2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
«Тёгерек стол»
АДАМЛАНЫ САУЛУКЪЛАРЫНА КЪАЙГЪЫРА...

Мындан алда Къарачай-Черкес Республиканы Джамагъат палатасында «Иммунизация и диспансеризация населения КЧР - как важный фактор снижения заболеваемости вирусными инфекциями» деген темагъа аталыб «тёгерек стол» бардырылгъанды.

«Бусагъатда КъЧР-де миллетге вакцинация бла диспансеризация этиу бирге бардырылады. 2019-чу джыл Къарачай-Черкесияда диспансеризацияны 64722 адам ётгенди, 87251 адамны саулугъу тинтилгенди. Бардырылгъан диспансеризацияны кёзюуюнде, багъаргъа джараулу, 1-чи 2-чи стадияда онкология ауруулары болгъан 76 адам ачыкъланнганды. Шекер ауруудан 89 адам, къан джюрюген системаны ауруулары бла ауругъан 2103 адам белгили болгъандыла. Ала бары да республикада джашайдыла», - дегенди биринчи медицина-санитар болушлукъ табдыргъан регионал аралыкъны тамадасы Джаммаланы Фатима.

Ол андан сора да, вакцинация этилгенле гриппден 25 процентге аз ауругъанларын, аланы арасында ауруу кючлеб ишлеялмагъанла 43 процентге аз болгъанларын айтханды.

Росздравнадзорну Къарачай-Черкесияда джергили органыны саулукъ сакълауда контроль бла надзоргъа къарагъан бёлюмюню тамадасы Къоджакъланы Халимат вакцинация джыл сайын да этдирирге кереклисин билдиргенди. Не ючюн десегиз, бу джаны бла ишлеген устала ачыкълагъандан, гриппни вируслары тюрленнген этедиле.

«Эресейде арт 10 джылны ичинде къоркъуусуз, хайыр келтирген вакцинацияла хайырландырыладыла. Ала ауруудан къоруулайдыла неда аны кючюн аз этедиле. Адам алай бла амандан аманнга кетгенден, ёлюмден сакъланады», - деб къошханды кесини сёзюне Къоджакъланы Халимат.

«Тёгерек столну» ишине къошулгъанла, этилген прививка гриппден толусу бла сакъламагъанын, алай а адам, анга уллу заран салыргъа боллукъ аурууну къыйналмай кёлтюрюрча эталгъанын айтхандыла.

«Тёгерек столну» ахыр эсеблерине кёре, бир талай бегим алыннганды. Организацияланы тамадаларына кеслери да, къуллукъчулары да амалсыз вакцинация этдирирге кереклилерин айтхандыла, миллет орузламагъа Гепатит А деген прививканы киргизирге, халкъны ишлемеген къауумуна диспансеризация бардыргъан заманда къаллай болушлукъ табдырыргъа боллугъуну мадарларын сюзерге дегендиле.

Эресей Федерацияны Саулукъ сакълау министерствосу сабийлеге алты айдан башлаб, школчулагъа, студентлеге, тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенлеге, артыкъсыз да 65 джылдан атлагъанлагъа, эски ауруулары болгъанлагъа, ёпкелери, джюреклери ауругъанлагъа вакцинация этилсе, иги боллугъун эсгертеди.

УЗЕИРЛАНы Хусей.

2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Байрам
АНА ТИЛНИ КЮНЮ

Арт джыллада кърал башчыла, район башчыла ууакъ сабийлеге не таблыкъланы да къурайдыла. Кёб этажлы юйле болгъан джерледе, элледе, ала аналарыны кёз тураларында ойнарча, сабий майданчыкъла, элледе, шахарлада сабий садла ишленедиле. Алайды да, мен Къобан районну Чапаевское элинде орналгъан «Амалька» деген сабий садны юсюнден газет окъуучулагъа хапар айтыргъа излейме.

Къобан районнга къарагъан ма бу уллу учреждение хайырланыугъа берилгенли джети джыл болады. Ары джюрюген сабийлени саны ючджюз чакълы бирди, алагъа джууаблы элчи къызларыбызны саны отуз чакълы бир барды. Бу ашхы учреждениеге башчылыкъ этген уллу сыйы болгъан къызыбыз Мукаланы Фатимады, Хусейни къызы. Элни ортасы бла ары-бери ётген, тыш-ич къарамына да кёз джетдирсе, «кёз тиймесин» деген сёзлени хазна айтмай къоя болмаз. Айхай да, атала-анала, ууакъ балачыкъларын ышаныб, эртденбладан ингирге дери юй джумушларына къарайдыла, школда ишлеген, сатыуалыу бла кюрешген болсун, джюреклери тынчлыкълы болуб, ишлерин этедиле.

Сабийле былайда кёб тюрлю затха юренедиле: тоб ойнаргъа, сурат салыргъа, тепсерге, джырларгъа, назмула, эл берген джомакъла айтыргъа, ашагъан сагъатда тепсиде кеслерин тутаргъа. Къайсы бирин айтыб къолунгдан келликди. Уллуну, гитчени къалай сыйларгъа керек болгъанына дери юретедиле. Сабийле быллай затлагъа кеслерини чемерликлерин кёргюзселе, аланы табхан анала дуния бла бир къууана болурла. Ала юйде къалгъан кюн башынгы суугъа атарыкъ этиб да къоядыла. Ол себебден сабийле бла ишлеген эгечлерибизге, сау бол дерге тыйыншлыды.

Кеси сабийле бла ишлемеген, аланы кёрмеген адам алагъа сый бере биллик тюлдю. Мен алайгъа чакъырылгъан талай адам бла бирге аланы чемерликлерине сейир болуб къарадым.

2015-чи джыл байрым (февраль) айны 21-ин КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид Ана тилни кюню этиб баямлагъанды. Андан бери джыл сайын ол кюн сабийле учреждениеледе кеслерини фахмуларын, чемерликлерин алайгъа джыйылгъанлагъа кёргюзедиле.

«Амальканы» баш этажында уллу бёлмеге быйыл тауусуб кетерик джашчыкъла бла къызчыкъла юслеринде къарачай кийимлери, аякъларында териден къол бла тигилген чабырлары бла, кёкде турналача, тизилиб кирдиле. Алайда олтуруб тургъанла талай заманны бёлмей харс урдула. Юретиучюлени кючю бла агъачдан арбазы-башы да этилген буруннгу агъач юйчюк, аны ичинде уллу тапхалада юй джумушха керекли сауут-саба, сюзгюч, джалгъаууч, кийим тикген машина, агъач гоппан, къумгъан, къошун, таз, агъач чолпу, къашыкъ, нартюх тартхан тирмен, джюн къоллукъла, джюнден этилген кийиз бёркле, къол бла согъулгъан чилле джаулукъла, тепсеу тау кийимле адамланы кёллерин кёлтюре эдиле. Мекямны арбазында да быкъы орналыб эди.

Сабийлеге юретиучю да, биз да кёб соруула бердик. Ала джунчумай джууаб бердиле. Мамчуланы Динаны ана тилге аталгъа назмусун азбар этиб айтдыла, алайгъа джыйылгъан адамланы тепсеб, джырлаб кёзлерин ачдыла, тюрлю-тюрлю тау тепсеулени тепседиле. Биз да джыйылгъанланы атындан сабийлеге талай джылы сёз эмда алгъыш айтыб, балачыкъланы къууандырыб сый бердик.

МАМЧУЛАНЫ
Азрет хаджи,
«Къарачайны» штатдан
тышында корреспонденти.

Цитата
Сэстренка пишет: Tinibek , "Къарачай" газетде короновирусну юсюнден джукъ джазамыдыла экен? Къарачайча, элледе да окъурча.

Köpten beri karayalmağanma.. Cazılganese, tübegenigiz bolsa, künün sayısın bersegiz, karap haman salırem..
Esenlik, Sauluk herkesge inşallah..

2020 джыл, арттотур айны (апрель) 11, шабат кюн
МЕДИЦИНА КЪУЛЛУКЪЧУЛАГЪА КЪАЙГЪЫРА

Республикан бюджетден берилген ачхагъа КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосу, медицина къуллукъчулагъа джоралаб, солуу органланы вирусладан сакълагъан, къуру бирер кере хайырландырылгъан 192 минг маска алгъанды.

