жырлагъанды эмда сахнада республиканы музыка искусствосуну тарыхына кирген аламат сыфатла къурагъанды. Исмайыл айтхан партияланы бюгюн, аныча, киши да къатлаялмайды. Жашауда, сахнада да ол уллу уста эди. Бюгюнлюкде анга 70 жыл толлукъ эди.

Жаш жыллары

Малкъарлыла Ата журтларына къайтханда, Исмайыл туугъан эли Кёнделенни школунда окъуйду. 1958 жылда уа ол Нальчикдеги музыка училищеге киреди. Жырны гитчелигинден сюйген жаш, 1962 жылда училищени бошайды, андан сора Тбилисини консерваториясыны студенти болады.

Ол, мында окъугъанда окъуна ?Свадьба Фигаро?, ?Царская невес-
та?, ?Евгений Онегин?, ?Сказание о Шота Руставели? деген запад, орус, эбизе опералагъа къатышып, алада баш партияланы жырлагъанды. Ала студентлени фахмуларын тинтген эм ачыкълагъан бек къыйын чыгъармалагъа саналгъандыла. Эрттеден ангылагъан эди ол: творчество иш кёп атлауучлуду, хар атламдан бийикден-бийикге элтген.

Ала бла ёрлер ючюн а, арымай-талмай ишлерге керекди. Тбилисиде окъуй тургъанлай Исмайылны аскерге чакъырадыла.

Жыргъа фахмусу, сюймеклиги мында да ачыкъланады. Аны жырлай тургъанлай алыннган суратын ?Красная звезда? газетде басмалайдыла.
Аскер бёлюмде той-оюннга тири къатышханы ючюн таулу жашны юйге отпускагъа эки-юч кере да ийген эдиле. Ала уа анга бек керек эдиле, нек дегенде, аны ол кезиуге эки сабийи ёсе эди.

Исмайыл школну бошагъан жыл Тёппеланы Муссаны къызы Аслижан бла бир юйюр къурагъан эди. Аскерде къуллукъ этген кезиуде уа ол Кёнделенде жашагъанды - сабийлерин ёсдюре, сабий садда ишлей, университетде да заочно окъуй. Аслижан кеси уллу юйюрде ёсгенди, ата-ана жылыуун да сезе. ?Сабийлей бирге юйренип къалгъан эдик, бир бирсиз болалмай, - дейди ол кезиуню юсюнден. -Жюреги такъыр эди Исмайылны, ата-ана жылыусуз ёсгени да сезиле эди. Аны себепли жаным ауруучу эди анга. Жангыз бир эгечи бар эди да, ол да Къыргъызда жашайды?.

Исмайыл бла аны юй бийчеси Аслижан 44 жылны жашагъандыла бирге
юч жаш бла бир къыз ёсдюргендиле: Альфред, Альберт, Магомет бла Бэла.

Абадан, КъМКъУ-ну тарых бёлюмюн бошап, бюгюнлюкде Москваны вузларындан биринде ишлейди.

Экинчи жашаудан замансыз кетгенди. Аны эки жашын - Робертни бла Иналны - Аслижан кеси ёсдюреди. Магомет, университетни социальный бёлюмюн тауусуп, предпринимательди. Бэла уа, Москваны къырал университетин бошап, шёндю ара шахарны Люблино районунда
Пенсия фондну бёлюмюню таматасыны орунбасарыды. Тёртюсю да музыка школда окъуп, пианинону согъаргъа юйреннгендиле.

Аслижан республикабызда аты айтылгъан устазды, белгили къобузчуду, назмуланы, жырланы, жарыкълыкъны сюйген адамды. Исмайылны репертуарын да бек уста билгенди. Ол ишинде этген жетишимлери ючюн ?КъМР-ни сыйлы устазы? эм ?Отличник народного просвещения РФ? деген сыйлы атла эм кёп грамотала бла саугъаланнганды.

Бийикликге кётюрюлюу

Халкъ аны асыры сюйгенден, жырчы да миллетини кёлюне жетер ючюн, композитор Жеттеланы Мустафир бла Исмайыл къарачай-малкъар эллеге концертле бла кёп баргъандыла.

Алагъа къаллай уллу хурмет бла тюбегенлерин айтып бошаялмаучу эдиле, къууана эдиле. Музыка театрны солисти болгъаны бла чекленип къалмай, 1994 жылдан башлап Исмайыл СКГИИ-ни вокал факультетинде жыр усталыкъдан дерсле бергенди, кесини билимин, бай сынауун да окъуучуларындан аямагъанды. Доцент Жанатайланы Исмайыл ишини, студентлерини жетишимлерини юсюнден айтса уа, аны бети, кёзю да жарый эди.

Жашла бла кесини баритон системасы бла ишлегенди. Къызлагъа да энчи система керекди. Алада сопрано, лирика сопрано, меццо-сопрано, альт деген ауазла боладыла. Алагъа ауурлукъну терс берип, ауазын бузуп къояргъа боллукъду, иги специалист юйретмесе. Студентге жаланда ол тарталлыкъ ауурлукъну берирге жарайды.

Исмайыл а институтха бошдан тюшмеген эди. Аны дипломунда ?оперный певец? деген усталыкъдан сора да, ?преподаватель-педагог? жазыуу бар эди. Кёплеге уа жаланда бир усталыкъ бериледи - студент кесин жюрютгенине, юйреннгенине, фахмусуна кёре.

Исмайыл а консерваторияда окъугъан кезиуюнде окъуна эки жашха дерсле бергенди. Артда аладан бири музыка училищеге, башхасы уа консерваториягъа окъургъа киргенлерин уллу ёхтемлик бла айта эди жырчы. Алай бла студент заманындан окъуна сюйгенди ол устазлыкъ ишни.

Сохталарын а кеси Тбилисини консерваториясында юйреннген низамгъа тюзетгенди.