Солуу органланы сакълагъан маскаланы биринчи къаууму, 48 минги, республикагъа келтирилгенди. Бу кюнледе ол маскаланы медицина учреждениелеге юлеширикдиле. Къалгъан маскала да кёб турмай Къарачай-Черкесияны Саулукъ сакълау министерствосуна келтирилликдиле.

КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосуну къуллукъчусу айтхандан, бюгюнлюкде республиканы медицина учреждениелеринде маска керекли киши инджилмейди. Джангы сатылыб алыннган маскаланы кёбюсю да артдагъа асыраллыкъды. Ала регионда коронавирус джайылгъаны болса хайырландырыллыкъдыла.

Джамагъатха джораланнган маскаланы тигиу да республикада тири бардырылады. Башчыны башламчылыгъы бла тигилген маскала кюн сайын къартлагъа, Президентни указына кёре ишлери тохтамай, амалсыз ишге джюрюгенлеге юлешиниб барадыла.

42 АРАЛЫКЪ АЧЫЛЛЫКЪДЫ

Быйыл Къарачай-Черкесияда 200 адам, курсланы ётюб, билим бериуню цифралы мадарларына тамам уста боллукъдула.

Билимлерин терен ёсдюрген устала «Точка роста» деген белги бла джангы ачыллыкъ билим бериу аралыкълада ишлерикдиле.

«Бусагъатхы школ», «Окъуу» деген миллет проектлени тамалларында бютеу къралда Интернетни кючю бла билим бериуню кенг джаяргъа джораланнган аралыкъла ишлеб башлагъанлы алай кёб заман болмайды. Алай болса да, ала джашауда орун айыра барадыла.



Артыкъ да бек бусагъатда, коронавирусну кенг джайылырына къаршчылыкъ этебиз деб, уллу, гитче да юйлеринден эшикге чыкъмай тургъан кёзюуде, сохталаны эмда студентлени окъууларын бёлдюрмей бардырыргъа онлайн дерсле джараб турадыла.

Аланы джараулу болгъанлары ачыкъ танылгъанында, бютеу къралны эллеринде, гитче шахарларында «Точка роста» деген аралыкъла ачаргъа оноу этилгенди.

Арттотур айны 6-дан башлаб, ишлеген школларында «Точка роста» аралыкъла ачыллыкъ эсе, устазла «Гибкие компетенции в проектной деятельности» деген курсланы ётерикдиле. Ол иш elducation.ru деген онлайн платформада бардырыллыкъды. Ол курсланы бютеу къралда 15 мингден аслам устаз ётерикди.

Билим бериуню джангы мадарларына бизни регионда да 200 устаз юренникдиле. Ала КъЧР-де энди ачыллыкъ 42 аралыкъда ишлерикдиле.

ОРАМЛАНЫ ТАЗАЛАБ БАШЛАГЪАНДЫЛА

Бу кюнледе коронавирусха къаршчы профилактика ишлени тамалларында Къарачай-Черкесияда орамланы эмда кёбчюлюк джыйылыучу джерлени микробладан тазалау тири бардырылыб башлагъанды.

Коммунал къуллукъну келечилери кёб фатарлы юйлени къабакъ эшикден кирген джерлерин микробла ёлтюрген суула бла джууадыла.

Ол суула адамлагъа заран джетмезча джарашдырыладыла. Сёзден, ЖКХ-ны управлениесини къуллукъчулары, адамлагъа заран джетдирмез ючюн, Роспотребнадзор къоркъуусузгъа санаб, теджеген «Квартет» деген суу бла джуудурадыла болгъанны. Аллай тазалыкъны адамла амалсыз турургъа керекли мекямлада да сакъларгъа кюрешедиле.

Бу ишле коронавирусну джамагъатны арасында кенг джайылырына къаршчы бардырыладыла.

ДЖОЛНУ КЕНГЕРТИРИКДИЛЕ

Къурулушчула Къарачай-Черкесияда «Кавказ» Р-217 джолну 37-чи километринден башлаб, 51-чи километрине дери кенгертиу бла кюрешедиле.

«Кавказ» Р-217 джолгъа деменгили ремонт эте башлагъанлары бла бирге къурулушчула аны тарыракъ джерин 7,5 метрден 14 метрге дери кенгертирикдиле. Аны алай этер ючюн, «Кавказ» Р-217 башха джолла бла джолукъгъан 24 джерни, аны тюбю бла баргъан юч суу быргъыны джангыртыргъа керекдиле.



Эркен-Халкъ, Адиль-Халкъ, Адыге-Хабль эллени аралары бла баргъан «Кавказ» Р-217 джолда къоркъуусузлукъну бегитир ючюн, аны тёгереги бла буруу этилликди, 3,5 километрге электрокъууат тартылыб, чыракъла салынныкъдыла, джамагъат транспортну сакъларча 8 джер джарашдырыллыкъды, 2,5 километр чакълы бир джерде джаяу джол бла уллу джолну арасы буруу бла бегитилликди. Эркен-Шахар бла Адыге-Хаблны араларында айланчха светофор да салынныкъды.

Къурулушчула бу джумушланы барын да келир джылда тамамлар муратлыдыла.

БОЛДЖАЛЫ ЮЧ АЙГЪА СОЗУЛГЪАНДЫ

Арттотур (апрель) айны 7-де Эресей Федерацияны Правительствосуну Председатели Михаил Мишустин декларация бериуню болджалын созаргъа деген бегим чыгъаргъанды.

Белгилисича, хар налог тёлерик да, Налог кодексни джорукъларына кёре, ал джылында тюшген хайырыны хапарын ызы бла баргъан джылны арттотур айыны 30-на дери налог органлагъа билдирирге керек эди.

Къралда коронавирус кенг джайылады деб къоркъгъандан, адамланы юйлеринден эшикге чыгъармай тургъанлай, декларация излеген ушагъыусуз боллукъгъа санаб, Правительствону Председатели ол джумушну болджалын артхаракъ этгенди.

Аны джангы бегимине кёре налог декларацияны, бухгалтер отчётланы, аны кибик башха джумушланы быйыл элия (июль) айны 30-на дери этерге боллукъду. Ол декларациягъа кёре налогну уа элия айны 15-дери тёлерге керекди.

Кёбюсюне налог тёлеу иш хакъдан джиберилиб къалады. Алай болмай, озгъан джыл энчи иелигинде 3 джылдан азны тургъан юйню неда орнундан тебмеген башха мюлкню сатханла, алай къысха джууукъ джетмеген адамладан багъалы саугъала алгъанла, лотерея ойнаб, уллу ачха къабханла, иеликлеринде болгъан затны хайырланыугъа бергенле, аны кибик башха хайыр тюшюргенле 3-НДФЛ декларацияны кеслери берирге керекдиле.

Белгиленнген болджалгъа дери налог органлагъа озгъан джыл тюшюрген хайырларыны хапарларын табышлылыкъ бла кеслери джангыз кюрешгенле, ёкюлле, нотариусла, аны кибик башхала да берирге борчлудула.

Налог декларацияны элия айны 30-на дери берирге керекди, налог органлагъа вычетлеге декларацияны уа, таблыгъыгъызгъа кёре, джылны ахырына дери элтирге болады.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.

2020 дж. алтотур айны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
КАВКАЗДА АЛАН ДЖУРТНУ БАШЧЫЛАРЫ

Къарачай бла малкъар алан къандан джаратылгъан халкъ болгъаныны юсюнден айтылыр, джазылыр керекли да къалмагъанды. Эресейде, тыш къраллада да белгили тарихчиле, адам улуну геналары бла сынам ишле бардырыб кюрешген уллу алимле да шагъатлыкъ этедиле ол затха.

Бизни алан болгъаныбызны ачыкълаб кюрешген фахмулу алимлерибизни бири, тарих илмуланы кандидаты Хатууланы Рашид, Тохтарны джашы да бу джаны бла бек уллу излеу-тинтиу ишле бардыргъанды. Ол III-чю ёмюрден башлаб 1396-чы джылгъа дери (Асхакъ Темир Аланияны чачхынчыгъа дери) Кавказда Алан джуртну башчылары кимле болгъанларыны юсюнден тарих илмуну излеминден таймагъанлай, эски документледе болгъаннга кёре джазыб, китаб чыгъаргъан эди. «Къарачай» газетни редакциясы Хатууланы Рашидден тилеб, китабдан бёлек затны басмаларгъа эркинлик алгъанды.