Исмайыл ишинде дунияны вокал усталыкъда бек иги юлгюлерин хайырланнганды. ?Сёз ючюн, италиялы жырчы солуу школгъа (певческая школа дыхания) уллу магъана береди. Оруслуланы да ол затлары башхады - халкъ жырларыны къуралыуларына, энчиликлерине кёреди.

Халкъ бла академия жырчыланы юйрениулеринде уллу энчиликле бардыла. Бизде академия жырлау болмагъанды, къобуз, сыбызгъы бла жырлагъандыла, эжиу этилген жырла айтхандыла?, - дей эди Исмайыл.
Къайсы жырчы солуу школ бизге бегирек келишгенин эсге алып, алай юйретгенди. Сакъ эди аланы ауазларын бузмазгъа. Опереттада, операда жырлар ючюн, не жаны бла да тийишли хазырланыуунг болургъа кереклисин ангылатханды.

Арт жыллада Жанатай улу къыйын ауруй эди. Больницагъа тюшгенде уа, аны ичер сууу тауусулду - ол 2007 жылда, 1-чи апрельде ауушханды.

Халкъыны ёхтемлиги

Сайлагъан усталыгъында уллу жетишимле этген, Россейни ?сыйлы сахнасына? чыкъмагъанлыкъгъа, ол, миллетини ниет байлыгъын керелей, анга кёп хайыр келтиргенди. Ёксюзлюгю, башха къыйынлыкълары да аз тюйюл эдиле аны. Алай ол къадалып окъугъанды, ишлегенди, халкъыны чынтты уланы болургъа кюрешгенди.

Эр кишини юйдегиси анга таянчакъ бола келгени эрттеден белгили бир шартды. Исмайылны да Тёппеланы Аслижан бла насыбы тутхан эди - баш иесини, юйюрюню сейирлери бла жашагъанды ол. ?Не жетишимим бар эсе да жашауумда, барысы да Аслижанны хайырындандыла?, - деучю эди Исмайыл. Жырында бир тизгинни неда авторну унутса, ол сала эди эсине. Къыйын кезиулени хорларгъа эм юйюрлерин сакъларгъа жарыкъ кёллюлюклери, жашаугъа сюймекликлери болушханды алагъа. Замансыз кетген жашлары Альбертни ачыуун да ала бирге кётюргендиле.

Халкъынгы жырын сакълаучу болур ючюн, битеу республиканы ийнагъы болур ючюн, фахмудан сора да, адамгъа бир зат керекди - инсанлыгъыны айырмалылыгъы. Исмайыл халкъыны даражасы, ёхтемлиги, жырчысы да болуп турду. Сюйген иши бла жамауатны кёллендире, ёхтемлик бере, къууандыра. Андан атагъанды анга РФ-ни Къырал саугъасыны лауреаты, КъабартыМалкъарны, Къарачай-Черкесни да халкъ поэти Зумакъулланы Танзиля кесини назмусун:

Жырла, Исмайыл, сен жырла!
Сени тау жырда хакъынг бар,
Эжиуюнгю да этерге
Туугъан жерингде халкъынг бар.

Сени жырынгы асыуу
Тийип жюрекге хычыуун,
Сени ауазынг ачханча,
Ана тилни да татыуун...

Жырла, Исмайыл, сен жырла!
Сени тау жырда хакъынг бар,
Эжиуюнгю да этерге
Санга сый берген халкъынг бар!

БИТТИРЛАНЫ Аминат.

Солдан онгнга: композитор Жеттеланы Мустафир бла жырчы Жанатайланы Исмайыл.

Tinibek

Гость

#114

Джаратама0

19.11.2010 00:41:49

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/18.pdf

"Zaman" Newspaper yuchyunchyu betinde eki IGR Makala basmalanady:
1.Sahnany chyntty dzhulduzu;
2.Suratlarynda sleds eposnu dzhigitleri.

Кёрмюч

Ноябрь айда КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты Занкишиланы Ибрагимге 70 жыл болгъанын, анга атап Къарачай-Черкес Республиканы ара шахары Черкесскде художникни юбилей кёрмючю ачыллыгъын да бизни газет билдирген эди. Алайды да, бу кюнледе къоншу, къарындаш республикада Ибрагим ?Нартла? деген ат бла энчи кёрмючюне къараучуну чакъыргъанды.

Суратларында нарт эпосну жигитлери

Аны энчилиги биринчи кере тюрсюнлю бояула бла къарачай-малкъар халкъны ёлюмсюз эсгертмеси – нарт эпосну жигитлерин суратлагъаныды. Бусагъатха дери аланы графика амал бла ишлегендиле.

Занкиши улугъа бу сыйлы жумушну толтурууу тынч да болмагъанды, аны кесини тарыхы барды. Бир къауум жыл мындан алгъа Ибрагимни Къарачайда кёрмючю ачылгъанда, бир акъсакъал анга Къуранны саугъа этгенди. Художник, ашыкъмай, аны жыл жарымны ичинде окъуп чыкъгъанды. Анда айтылгъан Аллах хар миллетге файгъамбар бергенди деген оюм Занкиши улуну кёлюне бек жетгенди.

Нарт эпосну басмалауда, тинтиуде, ангылатыуда уллу къыйыны болгъан Журтубайланы Махти бла поэт Та-

?Сатанай-бийче?.

бакъсойланы Мухтар художник нартланы суратларын ишлерин тилеп тургъандыла. Ибрагим ?хау?, ?угъай? демей, кёп заманны тынгылагъанды. Ол Къуранда оюм аны эсин алгъанында, Дебет къарачай-малкъар халкъны файгъамбарыды, нартла да жерде бош жаратылмагъандыла, аланы кеслерини динлери, жорукълары болгъанды, деген акъылгъа келгенди суратчы. Андан сора тюшюннгенди ол нартланы къалай тюрлю жазаргъа боллугъуна.

Черкесск шахарны галереясыны биринчи залына кире баргъанлай да, Дебетни суратына кетеди эсибиз. Аны юсюнде акъ къапталы, кюмюш сакъалы, къолунда китабы, башында нюр гюрени, биз хапарларын эшите келген файгъамбарлагъа жууукълашдырады. Аны къарамында ол, бош жан болуп къалмай, Кёк Тейриден бла Жер Тейрисинден туууп, ташны, темирни тиллерин билип, къарачаймалкъар халкъны атасы болгъаны кёрюнеди.

Эпосха кёре, Сатанай а нартланы аналарыды, тиширыуланы юй жумушха юйретген. Ол кеси да ?билгичди, къуртхады, обурду?. Аны бла эпосну къурагъан халкъ ол боллукъ затны билгенин, аны не заманда да терен оюмлап, жаланда тюз оноу этгенин ачыкълагъанды. Ибрагимни Сатанайы тахха олтурупду. Кесини бийик тургъан шинтигинден нартланы жаланда тюз жолгъа хазырлап, ашыргъанчады.

Ибрагим нарт Ёрюзмекни туугъанын, нарт аскерни башчысы болгъан заманын да кёргюзтеди. Алайды да, бу жигитлени юслери бла битеу эпос эсибизге, кёз аллыбызгъа келеди.

Нартланы алагъа болушхан таякълары, чолпулары да болгъанды. Занкиши улу уа хауада, кеси аллына тургъанча, алтын гоппанны ишлегенди. Кёк фонну аллында сары, алтын тюрсюнлю ол бир сейир кюч алады.
Бошдан болмаз эди аны кёрген къарачай театрны актрисасы Ижаланы Лиана жашына: ?Къарча, бу сейирни суратха алчы?, - деп тилегени. Быллай сёзлени дагъыда эшитирге тюшгенди ол кюн. Театрны башха актёру Ёртенланы Борис а, залда айлана, ?Дунияны башындан? деген ишге жетгенинде, сыртында сабийчикни (туудугъун) кётюрюп баргъан къарт ыннаны аллында тохтап: ?Буду жашауну, дунияны да магъанасы, берекети. Къалай терен кёргюзтгенди ол оюмну художник?, - дегенди.

?Нартла? деген кёрмючню философия магъанасын ачыкълагъан ишледен бирине ?Бирликге чакъырыуну? санаргъа эркинбиз. Бир къолунда къамасы, бирсисинде уа беш садакъ окъну тутхан нартны ролю, борчу минг жылладан бери тюрленмей келеди. Жаланда бирлик болгъаны се-
бепли хорлагъандыла нартла эмегенлени, жауланы. Художникни ?Таубийлени кенгешлери?, ?Хаж къылгъан къартла?, ?Жортууулдан къайтыу?, ?Нарт къабакъла?, ?Жортууулну аллында? деген ишлери нартланы жигитликлерин, аланы жашауларыны асламысы жортуууллада кетгенлерин, аланы туудукълары – асыл таубийле, хажиле - хар къараучуну жюрегинде ёхтемликден сора да, ол къартлагъа уллу хурмет туудурадыла. Кёрмючде сёлешгенле да белгилей эдиле Занкиши улуну жомакълы, сабыр, акъылман акъсакъалларын.

Кёрмючде дагъыда кёпле сёлешгендиле. Галереяны таматасы Жандарланы Залина сёзню бек алгъа КъЧР-ни культура министрни орунбасары Ёзденланы Альбертге бергенди. Ол, художникге мындан ары да уллу жетиши мле тежеп: ?Къарачаймалкъар халкъ жашагъан къадарда бу ишле да жашарыкъдыла?, - дегенди. Сора Ибрагимни Битеуроссей Лермонтов атлы комитетни атындан Мечиланы Кязимни майдалы бла саугъалагъанды.
Музей-заповедникни таматасы Элкъанланы Умар бла

?Бирликге чакъырыу?.

КъЧР-ни Художниклерини союзуну атындан Мусса Данашев грамотала бергендиле.

Поэтесса Мамчуланы Дина Занкишиланы Ибрагимни Къарачайда иги таныгъанларын, бизни шуёхлугъубузну кючлерге искусствону келечилери уллу къыйын салгъанларын да белгилегенди. Нартла жигитликни, ариулукъну, акъылны белгилери болгъанларын чертип, художникни Къарачайда дагъыда кёрюрге сюйгенлерин да айтханды.

Занкиши улуну кёрмючюне Малкъардан да уллу делегация баргъан эди. Ала да жерлешлерини, шуёхларыны жетишимине къууаннганларын билдиргендиле. Журтубайланы Махти Ибрагимни ишлеринде къартла нартланы танырларын сюйгенин айтханды. Поэт Табакъсойланы Мухтар а, художникни ишлеринде кёк тюрсюнню аслам болгъанына эс буруп, ол не заманда да мамырлыкъны белгисинлей къалгъанын чертгенди. Нартла да жер башына мамырлыкъны тохташдырыр ючюн келген эдиле да, аны излейме халкъыма, дегенди.

Бир къауумла айтханча, ким биледи, алыкъа Ибрагимни суратлары даулашла да чыгъарырла, ол нарт аллай эди, быллай эди, деп. Кесими акъылымы ачыкъ этсем, Ёрюзмекни мен да башха тюрлю кёре эдим. Алай хар художникни, къараучуну да кесини энчи оюму болады. ?Нартла? деген кёрмюч къараучуланы, художниклени арасында да тюрлю-тюрлю оюмла чыгъарса, аланы сансыз къалмагъанларын билдирликди.

Кёрмючню ахырында Занкиши улу галереяда ишлегенлеге, анга аны бардырыргъа болушханлагъа, ары келгенлени барына да ыразылыгъын билдиргенди.

САРАККУЛАНЫ Асият.

СУРАТДА: (башында) Кёрмючню ачылыуу.

Суратланы автор
алгъанды.

Sabr

Гость

#115

Джаратама0

19.11.2010 00:58:35

Tinibek
Къурманлыкъдан кюч алгъан болурса, эки статьяны да эрлай салдынг.
Ойнамай айтсам а - бек сау бол. Керекли ишни этесе.
Келир къурманнга да къууанч бла джетейик. Сени къууанчынга да.
Эсен бол.