Джазылгъан затланы къарачай тилге кёчюрюрча мадарыбыз болса да, ана тилде окъуй билмеген да, ангыламагъан да,.. болур деб, китабда къайсы тилде джазылгъан эсе, ол тилде басмалайбыз.

Алан башчыланы суратларын салгъан буруннгу суратчылагъа эмда бюгюнлюкде сау-эсен джашаб тургъан фахмулу суратчыларыбызгъа - Атайланы Халисге, Блимгъотланы Дадашха, Данашланы Муссагъа, Къочхарланы Солтаннга, Французланы Казбекге, Хачирланы Кемалгъа - джюрек разылыгъыбызны билдиребиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
«Къарачай» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журнал исти.


III-IV ВЕКА АШХАДАР (арм. Ašxadar)
«Царь аланов» (арм. T‘agaworn Alanac‘).



Согласно «Истории армян» Мовсеса Хоренаци (V в.), дочь А. – принцесса Ашхен () была выдана замуж за армянского царя Трдата III Великого (298-330), в правление которого в Армению вторглись племена Basilk‘, под которыми подразумеваются гунны-барсилы.

Именник: Корень антропонимов Ашхадар и Ашхен сопоставляется с кар.-балк. aшхы «добро, добрый, хороший».

V - VI века БАЗУК и АМБАЗУК/ АНБАЗУК
В средневековых грузинских источниках упоминаются как асские «вожди», «цари». Оба – фигуранты сборника летописей «Жизнь Грузии» («Картлис цховреба»), а точнее – хроники «Жизнь картлийских царей» Леонти Мровели, архиепископа Руисского (XI в.). В ней говорится, что после захвата армянским царем ряда пограничных грузинских земель, цари Азорк и Армазел (70-е гг. I века) из дома Аршакидов обратились за помощью к овсам (асам) и лекам (дагестанцам). Коалиция северокавказских племен, во главе которых стояли «цари овсов (груз. Ovst‘a mep‘eni) – два брата-исполина» Базук и Амбазук, вторглась в Армению и разорила её. Позднее, как гласит хроника, оба брата погибли в схватке с армянами. Братья упомянуты и в армянской версии сборника «Жизнь Грузии» («Патмутюн Врац», XIII-нач.XIV вв.): «В это время цари Картли... призвали на помощь царей леков и овсов, братьев – Базука и Анбазука. И привели они с собой пачаников [печенегов] и джиков, дурдзуков и дидавков, и общая армия картлийцев пришла в одно место, вошли скрыто в страну Армянскую...»1 . Как видим, описывая события I века, эти источники упоминают гуннов и печенегов, появившихся в Восточной Европе и на Кавказе в IV и IX вв. Столь явный анахронизм указывает на необходимость критичного подхода к этим летописям. Они, очевидно, перенесли на античную эпоху персоналии и народы, которые в реальности жили столетия спустя, в раннем средневековье.



Гуннский предводитель Амбазук известен на Кавказе в конце V - нач. VI в. Византийский писатель и историк Прокопий Кесарийский в своей «Истории войн римлян с персами» (VI в.), сообщает, что укрепление на месте т.н. Каспийских ворот «в разные времена занимаемо было многими, между прочим и гунном Амбазуком, другом римлян и царя Анастасия» (византийского императора в 491-518 гг.). Далее говорится, что, «достигши глубокой старости и приближаясь к концу жизни, Амбазук предлагал Анастасию уступить римлянам за деньги крепость и Каспийские ворота». Но император, зная, что не сможет удержать местность, поблагодарив «Амбазука за его доброе к себе расположение», не дал согласия. Вскоре Амбазук скончался от недуга». После этого персидский шах Кавад (правил в 488-531 гг.) «завладел вратами, изгнав оттуда детей Амбазука» (Кн.I,10.). Известно, что Анастасий и Кавад вели войну между собой в 502-505 гг., поэтому к этому времени, видимо, следует отнести и кончину Амбазука. Последний умер естественной смертью в глубокой старости, поэтому ясно, что драма, описанная в «Жизни Грузии», к нему не относится. Возможно, что имя гуннского царя Амбазука, которому подчинялись многие северокавказские племена («овсы» и «леки»), сохранилось в памяти населения Грузии, чьим союзником он был.

Кимени «Базук» по фонетике близко имя гуннского вождя V века, который в греческих /византийских/ летописях упоминается как «Басих». Он жил в северокавказских степях во времена знаменитого Аттилы (ум.453 г.). Их современник – византийский дипломат, историк и писатель Приск Панийский, который гуннов именует «скифами». Он пишет: «...Басих и Курсих из племени царских скифов, предводители больших скопищ народа», явившиеся к византийцам «для заключения военного союза». На своем пути «они прошли пустынную страну, переправились через озеро, которое Ромул считал Меотидой [Азовское море], и через пятнадцать дней пути, перевалив через какие-то горы [видимо, Кавказский хребет], вступили в Мидию»2 . В другом переводе говорится: «Васих и Курсих, те самые, которые, впоследствии, приехали в Рим для заключения союза, мужи царского скифского рода и начальники многочисленного войска»3 .
Именник:
Согласно проф. у, оба имени этимологизируются с тюркского лексикона: Б. – кар.-балк. базыкъ «большой, толстый»; А. – фонет. вариант кар.-балк. эм-базыкъ «самый большой /толстый/» (М.А.Хабичев). У тюрков фиксируются антропонимы Базак (др.-чуваш.), Бозук (огуз.) (А.М.Байрамкулов). Фиксируется кар.-балк. антропоним XIX в. (И.М.Ижаев).

VI ВЕК САРОДИЙ/САРОСИЙ/ САРОЙ
«Царь аланов», согласно Феофану Византийцу (конец VI в.); «государь, правитель» аланов, согласно Менандру (VI в.). Правил ок.557-573 гг.



Как сообщает Менандр, в 557 г. «когда после долгого скитания, /авары/ достигли земли аланов, они просили аланского государя Саросия о том, чтобы через него стать друзьями ромеев (византийцев, - Р.Х.). Тот известил касательно аваров Юстина, сына Германа, который в то время командовал войсками, набранными в Лазике, а Юстин сообщил Василевсу Юстиниану». Тот же источник отмечает, что в правление С. ок.571 г. через Аланию проходил маршрут византийского сенатора Земарха, который после визита к тюркютскому кагану Сизабулу в Согдиану (где велись переговоры о союзе Византии и Тюркского каганата против Сасанидского Ирана), вместе с тюркютским тарханом Тагмой, возвращался на родину. «Когда они, достигнув аланов и ставки их государя Сародия, хотели войти вместе с сопровождавшими их турками (тюркютами, - Р.Х.), Сародий был рад принять Земарха и его свиту, но объявил, что туркские послы будут допущены к нему не прежде, чем сложат свое оружие. Это стало причиной споров, продолжавшихся три дня и Зимарх был посредником между сторонами. Наконец, когда турки сложили оружие, как было угодно Сародию, они были к нему допущены. Сародий, однако, советовал людям Зимарха не ехать Миндимианским путем, потому, что по всей Суании (Сванетии, - Р.Х.) персы устроили засады; лучше было возвращаться домой по тропе, называемой Даринской». Согласно данным Феофана Византийца (конец VI в.), Сарой на стороне византийцев участвовал в войне против Ирана. Император Юстин II (565-578) направил свою армию против персов. Она включала в себя войска стратига Востока Маркиана (племянника императора) и войска стратига Армении Иоанна, с которым были аланы С., авасги и колхи. На стороне персов, которыми командовал Бахрам, сражались гунны-савиры. Весной 573 г. персы были разгромлены.
Именник: Имя И. этимологизируется с позиций тюркской лексики: сары (общетюрк. «желтый, рыжый») + сий/зий частица, встречающаяся в гуннских именах собственных (Онигизий, Эбарзий), или + дий др.тюрк. афф. (ср.: имя гуннского царя Гордий; имя хазарского царя Обадий, кар.балк. имя Кубадий, др.-чуваш. имя Ковадий) /А.М.Байрамкулов/. Вариант: сары+ас др.-тюрк. «горностай» / тотемное животное у ряда тюрк.народов Сев.Кавказа/ в общем значении «рыжый горностай» /А.Х.-А.Катчиев/

Мындан арысы басмаланныкъды.