Tinibek

Гость

#116

Джаратама0

19.11.2010 01:01:11

Ол Къуранда оюм аны эсин алгъанында, Дебет къарачай-малкъар халкъны файгъамбарыды, нартла да жерде бош жаратылмагъандыла, аланы кеслерини динлери, жорукълары болгъанды, деген акъылгъа келгенди суратчы. Андан сора тюшюннгенди ол нартланы къалай тюрлю жазаргъа боллугъуна.

Аны къарамында ол, бош жан болуп къалмай, Кёк Тейриден бла Жер Тейрисинден туууп, ташны, темирни тиллерин билип, къарачаймалкъар халкъны атасы болгъаны кёрюнеди.

КЪуран'да да айтыла болур, Аллахга "Кёклени джерни тейриси" деп. Сорадан базылары кёкле джерни айырып кёк тейриси джер тейриси деп керти сёзлени тюрлендирирге кюрешкен болурла. Дебет'ге Даут пайгамбар да дей болурла. Дуут деп де джер атыбыз барды, анга Дуут Даут'тан келеди дегьенле де барды.

Tinibek

Гость

#117

Джаратама0

19.11.2010 01:43:20

Sabr
Къурманлыкъдан кюч алгъан болурса, эки статьяны да эрлай салдынг.
Келир къурманнга да къууанч бла джетейик.

Тюз айтаса, Сабр

Хеп биргелей джетейик келир кёп байрамлага куанджхла, саулукла! Сизни де Курман Байрамыгыз берекетли, куанчлы болсун!

Sabr Гость	#118 Джаратама0 23.11.2010 22:45:36 http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/23.pdf "Заман" газетни бюгюн чыкъгъан номерини 4-чю бетинде "Боташ Ташны" юсюнден айтылады.

Tinibek

Гость

#119

Джаратама0

23.11.2010 23:16:21

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/23.pdf

"Zaman" Newspaper byugyun chykgan nomerini 4-Chyu betinde "Botas Tashny" yusyunden aytylady.

Таурух
Боташ таш

Боташлары бек уллу тукъумладан бирине саналадыла. Таурухлада айтылгъаннга кёре уа, Къарачайны къурагъанладан да бири Боташ болгъанды. Аны юсюнден жырда былай айтылады: Къарча, Науруз, Адурхай, Трам, Будиян эм Боташ. Сизден келгенди Къарачай деп.
Алай ол малкъарлы болгъанын, бу тукъум Малкъардан жайылгъанын кёпле биле да болмазла. Анга уа, таурухладан сора да, шагъат этген затла бардыла.

Бек алгъа къаланы эсгерейик.

Огъары Малкъарны баш жанында, черекни сол жагъасында, ариу кюнлюм бетде эски элни оюлгъан хуналарын, юйлерин кёребиз. Огъарлакъда уа, ёмюрлени къалаууру кибик, бийик акъ къала сюеледи. Ол Абай къалады. Алайгъа Кюнлюм дейдиле. Андан энишгеракъ келип, черекге жетген жерде да оюлгъан мекямны кёребиз. Ол а Боташ къалады.

Кёп жылла, ёмюрле мындан алда Боташлары мында жашап болгъандыла. Эр кишилери мал тутхандыла, бичен ишлегендиле.

Тиширыулары, жаяу жолчукъ бла тюшюп, черекден жез гёгенле бла суу ташыгъандыла, сабий ёсдюргендиле, юй жумушланы тындыргъандыла. Не сылтау чыкъгъан эсе да арада кюнлени биринде Абайлары Боташланы бирин къоймай къырыр акъыл этедиле.

Тукъумну таматалары аны юсюнден оноулаша туруп, кеслерини бир жашчыкълары эшитип болгъанды. Аны уа Боташладан бир иги шуёху бар эди. Улан анга къоркъгъанды.

Абайлары Боташлагъа чабарыкъ кюн, жол азыкъ да алып, алгъаракъ келип, нёгерин ойнаргъа барайыкъ деп, алып кетеди.

Жашчыкълагъа онюч-онтёрт жыл болады. Экиси да, ойнай-ойнай, Сауту элни къаты бла Саугам сырт башына чыгъадыла. Алайда олтуруп солуй тургъанлай элде уллу тютюн кёредиле. Боташ къарай кетеди да: ?Ол жана тургъан бизни юйдю. Кел, ызыбызгъа къайтайыкъ?, - дейди.

- Угъай, энди сен ары барып этерик жокъду. Юйюгюзню кюе тургъанын кёресе.

Адамларыгъызны да къыргъандыла. Ары къайтсанг, сени да ёлтюрлюкдюле. Бюгече былайда къал, тамбладан башлап башынгы къайгъысын эт деп, Абайланы жашчыкълары шуёхун арлакъ элтип, Курнаят сууну бойнунда, Къолоуур сыртла башына жете баргъан жерде, ариу кюнлюм бетде, уллу ташны къатында къоюп кетеди.

Ташды деп къоярчада тюйюлдю. Уллу затды. Жаргъа окъуна ушайды. Аллы бийикди. Арт жаны уа сыртха кирип кетеди. Ол аны кесинден чыкъгъанды.
Аллында суучукъ барады. Ёргеде уа кезлеу барды. Асыры сууукъдан, бир уртлам этсенг окъуна, сууу эрин-леринги окъуна бузлатады. Жашчыкъ кече алайда къалады. Андан сора ол Малкъаргъа къайтмайды. Ол заманладан бери адамла ташха Боташ таш деп атагъандыла. Бюгюнлюкде да аны ол аты сакъланнганды.

Башында сагъыннганыбызча, бу тукъум Къарачайда жашайды.

Аны ол жанында уллу, сыйы, намысы жюрюйдю. Бир-бирлери эски журтларын жокълайдыла. Кёп болмай ?Бал чучхурла? турист комплексни таматасы Боташланы Мусса, жууугъу Мамашланы Сафар бла келип, Черек районну администрациясыны

Боташланы Мусса тукъум ташларыны къатында.