Шабат кюн, тотурну арт айы (апрель), 18, 2020 жыл ЗАМАН 9

Цитата
Tinibek пишет: Шимал Кавказда биринчилени бири болуб сыйлы Къур’анны ана тилге кёчюрген да Хубийланы Абу-Хасанды. Дин управление къабыл кёрюб, ол басмадан юч кере чыкъгъанды. «Биз, джамагъат, Аны бла хайырланалсакъ, файдалы эди деб 20 джылдан асламны кюрешгенме Къур’ан бла», деучен эди кеси. Ол иннети, ин ша Аллах, ахыратына джарар.

Амин Аллах! Аллах сууаб китабына джазсын ол уллу ишин, хар окъугъанны да ссуаблыгъын Абу-Хасаннга берсин!
Эбзеланы Юсуф хаджи кечюргенин биле эдим Къуранны ана тилге, ансы Хубийланы Абу-Хасан биринчи кечюргенин эшитмеген эдим.

Цитата

Tinibek пишет: Газетчилерибиз а! Мен билиб, мен таныб да, къаргъыш джетгенча, бир-бири ызындан ненчасы кетдиле: Блимгъотланы Мунир, Айбазланы Дагерман (редакторла), Чотчаланы Магомет, Лайпанланы Сейит (башында да сагъындыкъ), Джаубаланы Хусей, Кёбекланы Билял, Джаубаланы Тамара, Джанибекланы Билял, Акъбайланы Азрет, Чанкаланы Къазий-Магомет (суратчы)... Ала миллет журналистикабызны кючейтген къаламчыла эдиле.

Газетчилерибизни айтыб, телевидениеде емюрледе унутулмазча адамыбызны Джаубаланы Хусейни сагъынмай къояды деб къоркъгъан эдм, атын кергенимде, разы болдум. Аллах андан да, къалгъанладан да разы болсун, Аллах рахмат этсин.

Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Сынамлы педагог, фахмулу алим, джити къаламчы Байрамукъланы Зулкъарнайны джашы Умар ахыр кюнюне дери туугъан халкъыны сагъышы, къайгъырыуу бла джашагъанды. Ол «Умар Къарачайлы» деген псевдонимни кесини китабларыны тышларына омакъ таууш этдириб джазар ючюн деб къурамагъан эди. Ол аны иннети эди.

Умар 1930-чу джыл Джёгетейде (эски эллерибизни бири Гюрюлдеуюкде) туугъанды. Азиядан къайтхандан сора анда, Элтаркъачда, Джангы Джёгетейде да устаз болуб ишлегени ючюн, ол элчиле аны атын бюгюн-бюгече да «Умар Зулкъарнаевич» деб сагъынадыла.

Ёмюрюню ахыр 30 джылын ол Къарачай шахарда ётдюргенди. Анда да школда, артда университетде джылы келгинчи ишлеб тургъанды. Устазлыкъдан айырылмагъаныча, къаламы да къолундан тюшмегенди. Илмуда, адабиятда, публицистикада да терен ыз къойгъанды. 50-чи джылладан бери газет окъуучуланы талай тёлюсю аны хатын ариу таныйдыла - билгенин, кёргенин, къошмайкъоратмай, джазаргъа кюрешиб тургъанды. Къартлыкъгъа кесин хорлатырыкъ тюл эсе да, арт кёзюуде ауруучу болгъан эди. 2012-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айда Къарачай шахарда, юйдегисини къолунда, ауушуб, къабыр юлюшюн да анда табханды.



Къарачайлыма мен...

Бу сёзню шыбырдаб айтыргъа болмагъан сагъатда къычырыб айтхан ётлюледен эди Умар. Къоркъмайюркмей, зорчуланы бетлеринден айтхан эди. Сюргюнде термилген къыйынлы миллетни тамагъындан сталинчи режимни чюйлю табаны басыб тургъан тамам къоркъуулу заман эди ол заман. Айтхан эсе, темир аугъа тюшген эди. Алай а, ол къаты режим санына бугъоу салгъанлыкъгъа, джанын кебге джыялмагъан эди.

«Зорлукъгъа тёзюучю болмагъыз», - деб Аллаху Тагъаланы сёзю барды. Умар зауаллы зорлукъгъа тёзюучюледен тюл эди. Эшта, ол къан бла келген шарт болур, атасы Зулкъарнай, къарт атасы Кърым да залимлени алларында бёрк алмагъан, сыйларын мийикде тутхан, тюзлюк ючюн отха кирген азат кёллю таулула эдиле. Аллайлагъа уа Совет власть бютюн да дертли эди. Сындыралмаса, дуниядан джокъ эте эди. Озгъан ёмюрню 30-чу джылларында Умарны эки атасы да большевик властны тирмен ташыны тюбюне тюшген эдиле. Экиси да тутмакъда джоюлгъандыла. Кърымны Микоян-Шахарны тюрмесинде ёлтюргендиле, Зулкъарнай Беломор каналда джутулгъанды.

Умарны кесине Орта Азияда «миллетибизни кёчюрюлгени терс ишди», дегени ючюн сюд этилген сагъатда НКВД-чыла аны терслеу ишине аталарыны ишлерин да джабышдыргъан эдиле. Аны бла къалмай, Байрамукъланы джигит Джатдайны да сагъыннган эдиле.

Башында айтханыбызча, Байрамукъланы юйюрлери аллындан да джёгетейчиле болгъандыла. Джёгетей элни къурагъан киши Хубийланы Наны хаджи (Къантай улу) Умарны ана джанындан къарт атасыны атасыды. Къарт атасы Салимгерийни уллу къарнашы Адилгерий Джёгетейни старшинасы болуб да тургъанды. Ата джанындан къарт атасы Байрамукъланы Беккични джашы Кърым да Джёгетей ёзеннге биринчи къазыкъ ургъанланы бири болгъанды. Ол 1881-чи – 1882-чи джыллада ары юйдегиси бла Хурзукдан кёчюб баргъан эди. Эсли, билимли адам болгъанды, Къур’анны азбар билгенди деб, къартладан кесим эшитгенме. Бир элчиле эдик. Азиядан къайтхандан сора туугъан тёлюден мени кибик кёбле Умар Зулкъарнаевични къолунда окъугъандыла. Тюнгюч уланы Науруз бла, сёз ючюн, кёб ашыкъ ойнагъанма. Умарны анасы Мёлехан да арабча окъугъан, джазгъан да этгенди. Умарны тилге, адабиятха фахмусу, эшта, аладан болур. Ол орус, къарачай, немец тиллени бирча тикирал биле эди. Школда сохталагъа дерсни джигине дери джетдириб, алай ангылата эди. Мизамны сюйген устаз эди.

1943-чю джыл кёчгюнчюлюкде Байрамукъланы юйдегилери Къыргъызияны Ленинполь районунда джашагъандыла. Мында, Гюрюлдеуюкде, башлагъан школун Умар 1950-чи джыл Ленинполь элде тауусуб, ол джыл огъуна Фрунзеде Къыргъыз кърал университетни филология факультетине киргенди. Сюргюнде тургъан миллетлеге баш билим алырча мадар чыгъа башлагъанында, сууну аллын тыйыб туруб ийгенча, кёбле окъуугъа мыллык атхан эдиле. Ол кёзюуде (50-чи джылланы ал сюреминде) ёсюб джетген къауумгъа, фронтдан къайтхан джашла да къошулуб, къарачайлыладан да иги кесек адам ВУЗ-лагъа тюшген эдиле. Кеслери да тамам учунуб окъуй эдиле. Ол себебден аланы араларында керти устазла, врачла, инженерле, агрономла дагъыда бирси устала аслам чыкъгъанларыны бир да сейири джокъду. Олсагъатда къуралгъан джангы интеллигенция джуртубузгъа къайтханындан сора да миллетибизни кадр байлыгъына тамал болгъан эди. Джазаргъа, джырларгъа, тепсерге, джарыкълыкъ ишлеге фахмулула да ол тёлюден аз чыкъмагъандыла. Умар кеси да аланы бири эди. «Къарачай къобан», «Возвращение из каторги...» деген китабларында, газет статьяларында, очерклеринде ол Алийланы Умарны, Хабичланы Магометни, Кърымшаухалланы Хамзатны, Чомаланы Мекерни, Хубийланы Магометни дагъыда башхаланы сагъынады. Ол дуниялары джарыкъ болсун, киши джуртда атылыб, халкъны джилиги юзюлюрге джетген къыйын заманда ана тилибизни, адабиятыбызны, илмубузну, санатыбызны - бютеулей миллет маданиятыбызны мыдыхын ышыргъанла ала болгъандыла. Амма, джылытыргъа деб тюл, кюйдюрюрге деб этилген башха отну джалыны, къазан къарасы да ол адамлагъа джагъылгъанды. Ол отну ачы тили Умар Къарачайлыны джашлыгъын да кюйдюрген эди. Аны хыппил ызлары бла ёлюб кетди кеси да. ...

Хы, сюдню хапарына къайтайыкъ. 1952-чи джыл, абыстол (ноябрь) байрамны аллы бла, Умар, университетни филология факультетини студенти, декандан эркинлик алыб, Фрунзе шахарны комендатурасындан да пропускун джарашдырыб, эки ыйыкъгъа юйюне, отпускагъа, кетеди. Къышха отун хазырларгъа амалсыз керек эди. Умар юйдегиде тёрт къарнашны эм гитчелери эди. Эки къарнашы - Мухтар бла Шамах-Герий - къазауатда ёлген эдиле, бир къарнашы Билял ауруучу эди. Анасы бла къарт анасы къолларындан келгенича дыгалас эте эдиле, алай а эркиши джумушха джетген сагъатда бары да Умарны къолуна къарай эдиле.

Университетден кетгенини ючюнчю кюнюнде студентлени Ош областха мамукъ джыйыугъа ашырыргъа деб, республикада КПСС-ни Ара Комитетинден буйрукъ келген эди. Отпускасы бошалыб, Умар университетге къайтыб келсе, анда киши джокъ. Не этерик эди, сакълайды. Студентле къайтханларындан сора бир къауумла мамукъ джыяргъа бармай къалгъанлары, бирле да ишлей тургъан джерлеринден джанлаб кетгенлери ачыкъланнган эди. «Ол тизимге сен да тюшюбсе», деб, тенглери Умаргъа билдирген эдиле. Алайда КГБны къолу джетгенин ангылагъан эди, нек десегиз, алгъаракъда ол орган бла байламлылыкъ тутаргъа, анга ишлерге муну терилталмай къойгъан эдиле. Студентле бла устазланы биргелей джыйылыуларында бузукъчуланы «букъуларын къагъа» келиб, сёз Байрамукъ улугъа джетгенинде, ол 2 минг адам джыйылгъан уллу аудиторияны аллында тюзюн айтхан эди. «Сабан ишге кетген студентлени ызларындан барыб къошулмай, мында сакълаб нек турдунг?» - деб, джыйылыуну президиумундан сорууну тик салгъан эдиле. «Да мен спецпереселенецме. Комендантдан эркинликсиз тургъан джеримден чыгъаргъа мадарым джокъду. Айгъа эки кере комендатурагъа барыб, къол салыб турама. Баш Советни Президиумуну указын бузгъаннга 20 джыл каторга бериледи. Ош областха кесимча кетиб къалалмай, студентлени андан къайтырларын Фрунзеде сакълаб тургъаным аны ючюн эди. Къуру мен тюлме спецпереселенец. Бютеу къарачай миллетим, туугъан джуртундан зор бла кёчюрюлюб, ол халда турады бюгюн...» - деб джууаб бергенди Умар. Сёзюню аягъында терсни-тюзню айырмагъанлай, тутуб алыб сау халкъланы джуртундан кёчюрюб джибериу - ол социализмни бетине келишмейди. Алай тургъанлай халкъ бары сатлыкъ болаллыкъ тюлдю. Халкъ Правительствосун сатханыны юсюнден тарихде бир юлгю да джокъду. Правительство халкъын сатханыны юсюнден юлгюлени уа келтирирге боллукъбуз, деген оюмну айтханды Байрамукъ улу. Джыйылыуда Умар сёлешиб бошагъанындан сора, студентле бир аууздан аны джакълаб, университетден къыстатмагъан эдиле, аны бла бирге КГБны «къуш тырнакъларындан» да къутхаргъан эдиле.

Алай а Берия башчылыкъ этген органла къарачай студентни джыйылыуда алай сёлешгенин унутмагъан эдиле. Ол кюнден башлаб, компромат излеб, джууугъунатенгине джазгъан письмоларына къаты контроль салгъан эдиле. Къазауатда ёлген уллу къарнашы Шамах-Герийни Хосуладан бир аскерчи тенгине Умар джиберген письмода «Къарачайлыма мен» деген назмусуна илиниб тохтагъан эдиле. Анда быллай тизгинле болгъандыла:

«Къыйынлыкъгъа тюшсем да,
Ачыу чайнай бишсем да,
Келсе, келмесе да кючюмден,
Атмам атымы юсюмден.
Ма, Къарачайлыма мен!»

«Къыйынлыкъ» деген сёзню орус тилге «в неволе» деб кёчюрген эдиле. «Халкъны кёчюрюлгенин сен тутмакъда тургъан хал бла тенглешдиргенсе. Ол ётюрюкдю, социалист къралны къылыгъына келишмеген затды», - деб, Умарны богъурдагъындан алгъан эдиле. «Тутарыкъларына ишексиз эдим, къачан тутарыкъларын билмей эдим, ансы», деб джазгъанды артда Байрамукъ улу кесини китабларыны биринде.

Бериячы джалдатла къанлы джумушлагъа джетген сагъатда кеслерин кёб сакълатмаучан эдиле. 1953чю джыл алтотур (март) айны 30-да экеулен Умарны окъугъан джеринде лекциядан чыгъарыб, удостоверениелерин бурнуна тиреб: «Следуйте за нами», - деб, машинагъа олтуртуб, алыб кетген эдиле. Джууугъу-тенги, студент нёгерлери аны къайры джокъ болгъанын билмей, излеб табмай, уруб къойгъан болурла деб къыйнала эдиле. Юйде адамлары уа, бютюн да бек анасы, шашаргъа джетген эдиле. Студент тенглери Лайпанланы Сейитбий бла Чомаланы Радимхан, къаджыкъмай кюрешиб, бир айдан сора чык тюзетген эдиле - Фрунзе шахарны тюрмесине джыйылыб тургъанын билген эдиле. Сиз да аны бла бир иннетлисиз деб, кеслерин да джоюб джиберирге боллукъларын да биле тургъанлай, артха джанламай, ала да уллу джигитлик этген эдиле. Сюд этиб, этап бламы ашырлыкъдыла огъесе «расстрел» деб, сюдсюз-следствиесиз къагъыбмы къоярыкъдыла - аны билмей, сау эки ай чакълыны камерада сакълагъан джаш адамны халын кёзюгюзге бир кёргюзтюгюз. Сталинчи ГУЛАГны, артыкъсыз да политика тутмакълагъа джетген сагъатда, аллай къылыгъы болгъанын Умар ариу биле эди. «Ожидание приговора - хуже приговора» деген да, эшта, аллай тутмакъладан чыкъгъан айтыу болур.

1953-чю джыл хычаман (май) айны аягъында Умаргъа сюд этилгенди. Партияны, Правительствону политикаларын хыртлагъаны ючюн кёблени джутхан 58-чи статья бла аны да 10 джылгъа каторгагъа ашыргъан эдиле. Тутулгъан кеси ачыкъ сюд этилирин излесе да, процессни джабыкъ халда бардыргъан эдиле. Следствиени да ол заманда ол органлада джюрюген адет бла бардыргъан эдиле. Умар кеси хапар айтханнга кёре, соруу алгъан сагъатда Тупицын деб бир следователь: «Доводится ли Вам родственником Джатдай Каитбиевич Байрамуков?» - деб соргъан эди. ХХ-чы ёмюрню 20-чы-21-чи джылларында провокациягъа алданыб, джёгетейчиледен кёбле Уллу Къарачайгъа къачхан этгендиле. Джёгетейчи къартла аны сагъынсала, «Джёгетей къачхан джыл» деб хапар айта эдиле. Олсагъатда Байрамукъланы юйдегилери Къайытбийден ышыкъ табханын Умар анасындан эшитгени эсине тюшюб: «Да!» - деб джууаб этген эди. «У-у-у, волчонок! Потомственный враг Советской власти!» - деб хыршыланнган эди следователь. «Ол сёзлени ачы тауушлары бюгюн да къулагъымдан кетмейдиле», - деб айтыучан эди Умар.