башчысыны орунбасарын Байсыланы Харунну да нёгер этип, къалаларын кёрюп къайтханды.

Алайды да, бу хапары баргъан ташны юсюнден биз эшитген таурухладан бири буду. Малкъарда уа Боташлары, Хуболлары, Темуккулары бир тукъумдан айырылгъандыла деген сёз да жюрюйдю. Алай ол а биз айтхан бу ишге дери болгъан болур.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

Sabr Гость	#120 Джаратама0 27.11.2010 21:33:03 http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/26.pdf "Заман" газетни экинчи бетинде "Известия" газетден алыннган "Саакашвили Сочиде Олимпиаданы болдуртмазгъа кюрешеди" деген макале барды.

Tinibek

Гость

#121

Джаратама0

28.11.2010 00:28:43

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/11/26.pdf

"Заман" газетни экинчи бетинде "Известия" газетден алыннган "Саакашвили Сочиде Олимпиаданы болдуртмазгъа кюрешеди" деген макале барды.

Къоншула

Саакашвили Сочиде Олимпиаданы болдурмазгъа кюрешеди

Грузинли депутатланы быллай муратлары барды – Сочиде къыш Олимпиаданы бардырылыууна чырмаула этерге. Ол тема къыралны парламентини бир ненча комитетини эм Грузияны территориясын жангыдан тохташдырыу жаны бла комиссияны жыйылыуларында сюзюлгенди. Ол иш жашырынлыкъда бардырылгъаннга саналгъанлыкъгъа, анга къатышханла жыйылыуну бир-бир тезислерини юслеринден халкъгъа ачыкъ айтхандыла.

Сёз ючюн, Олимпиаданы Россейде бардырылыууна къажау информацияны кенг жаяргъа эм тюрлю-тюрлю къыраллада къажаулукъну акцияларын къураргъа белгиленнгенди. Баям, 2014 жылда Оюнланы башха къыралгъа кёчюрюуню юсюнден тилек болгъан чакъырыу сёз Халкъла аралы олимпияда комитетге берилирге да боллукъду.

- Халкъла аралы сообществогъа толу информация берирге эм Олимпиаданы башха къыралгъа кёчюртюрча этерге керекди, - дегенди Грузияны территориясын жангыдан тохташдырыу жаны бла комиссияны башчысы Шота Малашхия. – Ол ишни мурдору уа быллай юч шарт болургъа боллукъдула – къоркъуусузлукъну шарты, экология шарт эм тарых шарт.
Къоркъуусузлукъну шарты деп былайда Оюнла Абхазиягъа жууукъ жерде бардырыллыкъларына айтылады. Андан сора да, грузин-ли властьла быллай затны да чертирге кюрешедиле – олимпиадалы объектлени ишлеу регионну экологиясын бузаргъа боллукъду.

Тбилисиде дагъыда былай айтыргъа кюрешедиле: Шимал Кавказ халкъланы бусагъатда Турцияда жашагъан эмигрантларыны бир-бир тёлюлери черкес халкъны XIX ёмюрде геноцидни къыйынлыгъын сынагъанын Россей да тюз шартха санасын, деп излейдиле. Олимпиаданы бардырыуну заманы уа орус аскер черкес сауутланган кючлени Красная Полянада ууатхандан бери 150 жыл толгъан кезиуге тюшеди. Черкес миллетле Турциягъа аслам санда ол ууатылыудан сора кёчюп башлагъан эдиле. Аны юсюнден мындан алгъаракъда Тбилисиде ?Сокрытие нации, продолжающиеся преступления: Северный Кавказ между прошлым и будущим? деген аты бла бардырылгъан экинчи конференцияда да айтылгъан эди. Ол конферен-
цияны къурагъанланы араларында The Jamestown Foundation деген америкалы правительстволу болмагъан организация да барды.

- 2014 жылда къыш Олимпиада бизни миллетге геноцидни сынатхан жерде бардырыллыкъды. Ол ишге битеу дуния да къажаулугъун билдирирге керекди, - дегенди Халкъла аралы черкес комитетни башчысы Ияд Югар. Грузинли парламентарий Нугзар Циклаури айтханнга кёре уа, ?Ол тюрлю агитация бла байламлы ишлени тамамлауну планыны варианты жарашдырылып бошалгъанды?. Аны жарашдырыугъа Абхазияны андан къысталып, алай Тбилисиде ишлеп тургъан правительствосу, къачхынчыла, Шимал Кавказны халкъларыны келечилери эм Россейге къажау кюрешген активистле къатышхандыла.

Башда аты сагъынылгъан Шота Малашхия арсарлы халда былай айтханды:
?Олимпиаданы башха жерге кёчюртюрге неда болдуртмай къояргъа къолдан хазна келсин?. Къалай-алай болса да, ?Евросоюз? ала жанлы болур эсе уа, деп умут этеди ол.

?Известия? газетден.

Sabr

Гость

#122

Джаратама0

02.12.2010 01:58:12

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/12/01.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде
"Таулула бек термиледиле Кавказгъа къайытыргъа" деген статья барды.

Бизни Азияда ахлуларыбызны джуртларына къайтарыр джанындан бир тукъум бир иш этилмегени айтылады. КБР-ни, КЧР-ни башчылары "Соотечественники" программагъа къошулмай къойгъандыла, аны себебли тышындагъы таулула Кавказгъа къайыталмай къыйынлыкъ кёередиле. Къайытханлагъа да кёб чырмау саладыла.

Tinibek

Гость

#123

Джаратама0

02.12.2010 03:05:04

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/12/01.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде
"Таулула бек термиледиле Кавказгъа къайытыргъа" деген статья барды.

Бизни Азияда ахлуларыбызны джуртларына къайтарыр джанындан бир тукъум бир иш этилмегени айтылады. КБР-ни, КЧР-ни башчылары "Соотечественники" программагъа къошулмай къойгъандыла, аны себебли тышындагъы таулула Кавказгъа къайыталмай къыйынлыкъ кёередиле. Къайытханлагъа да кёб чырмау саладыла.