Процессде Умаргъа ахыр сёз бергенлеринде, ол миллетни, кеси джашагъан юйдегини, сюргюнде ёлген сабийлени, Азияда басдырылмай къалгъан ёлюклени юслеринден хапар айтхан эди. Халкъгъа джетген къыйынлыкъны алай суратлагъанын кёлтюралмай, сюдюден башлаб, конвоирлеге дери барыны кёзлеринден тауушсуз джыламукъла чыкъгъан эдиле. Джашда терслик болмагъанын биле эдиле, алай а КГБны заказын толтурмай къояр мадарлары джокъ эди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Мындан арысы басмаланныкъды.

2020 дж. арттотур айны 18 "КЪАРАЧАЙ"
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Аллы газетни 28-чи номериндеди.

Байрамукъ улу кесини тюрме азабын политика тутмакъла тургъан лагерде чекгенди. Тутмакълагъа Куйбышев ГЭС-ни ишлете эдиле. Къара ишде чыныгъыб ёсген саулукълу джашха огъуна каторга ауур тие эди, алай а тюзлюк итликни аякъ тюбюнде эзилгени аны джюрегин андан эсе бек кемире эди.



Властха Хрущёв келгени бла къралда политика хауа бираз джылына башлагъан эди. «Хрущёвская оттепель» деген кърал тюрлениу сюргюнде тозурагъан къыйынлы миллетни бетине да ышанмакълыкъны джылы аязын къакъдыргъан эди. Джаз башында буз къабындан ычхыннган шоркъа сууча, аны джюрек сезими джангыдан къозгъалыб башлагъан эди. Ол сезим хар кёчгюнчюню биргесине джашай эди, кече тюшлерине кире эди. Ауругъанны дарманы, ёле башлагъанны осияты эди ол. Аны аты «джуртха таралыу» эди!

Ышанмакълыкъны джылы аязы, темир аудан ётюб, гюнахсыз тутмакълагъа да джетген эди. 1955-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 19-да, ишден къайтхандан сора, кече 10 сагъат бола, Умарны лагерни тамадасына чакъырыб, болджалындан алгъа башына бош этиуню юсюнден буйрукъну окъугъан эдиле. Олсагъатда джорукъгъа кёре, аллай буйрукъ баямланнгандан сора, тутмакъгъа лагерни ичинде бир такъыйкъаны да турургъа джарамай эди. Ол себебден лагерден чыгъыб, шпалаланы юслери бла къара джаяуну басыб, кече арасында темир джол станциягъа джыйылгъан эди. Станцияны тамадасы, джашны тюрмеден бошланнганына шагъатлыкъ къагъытына къараб: «Къайры барлыкъса?» - деб соргъан эди. «Фрунзеге», - деген эди Умар. Алай бла, абыстол (ноябрь) байрамгъа ол Фрунзеге джыйылгъан эди. Шахаргъа келиб тюшгенлей, университетни общежитиесине къайтхан эди. Студент тенглериджердешлери къучакъ кериб тюбеген эдиле, тепси джасаб, аламат къонакъбайлыкъ этген эдиле. Алай а кимден да бек аны юйю сакълай эди. Эки джыл бла джети айны, кёз къакъмай, джолгъа къараб тургъан анасы Мёлехан, джашы босагъадан атлаб, къучагъына къысханында, джыларгъа джыламукъ табмай къалгъан эди...

Ол айда огъуна Байрамукъ улугъа реабилитация этилиб, ызына, университетге, джарашхан эди. Кеси да заочно окъуугъа кёчюб, Талас областны Киров районунда Бейшекин деб бир элде орус тил бла адабиятдан устазлыкъ этиб башлагъан эди.

«Юй ишлеген балта эшикде къалыр»...

Къыйынлыкъны юсюнден айтыргъа мадар болмаса ол да къыйынлыкъды. Кёчгюнчю миллетле джуртларына къайтхандан сора да сау ёмюр джарым чакълы бир заман керек болду кърал кесини терслигин мюкюл этиб, халкъдан разылыкъ алгъынчы. Кесим 60-чы джыллада туугъан тёлюденме да, «Хасауканы», кёчгюнчюлюкге аталгъан джырланы, кюулени тойлада болмаса, радиотелеэфирде берирге, газетге, китабха джазаргъа къоймагъан заманларын мен да эсгереме. Сёз ючюн, бир къарачайлыны юсюнден джазгъан сагъатда Азияда 14 джылны юсю бла «атлаб» кетерге керек бола эди.

Арт джыллада кёчгюнчюлюкню юсюнден хайт деб талай иги зат джазылгъанды. Алай а, тюзюн айтмай, джалгъан фактла, ётюрюк ишле, чола аргументле, оюмсуз оюмла бла джасалгъан затла да бардыла. «Халкъны реабилитациясы» деген сыйлы ишни юсюнде да хар ким кесине аджир юлюш айырыргъа чабмай, тюзюча, болгъан болумуча джазсала, барыбызгъа да иги эди.

Аллай затланы Умар къыйынлы кечалмай эди. Халкъыбызны ызына къайтарыу бла байламлы ишни аллындан ахырына дери ал сафында болуб, кеси кёзю бла кёрюб, къолу бла тутуб ётген адам эди ол. Айхай да, кёзю джана тургъанлай, ачыкъ ётюрюклени бурнуна тиреселе, аллай адамгъа ауур тийгенине не сёз. Джыйылгъан джерде-башда чыртда сёзню артха салмай, бетинден айтыучу эди. Билими, дуниядан хапары болмагъанлай, къыйырдан тутуб, барын да хыртлаб айланыучула бардыла. Умар терен билимли эди, керекли информация бла сауутланыб эди, ол себебден эрудициясы бла, тюзлюгю бла, ачыкълыгъы бла хорлай эди, орам критиканы уа сюймей эди. Барысындан да бек кёрюб болмагъаны уа ётюрюк, эки бетлилик, махтанчакълыкъ эди. Аллайла бла компромиссге бара билмегени ючюн тёгерегинде джаулары кёб эди. Ишлеген джеринде, джамагъатны арасында кёбле аны ангылаялмагъанлары да, эшта, ол къылыгъы ючюн болур эди...

Хы, энтда Азиягъа къайтайыкъ. 1956-чы джыл байрым (февраль) айда болгъан КПСС-ни ХХ-чы съездинден сора, кёчгюнчю миллетлеге ышаныуну кюн таягъы ура башлагъан эди. СССРни Баш Советини Президиумуну 1956-чы джыл арттотур (апрель) айны 28-де чыкъгъан Указы кёчгюнчюлени комендатураны къараууллугъундан къутултхан эди. Алай а ол Указ ата джуртха къайтыргъа эркинлик бермей эди. Аны бла эрлай хайырланыб, къарачай, малкъар патриотла реабилитацияны, Кавказгъа къайтыуну къайгъысын джюрютюб башлагъан эдиле. Малкъарлыла КПСС-ни Ара Комитетине келечиле джиберген эдиле. Ол делегацияны къурамында Залиханланы Джанакъайыт, Цораланы Магомет эмда Уяналаны Къанамат болгъандыла. Ала приёмгъа Брежневге тюшюб, болумну ангылатхан эдиле. «Кёб турмай ол ишге къараллыкъды, миллет джуртуна къайтырча боллукъду», деб ышандыргъан эди ол.

Андан алгъаракъда, 1956-чы джыл алтотур (март) айны27-де, КПСС-ни Ара Комитетини джууаблы къуллукъчусу Федотов Къыргъызиягъа келген эди. Аны борчу репрессиягъа тюшген миллетлени юсюнден Правительствону политикасында тюрлениулени Къыргъызияны джергили партия башчылыгъына ангылатыу эди. Ол хапарны эшитгенлей, Фрунзеде Къыргъыз кърал университетде окъугъан къарачай студентле, Башламчы студент къауум къураб, Федотовгъа баргъандыла. Федотов алагъа ХХ-чы съездде кёчгюнчюлюк сынагъан миллетлени хакъындан ишге къаралгъанын, алай а кескин оноу этилмегенин ангылатханды. Реабилитацияны, туугъан джуртугъузгъа къайтыуну процессин дженгиллетир ючюн письмола джазыб, миллетге къол салдырыб, къагъытма дегенни джыйыб, КПСС-ни Ара Комитетине джиберигиз неда халкъны атындан делегация къурагъыз да, ол Н. Хрущёвну кесине тюберча этигиз, деб юретгенди.