БИР ЖУРТЛУЛАРЫБЫЗ

?Таулула бек термиледиле
Кавказгъа къайтыргъа?

Жаникаланы Шарауну къызы Сакинат Къыргъыз Республикада Ново-Покровка элде школда башланнган класслада устаз болуп 25 жылдан артыкъ ишлегенди. Алгъаракълада уа ол юйюрю бла Къабарты-Малкъаргъа кёчгенди. Биз, аны бла тюбешип, Ата журтунда жашауун къалай къурагъанын соргъанбыз, башха затланы юслеринден да ушакъ этгенбиз

- Къыргъызстанда таулуланы юслеринден бизни окъуучуларыбыз бек аз биледиле. Бютюнда анда болгъан къаугъадан сора аладан бир тюрлю хапарлары жокъду.

- Анда таулула аз къалгъандыла, кёбюсю Ново-Покровкада жашайдыла. Элде Жаникалары, Ёлмезлары, Атталары, Байдалары, Ахматлары, Байзуллалары, Къартлыкълары асламыракъдыла.

Мындача, малла тутадыла, жерчилик бла кюрешедиле. Хар кимни кесини жери барды, аны азыракъгъа санасанг, энтта сатып алыргъа да боллукъса. Техникалары барды, фермала ачып, аны бла баш кечиндиредиле таулула.

- Ата журтдан узакъда миллетни адет-тёрелерин сакълагъан къыйын болур?

- Намысны, адетни да къаты тутабыз. Биз къыргъызча сёлешмейбиз, ана тилибиз тазалай сакъланнганды. Адет-тёрелерибиз да эртте заманладача жюрюйдюле. Мындан эсе анда къатыракъ тутабыз, дерге да боллукъма. Алгъаракълада бир эгечими Кавказдан таулугъа эрге бере эдик да, мындан келген къонакъла бек сейир этген эдиле. Сиз былайда Николай патчахны заманындача турасыз деп.

Сёзсюз, башха миллетлеге къа-тышханла да бардыла, алай асламысында кеси арабызда юйдегили болургъа сюедиле. Бюгюнлюкге кёп тукъумла бир бирлери бла жууукълукъ жюрютедиле, аны себепли 40 жылгъа дери юйдегили болмагъанларыбыз кёпдюле. Мында уа таулула кёпдюле, кечге дери юйдегили болмагъан айып окъунады.

- Ата журтларына кёчерге термилгенле уа бармыдыла?

- Бек сюйюп къайтырыкъ эдиле, алай кёплени амаллары жокъду. Ата журтума кёчерге сюйгеними билдиргенимде, юч акъылбалыкъ болмагъан сабий бла къайрыса деп жарсыгъанла, урушханла, анда тынчмы сунаса дегенле да болгъандыла. Алай битеу документлени хазыр этгенимде уа, биргеме ишлеген Атталаны Света да, мени ызымдан атланыргъа бла атланмазгъа деп, арсарлы болуп къалгъанды. Анам да ызымдан бек жилягъан эди, мен мында ёлюрге сюймейме, биргенге барама деп.

Мен Къабарты-Малкъаргъа келгенли юч айдан артыкъ болду, алай жашау журт къоллу болмадым. Къыргъызстанда урушдан сора хар не да учуз болгъанды, журтларыбызны саталмагъанбыз, алайлай берип келгенме дерге да боллукъду. Халкъ къачып барады, асламында Россейге. Къыргъызлыла кеслери окъуна кетедиле.

Россейде уа кёчгюнчюлеге энчи программа барды. Анга кёре, жол ахча, юйле бередиле, иш бла жалчытылынадыла. Алай Къабарты-Малкъар анга къошулмагъанды. Нек деп соргъанымда уа, анда ишчи къолла керекмейдиле, деп къойгъандыла. Болушлукъ болса уа, адамла бек тер-
миледиле къайтыргъа.

- Кёчюп келгенде, документлени хазырлагъанда чырмаула кёпмю эдиле?
- Мен Россейни гражданствосун алыргъа документлерими бергенме, алай алыкъа жууап жокъду. Аны ючюн ишге тохташалмайма. Мени сынамым уллуду, бек сюйюп ишлерик эдим школда. Алай гражданство берилгинчи ол муратым толмаз.

Юй ишлерге жер керек эди да, КъМР-ни Президентинде Адамланы эркинликлери эм граждан обществону айнытыу жаны бла комиссия жер алыргъа болушханды. Аны секретары Беппайланы Суфиян айтханнга кёре, Президент тийишли оноугъа къол салгъанды, документле Чегем району администрациясындадыла, андан аланы Яникойгъа бередиле, деп сакълап турабыз.

Манга ма бу сени жерингди деп кёр-гюзтселе эдиле, жюрегим тынчайырыкъ эди. Сабийлерим гитчечикледиле, кесим атамы эгечинде турама, ала да Нальчикде жууукъларымдадыла. Бир бирибизден айырылып турабыз. Ала 32-чи школда окъуйдула, Шамиль 9-чу классда, Аминат бла Асият, ала эгизледиле, бешинчиге жюрюйдюле.

- Школда уа алагъа къалай тюбегендиле?

- Къыйналсала да, бек бюсюрейдиле, шуёхла, жууукъла да тапхандыла.

Нальчикни бек жаратхандыла. Алай биз элде жашай эдик да, ала фатаргъа юйренмегендиле, мында да мал тутаргъа сюедиле. Къызла бек къадалып кюрешедиле, бир кюн устаз бизни башхалагъа юлгюге келтиргенди деп къууанып сёлешгендиле. Жашха бир кесек къыйналыргъа тюшеди.

Къыргъызстанда школгъа баргъан сабийле китапла сатып алмайдыла, ол аланы кеси береди. Мында уа сатып алыргъа тюшгенди, кеслери да бир бек багъадыла. Дагъыда анда класс фонд, школ фонд деген да жюрюмейди.

- Къыргъызстаннга уа тансыкъ боламыса?

- Болмай а, бюгече тюшюмде кёрюп чыкъгъанма. Къызым, мен ёсюп, кёп ахча ишлерикме да, Къыргъызстанда юйюбюзню артха сатып аллыкъма, дегенди. Сабийле ыннагъа, жууукълагъа, шуёхлагъа тансыкъ боладыла. Болсада Кавказ бизни Ата журтубузду. Мында жууукъларыма ышанып келгенме.

Ушакъны ТИКАЛАНЫ
Фатима бардыргъанды.

Tinibek

Гость

#124

Джаратама0

03.12.2010 03:19:16

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/12/01.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде

Адамланы къадарлары

Кёкюрегинде-ётю, жюрегинде-оту

Къыден хажини юйюрю

Мисирланы Жамал 1874 жылда Огъары Малкъарны Сауту элинде туугъанды. Атасы Къыден хажини бла анасы Гошайны тёрт сабийлери болгъанды: Билял, Кемал, Жамал эм эгечлери Абидат.
Гитче заманындан окъуна Жамал тауда жашау этгенни къыйынлыгъын сынагъанды. Аны энчи акъылы, хар затха да хунери, адеплилиги тенглеринден айырмалы эте эдиле. Ариу къылыкълылыгъы уа, айхай да, юйде атасы бла анасы юйретиуге уллу магъана бергенлеринден эди. Жашны жигитлигини юсюнден жазардан алгъа аны ата юйюню къыйын къадарыны юсюнден Къыденни къарындашы Муссаны къызы Шерифа айтхан хапар бла окъуучуланы шагъырей этейик: ?Жамалны атасы Къыден бла мени атамы атасы Ийхан туугъан къарындашла болгъандыла. Ала Меккагъа да бирге баргъандыла. Анда ауруп, ёлюрюн сезип, уллу атам Къыденнге осуят этген эди: ?Мен ёле турама, сабийлени санга аманат этеме?, - деп.

Анда асырап аны, Малкъаргъа къайтхандан сора ол, кесине ишлегинчи, биринчи бизге салгъан эди юй, кёп терекле да орнатхан эди. Кесини сабийлеринден башха кёрмегенди ол анга аманат этилгенлени. Артда уа, бизни кулак этип, юйюбюзню, жерибизни да сыйыргъандан сора атамы да тутхан эдиле?, - деп эсгереди Шерифа.

Ол айтханнга кёре, анга тёртбеш жылдан кёп болмай эди, Жамал хайт деген жаш болгъанында. Ариу, чырайлы жашны сыфаты кёз аллында тургъанын да айтады ол.

Къарындашларыны Билялны бла Кемалны аныча атлары айтылмагъанлыкъгъа, бек намыслыла, хурмет бере билгенле эдиле. Эгечи Абидат да къолдан уста, адепли, ызны-къылыкъны билген тиширыу эди. Ма алай жашагъандыла Къыден хажини бла Гошайны сабийлери. Алай кюнлени биринде къууанч жашауларына бушуу кирди да, аз-аздан сау юйюр чачылды. Алгъа Жамалны тутдула да, илишаннга салдыла. Кёп да бармай Кемалны да алдыла. Бу къыйынлыкъны кётюралмай, аналары акъылын дан шашхан эди. ?Барыбыз да от жагъаны къатында олтуруп тургъанлай, Гошай туруп тепсеп башлай эди, - дейди Шерифа, - аталары Къыден а тутулурма деп къоркъгъандан, ётюрюкге ауругъан этеме деп, жатханлай тура эди. Ол мени алыкъа эсимден кетмегенди: сакъалы да узун ёсюп, тёшекде жата эди,
мен а анга азыкъ элтип тургъанма?.

Ётгюрлюк бла мадарлылыкъ

Башда айтылгъаныча, гитче заманындан окъуна Мисир улу ётгюрлюгю бла белгили эди. 1912 жылда Малкъарда бла Къабартыда революциягъа тири къатышханды. Таулу партизан отряд бла Эбизеге ётюп, акъ аскерчиле бла уруш этгенди. Нальчикден акъ аскерчилени къыстай тургъан ке-зиуде аны отряды, шахаргъа биринчи кирип, темир жол станцияны,телеграфны эм почтаны алгъан эди.

20-чы жыллада Совет власть тохташдырылгъандан сора Москвада тыш къыралла бла сатыу-алыу байламлыкъ жюрютген тюкен болгъанды. Ол, аны бла келишимле этип, андан Малкъаргъа тюрлю-тюрлю товарла келтирип сатып неда жюннг е алышып тургъанды. Араб къыралла, Турция бла, Европаны бирбир къыраллары бла да байламлыкъ жюрютгенди. Келишимле этер ючюн, аэроплан бла да учуп тургъанды. Совет власть энчи ырысхы тутаргъа эркин этген заманда (НЭП) нёгерлерини атлары бла тюкенлери болгъанды. Нарсана шахарда (шёндю Кисловодск) Мусукланы Ибрагим бла харчевняла тутханды.

Мисир улу уллу байлыкъ да жюрютгенди, ачыкъ жюрекли, халал адам болгъанды. Аллына келген къарыусузгъа болушмай къоймагъанды. Барыр жерин билгенле аны жолун сакълап болгъандыла, бир зат бла болушур деген умутда. Республикагъа Жамал вагонла бла да келтире эди товарланы. Ол заманда партияны Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретары Бетал Калмыковну окъуна жокъ эди

Онгдан солгъа: Жамалны юй бийчеси Фатима, къызы Зарият, экиге айланнган эгечи (аты белгисизди).

эркинлиги алагъа тиерге. Товарланы келтирген адамла: ?Биз жаланда Жамалны таныйбыз, ишибиз, оноуубуз да аны блады, андан сора, бир адам да керекмейди?, - деп къоя эдиле.
Малкъарда, башха элледе да жюрюйдю хапар ?Жамалны чалгъылары? деп. Ол аланы айтхылыкъ дамаск темирден этдирип келтире эди. Халкъыбызны Орта Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде, Огъары Малкъарда атылып къалгъанлары онюч жылны тот этмей тургъандыла.