Белгилисича, къарачайлыла ол эки джумушну да этгендиле. Алай а къалай этгендиле, кимле этгендиле иш андады. Какдан гырджыннга кёчгенли алай кёб заман кетмеген, комендатураны тюбюнден кючден чыкъгъан къыйынлы миллетге эс табдыргъан, къурау ишлени бойнуна алыб, кечеле бла джукъламай айланнган тири интеллигенция ёсюб джетген эди олсагъатда. Башында сагъыннганыбызча, ол ауур джумушланы къоркъмай аркъасына алыб джюрютген Башламчы къауум болгъанды. Фрунзени ВУЗ-да окъугъан къарачай джаш тёлюден къуралгъан эди ол. Студентле дегенликге, аланы кёзюгюзге кёргюзте, бюгюннгю студентле бла тенглешдирмегиз. Ала ачлыкъны-джаланнгачлыкъны сынагъан, зорлукъну не болгъанын билген «бишген» джашла, къызла эдиле. Кёбле фронтдан къайтхандан сора окъургъа кирген эдиле. Ол Башламчы къауумну миллетибизни джуртуна къайтарыуда къыйыны уллуду. Москвадан келген тамадалагъа тюбегенден, огъарыгъа письмола джазгъандан, айланыб 10 мингле бла адамлагъа къол салдыргъандан башлаб, 1957-чи джыл ахыр эшелонну къураб ашыргъаннга дери къара ишни барын ол къауум этгенди. Москвагъа баргъан эки делегацияны хазырлагъан, миллетден ачха джыйыб, къолуна берген да ол студентле болгъандыла. Байрамукъ улуну кеси бла, башхала бла да ушакълада аланы юсюнден кёб хапар эшитгенме. Къарачай шахарда пединститутну устазлары Хубийланы Магомет, Хаджилаланы Хаджи-Мурат, Хабичланы Магомет да, кёрген, билген адамладан башхала да айтыучан эдиле.

Алай а, «Юй ишлеген балта эшикде къалыр» дегенлей, миллетибизни джуртуна къайтарыуну юсюнден джазылгъан китаблада, бирси публикациялада, эсге тюшюрюуледе, нек эсе да, Башламчы къауумдан хапар айтмагъандыла неда къыйырын сагъыныб, ётюб кетгендиле. Джангыз, малкъар къарнашларыбыз «Зорлукъ» деген китабларында эмда Хрущёвгъа баргъан экинчи делегацияны башчысы Байрамукъланы Мамурайны джашы Юсуфну эсге тюшюрюулеринде болмаса, халкъыбызны ол тарихли ишлерине къошулгъанлагъа тыйыншлы багъа берилмегенди. Аны юсюнден Байрамукъ улу Умар «Возвращение из каторги...» деген китабында, башха газет статьяларында да къошмай-къоратмай джазады.

Башламчы студент къауумну кесин къурагъанланы бири Умар Къарачайлы болгъанды. 1955-чи – 1957-чи джыллада, «кетеменден не хапар?» деген соруу «салам алейкум» деген сёзле бла тенгликде джюрюген къайгъылы кёзюуде, реабилитация, джуртха къайтыу бла байламлы джумушланы бирине къалмай къатышханды Умар, кеси да алай бош тюл ал сафда джюрюгенди. Федотовгъа тюбегенлени ичинде болгъанын айтдыкъ. Андан сора Москвагъа делегация баргъынчы, Н.С. Хрущёвгъа джазылгъан письмону юч текстин да Алийланы Бабулашны джашы Умар айтыб Байрамукъ улу джазгъанды. Письмоланы Покровка элде джашагъан тенги Байрамукъланы Нанакны юйюнде машинкада басмалагъанды.

1956-чы джыл къыркъар (август) айда Москвадан Къыргъызиягъа В.В. Иевлевни башчылыгъы бла комиссия келгенди. Аны борчу «Кавказгъа кетмегиз, мында энчи автономия берейик» деб, къарачайлыла бла малкъарлыланы араларында агитация бардырыу эди. Къыркъар айны 6-да Фрунзе шахарда, Устазланы юйюнде, къарачай-малкъар халкъны биргелей джыйылыуун къурагъан эдиле. Адамла, залгъа сыйынмай, эшик аллында сюеле эдиле, дейдиле. Иевлев кеси, Компартияны Къыргъызияда Ара Комитетини келечиси Каракеев, башхала да миллетни терилтир джанындан кюрешгендиле. Студент джаш тёлюню атындан ол джыйылыуда Байрамукъ улу Умар кючлю тукъум сёлешгенин айтадыла. Залда олтургъанла бла къалмай, Иевлев, Каракеев да къол джаулукъ бла кёзлерин сюрте тынгылай эдиле, дейдиле. Каракеев: «Ну зачем Вы так эмоционально...» - деб да айтханды. Умар а сёзюню ахырын: «Хватит пускать нам пыль в глаза!!! Сограждане, скажем все: Только на Кавказ! Там наша Родина, наша Земля!!!» - деб бошагъанды.

Джыйылыуну аягъында къыргъыз школланы бошагъан къарачай, малкъар абитуриентлеге, орус школладагъыла бла тенгликде, экзаменде диктантны орнуна сочинение джаздырыргъа излейдиле деб тарыкъгъандыла.

- Ол ётюрюкдю. Ким айтады аны? – деб, Къыргъызияны уллу оноучуларыны бири ауузларын джабдырыргъа излегенинде, Умар аны биргесине машинагъа олтуруб, барыб университетни комиссиясына тюбетиб, терсликлерин ачыкълагъанды. Комиссияны членлери, кечмеклик тилеб, 30-гъа джууукъ къарачай, малкъар абитуриентге диктант джазарча этгендиле.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2020 дж. арттотур айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Аллы газетни 28-чи, 29-чу номериндеди.



Экинчи кюн Иевлевни комиссиясы къарачай, малкъар коммунистлени энчи джыйыб да сёлешгенди – Азияда къалыуну юсюнден оюмну аланы кючлери бла халкъгъа къалай-алай да сингдирирге умуту болгъанды. Алай а тауларына таралгъан таулуланы тюзде тыялмазын ахыры ангылагъан эдиле. Сёз ючюн, Къулийланы Къайсын джыйылыуда: «Я завтра же уеду на Кавказ!» - деб, секириб ёрге тургъанын айтадыла. Башламчы студент къауум да, бирси джашла да тамам тири джашла болгъандыла. Аланы атларын айтыб къояйыкъ: Абайланы Магомет, Байрамукъланы Борис, Лайпанланы Сейитбий, Байрамукъланы Ахмат, Къайытланы Абдул, Байрамукъланы Умар, Семенланы АбдулКъадыр, Къайсынланы Хадис, Доюнланы Ахмат, Хубийланы Магомет, Халкёчланы Керам, Боташланы Азрет, Байрамкъулланы Умар... Дагъыда башхала болгъан эселе да билмейме, мен табыб тюзетирге кюрешгенле быладыла. Байрамукъланы Борис бла Умар Къарачайлы Москвагъа баргъан биринчи делегацияны къурамына да кирген эдиле, бирер чурум бла къошулалмай къалгъан эдиле ансы. Борис кърал экзаменле бере тургъанды, Умарны да, тутмакъдан кёб болмай къайтханы амалтын, паспорту джарашмай болгъанды. Алай а ол тири джашла къатышмай халкъгъа керек джумушланы бири да этилмегенди. Сёз ючюн, иш «къызкъачханнга» джетгенинде, Кавказгъа кетерик эшелонланы къурауда да аланы къыйынлары уллуду. Умар 1957-чи джыл юйдегисин джууукъ адамлагъа аманат этиб, поездге миндириб ийиб, кеси нёгерлери бла бирге ахыр эшелонну къураб ашыргъынчы, Къыргъызиядан кетмегенди. Ол ишде Байрамукъланы Дауут, Айбазланы Хасан, Байрамукъланы Фатима, Лайпанланы Канаш, Абайланы Сафу дагъыда кёбле уллу адамлыкъ танытхандыла.

Ай медет, билимлери, фахмулары, ишни къурауда тириликлери, болумлары болгъан, миллетлерин керти сюйген аллай джашла, къызла халкъ Азиядан къайтхандан сора да тыйыншлы къуллукълагъа тюшселе, къаллай бир хайыр келтирлик эдиле. Алай а башчылыкъ этген къуллукълагъа Суслов Къарачай автоном областны алгъыннгы чиновниклерин неда алагъа ушагъан бирлени салгъанды. Патриотла уа бир джанында къалгъандыла. Творчество интеллигенциягъа, устазлагъа, врачлагъа къарагъанлары да, ай медет, ол халда болгъанды. Сёз ючюн, фахмулу суратчы Кърымшаухалланы Хамзатха Къарачай-Черкесияда иш табылмай, Къабарты-Малкъаргъа кетиб къалгъан эди. Къарачай шахарда «Горянка» скульптураны сюйген шахарына артда саугъа этген эди ол. Умар кеси иш излей халкъ окъууну область бёлюмюне баргъанында, аны тамадасы Сорокина: «Так это Вы тот самый Умар Байрамуков, о котором мне говорили?» - деб сирелген эди. Умар соруулу къарагъанында: «Поищите сами себе место», - деб ашыргъан эди. Ол Элтаркъачда 7джыллыкъ школда, нёгери Лайпанланы Сейитбий Джёгетей школда устазла болуб, кеслерине «местола» табхан эдиле. Кёблеге ол ишле да джетмеген эдиле.

Джаз, джазалсанг халкъ ючюн

Къаламы да Умарны, аууз сёзюча, джити эди, бычакъча, кесе эди. Уста джыгъышыучуча, «ич чалдыугъа» чемер эди. Публицистикасында джамагъат-политика, тарих, адабият, адет, адебнамыс темалагъа аслам узала эди. Илмуда ана тилибизни сёз байлыгъын, этимологиясын, джер, суу атларыбызны тинте эди.

Эм бек сюйген темасы уа фольклор эди. Нарт эпос бла джашлыгъындан бери кюреше эди. Къарачай шахарда университетде ишлеген сагъатында ол темагъа талай монография джазгъан эди, окъуу-методика пособие джарашдыргъан эди. Нарт эпос, эшта, дунияда эм кючлю эпосланы бириди. Кавказ миллетлени талайында джюрюйдю ол. Ёмюрлени узагъына аланы хар бири кесини версиясын къурагъанды. Нарт эпос ол себебден барыны да бирден маданият байлыгъыды. Къайсы бир эпика эсгертмеча, нартла да ол миллетлени тарихлерин, маданиятларын, адет, адеб-намыс кючлерин кёргюзтедиле. Ала къалапелядан бери да хоншу болуб джашагъанлары себебли бир-бирине ушаш затлары кёбдю. Джырда, тепсеуде, кийимибизде, ашыбызда, юй-турмуш джашауубузда да алайды. Не келсин, Аллаху Тагъала бир джуртда хоншулача джашаргъа буюргъан эсе, алай болургъа керекди деб, анда тохтаб къалыу джокъду. Хар бир миллет эм эски, эм акъыллы, эм ариу бизбиз, башхала кийим киерге, чолпуну тутаргъа бизден юреннгендиле деб кюрешедиле.

Нартланы юсюнде да алайды. «Бизни нартларыбыз нартладыла, ансы сизни нартларыгъыз нартламыдыла?» - деб, хар бири, бёркюн джанбаш кийиб, башхалагъа огъарыдан къарайды.

Умар, бирси миллетлени нартоведлери бла полемика бардыра, кёб затны тенглешдириб кёргюзтеди. Ол халда джазылгъандыла аны «Кладезь народной памяти», «Сравнительный анализ образов главных героев старшего поколения в национальных версиях эпоса «Нарты» и этимология их имен», «Этимологический анализ имен главных героев старшего поколения в национальных версиях эпоса «Нарты», «Генезис и ономастика эпоса «Нарты» деген илму ишлери. Бу артда сагъынылгъан монографиясы ючюн ол 2008-чи джыл илму бла санатны Петровчу академиясыны керти членине да сайланнганды.

Байрамукъ улу барын да тенглешдириб чыгъыб, нарт эпосну тахсалары толусу бла джангыз тюрк тилледе, бютюн да бек къарачай-малкъар тилде, ачыкъланнганларын кёргюзтеди. Аны юсюнден «Нартиада: опыт сравнительного анализа» деген джашы Муратбий да авторлукъгъа къошулуб хазырланнган уллу къол джазмасы Къарачай-Черкес кърал китаб басмада саргъалыб бошалгъынчы бир джатыб, автор ауушхандан сора кючден-бутдан чыкъгъан эди.

Умар Къарачайлыны джарагъан поэзиясы да барды. Ол кеси бир энчи ушакъды. Тили бай болгъанлыкъгъа, анда супулукъ, джизгилик, кукалыкъ эсленмейдиле. Алай болгъанлыкъгъа, ингиллик, назик сезимлилик, тюз ариу сёзлюлюк, айбат поэтлик сыфатла уа бардыла. Авторгъа ийнаннган этесе. Ол тюлмюдю поэзияны, бютеулей адабиятны да кючю? «Къарачай къобан» деген назму китабын, башха чыгъармаларын алыгъыз да окъугъуз. 1949-чу джылдан 1989-чу джылгъа дери джазылгъан назмуладан, кюуледен, хыртлау джомакъладан, джырладан, поэмаладан къуралгъандыла ала. Умарны назмуларында да, илму ишлериндеча, публицистикасындача, излеми бирди: не джазгъанынгы, не ючюн джазгъанынгы билиб джаз. Биз башында сагъыннган китабда «Джазыучу тенгиме» деген назмусуна иш этиб бир къарагъыз:

Къууанмаса джюрегинг,
Толуб этген тилегинг,
Неда ачыб кюймесенг,
Неда артыкъ сюймесенг,
Неда бир кёб билмесенг,
Джашауну бек билмесенг,
Тюл эсенг бек фахмулу,
Неда озгъан илмулу,
Тенгим, сенден тилегим,
Керти ауруб джюрегим!
Алма къолгъа назмуну,
Излеме джукъ джазаргъа,
Элтир ючюн базаргъа!
Джазмай чыртда болмасанг,
Фахмунг тюртюб къоймаса,
Келе эсе кючюнгден,
Джаз халкъынгы юсюнден!
...Джазма, джазсанг
хакъ ючюн,
Джаз, джазалсанг
халкъ ючюн.
Джетмей эсе кючюнгден,

Джазма джукъну юсюнден...

Бу сёзле Умар Къарачайлыны бютеу чыгъармачылыкъ ишин суратлагъан сёзледиле. Авторну иннетин ачыкълайдыла ала.

Джашауну ёгеси эди

Аллаху Тагъала адамгъа иннети бла къарайды, гюнах, сууаб да анга кёре джазылады. Алай эсе, хар бирибизни джашауда этген ишлерибизни, ич дуниябызны кюзгюсюдюле.

Умаргъа «кесим айтхан деген адам эди», «къыйын халлили, джарашыусуз эди» дерге кюрешгенле бардыла. Айта тебресек, къайсы бирибизге да табыллыкъды сёз. Хо, мёлек тюл эди, ёзге миллетин сюймей эди, джамагъатны къачын кёрмей эди деген терслеуню уа салаллыкъ тюлсе. Бек сюе эди миллетин, анга киши аман айтыб къутулаллыкъ тюл эди. Олсагъат дженглерин къайырыб тебрей эди. Халкъны аты бла уллу къуллукълада олтургъанларыбызны бир къаууму, анга, анычалагъа кир къуюудан закон бла джакъларгъа мадарлары бола тургъанлай, шиндиклерине къоркъгъандан, ауузларына къууут джуммакъ алыб джашай эдиле. Аны амалтын ала этерикни Умарчалагъа этерге керек бола эди.

Бери, джуртуна, къайтхандан сора да аны тынчлыгъы болмагъанды. Устазлыкъ ишинде, илму, чыгъармачылыкъ джолунда, зорлукъгъа къаджау тургъанлай, итлик бла джагъалашханлай, миллетибизге къазан къара джакъгъан зарлагъа, кесибизни амантишлеге да «азауларын» кёргюзтгенлей келгенди. Ахыр кюнюне дери джамагъат ишлеге, миллет джумушлагъа тири къошулуучу эди. Сёз ючюн, Байрамукъланы Джатдайны сыйын чыгъарыу, джигитге эсгертме салыу аны, бирси тири адамланы башламчылыкълары бла этилген ишди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Мындан арысы басмаланныкъды.