Заманына кёре, Жамал окъуулу адам болгъанды. Халкъны кёбюсю жаза, окъуй билмеген жыллада заявление жазаргъа болушханнга токълу окъуна берип тургъандыла. Ол а аны ючюн адамдан бир зат да алмагъанды. Кеси да хатын билдирмез ючюн, сол к ъолу бла жазып болгъанды.

Энчи жашауу

Онгдан солгъа: Мисирланы Жамал, 1-чи дуния урушха къатышхан Цораланы Ахмат, Мамайланы Рамазан, Абайланы Жанхот, Мусукланы Къадыр.

Мисир улуну энчи жашауундан толу хапарны бизге аны эгечинден туугъан Забакъланы Рамазан айтханды. Ол эсгергеннге кёре, Жамал юч кере юйдегили болгъанды. Аны биринчи юй бийчеси Мусукланы Къыден хажини къызы (аты белгисизди) болгъанды. Жарсыугъа, ала бирге бир жыл жашагъандан сора юйдегиси, ауруп, замансыз дуниядан кетген эди. Къартланы оноулары бла, жууукълукъну бузмайыкъ деп, анга биринчи къатыныны гитче эгечи Абидатны бередиле. Аны бла уа кёп жашамай, айырылады.

Ючюнчю юй бийчесини юсюнден а Рамазан былай айтады: ?Дюгерли бий Къубадийланы Мимболатны тутаргъа деп ызындан болгъанлары себепли, бери къачып келип, Нальчикде жашагъан къызы Фатима ариулугъу, саны, сыфаты бла да кёплени сейир этдиргенди. Анга кёплени кёзю къарагъанды. Тилеген да кёпле этгендиле. Бетал Калмыков да жаратып болгъанды аны. Алай билмегенди аны къалай бла кеси къолуна жууушдурургъа. Кесини юйдегиси болгъаны себепли тос къатыннга айландырыргъа окъуна мурат этгенди.

Ариулугъу бла кёз къаматхан бийни къызы аны ол ниетин сезмей къоймагъанды. Уллу къуллугъу болгъан, кимни да жояргъа къолундан келген адамдан къоркъгъанды. Намысына келмеген ишни уа ол бир заманда да этерик тюйюл эди. Аны себепли, адетде жюрюгенича, эрге барыуну тийишли кёрюп, кеси иги таныгъан, эрттеден да жаратып тургъан Жамалгъа баргъанды?.
Алагъа къызчыкъ да тууады, атына да Зарият атайдыла. Алай насыплары къысха болады.

Калмыков, ариу Фатимадан къуру къалгъанын Жамалгъа кечмей, халкъны душманыды деп, жалгъан дау бла 1927 жылда аны тутдурады. Ол жыл окъуна аны илишаннга салып ёлтюрген эдиле.
Алай бла Малкъарны тауушлукъ жашларындан бирини жашауу юзюледи. Жамалны ёлтюргенлеринден сора къызы Зарият анасы бла, Москвагъа кетип, анда жашап тургъандыла. Фатимат экинчи кере эрге дюгерли жаш Сафар Тугановха чыгъады. Андан юч къызы барды. Зарият а школну бошагъандан сора медицина билим алгъанды. Уллу Ата журт урушха да къатышханды. Кесини юйюрю-юйдегиси болмагъанды, юч эгечине къарап, аланы ёсдюрюрге болушханды.

1972 жылда Рамазан бла Мисирланы Ахмадия (жаннетли болсун) Москвада адрес бюро бла Зариятны тургъан жерин табып, кесине тюбегендиле. ?Ол, Ата журтуна тансыкъ болуп, бери келирге бек термиле эди?, - дейди Рамазан. Анасын Москвада асырагъандан сора Зарият, Подольск шахаргъа кетип, анда жашап тургъанды. Асыралгъан да анда этгенди. Халкъда Жамалны юсюнден айтылгъан кюйлени бир ненча варианты жюрюйдю. Аладан бири бла сизни шагъырей этерге сюебиз:

Ол жарлы Жамал уста эди
Самолётлада учаргъа.
Тутаргъа келген адамладан
Онг тапмагъан эди къачаргъа.

Жамал миниучю легковойлагъа
Аны аты жазылып.
Нальчикни арты ол уллу жарда
Жамалны кёрю къазылып.

Ариу сыфатын, игилигин къызгъанып,
Жамалны ашыгъып жойдула.
Нальчикни арты ол уллу жарны
Аны юсюне ойдула.

Ол жарлы Жамал бек уста эди
Малкъарда гокка сёзлеге.
Багуш къуюлуп къалгъанды, дейдиле
Жамалда чолпан кёзлеге.

Жамал келтирген иги затланы
Кеси кёзюнден кёредиле.
Къолларына алгъанлары сайын
Ыразылыкъларын бередиле.

МИСИРЛАНЫ Лейла.

Sabr

Гость

#125

Джаратама0

03.12.2010 03:36:10

Tinibek

Ас-салам, къарачайлы! Оллахий, мен эслемей къойгъан бу аламат макалени табыб, былайгъа салгъанынг ючюн - бек сау бол.
Калмыковну итлиги бу статьяда да кёрюнеди. Къыз, андан эсе таулуну сайлагъаны ючюн, Калмыков ол зауаллы таулуну "халкъны джауу" атха чыгъарыб, ёлтюртеди. "Заман" газетни бу затны айтыргъа ётю джетгенине да сейирсинеме.

Аланла, Тинибекге сиз да разылыгъыгъызны билдире туругъуз. Тюркде малкъар газетни окъуб, иги затлары бла да бизни шагъырей этеди.
Кёб джаша, Тинибек.

	# Джаратама0

Читают тему (гостей: 2)

Логин:
Пароль:
	Запомнить меня на этом компьютере

Забыли свой пароль?
Регистрация