Лайпанланы Билал, КъЧР-ни Халкъ Поэти
ОМАРНЫ ЮСЮНДЕН, ИСМАЙЫЛГЪА ДА САГЪЫШ ЭТЕ
Быйыл, майны онусунда Отарланы Омаргъа 100 джыл толлукъ эди. Бюгюн да джашаб турургъа болур эди, сюргюн, тутмакъ палахланы сынамаса. Интервьюланы биринде, ёлюрюне кёб къалмай, Омарны бир айтханы эсимден кетмейди: «Джырчыла къой, эжиучюле да джокъдула. Джырлайма, эжиу этерге уа адам джокъ». Энди халкъыбызны уллу Джырчысы Отар улу да джокъду арабызда. Аныча Джырчы чыгъармы энди, чыкъмазмы, къайдам. Омар халкъ Джырчы эди — Багъыр улу Къасботча, Джырчы Сымайылча. Къасботну, Сымайылны, башха уллу джырчыланы джырларын уста джырлагъан бла къалмай, кеси да джаза эди джырла — макъамын, сёзюн да окъ бла кебча келишдириб. Омарны дараджасында джырчы джокъду халкъыбызда бюгюн. Нарт, алан джырладан Къарчаны джырына дери, Гошаях бийчени длжырындан Кёкалагъа дери Омар джырламагъан бир джыр къалмады. Буруннгу джырланы сёзлерин, макъамларын, джырланыу джорукъларын сюргюнден, тутмакъдан сау-эсен ётдюрюб, халкъыбызгъа саугъа этген адамды Омар. Адам эди, Джырчы эди Омар. Кючлю миллет ангысы, эси болгъан, халкъны сакълау — тилин, джырын, адетин-тёресин,культурасын сакълаудан башланнганын билиб, аланы сакълар, айнытыр джанындан къарыуун аямагъан миллет адамы эди, Халкъ Джырчы эди Отарланы Омар. Аны бла байламлы талай зат тюшеди эсиме...
Халкъыбыз сюргюнден джангы къайыта келген джылла эдиле. Биз да Тёбен элде, къалгъанлача, болджаллы бир тыгъырыкъ ишлерге кюрешебиз — сууукъла тюшгюнчю къымылдамасакъ боллукъ тюлдю. Мен да «ишлейме» - «хатагъа хайыр болуб», кюлдюрген да эте, уллуланы аякъларына чырмала айланама. Мен бешинчи классха кёчерге, ток тартылды элге, «Ильични чыракълары» джандыла. Петеген лампаны уа къурутмадыкъ - «Ильични чыракъларыны» джукъланыб къалгъан тёрелери да болуучан эдиле. Бир радио да алдыкъ. Пашинскеден (анам алгъын юреннгенича, Черкесскге алай айтыучан эди) къарачай джырланы бериучю заманда, аны тёгерегине басыныб тынгылаучан эдик. Анам бла атам диннге къаты адамла эдиле, не къыйын заманда да намазларын, оразаларын къоймагъан. Атам а, «тебсеген, джырлагъан гюнахды» деб, джаныбызны алыучан эди. «Тамакъларын къалтыратыб, эжиу этген джокъ — была джырлай да билмейдиле, «ит болмагъан джерде тюлкю юрюр» дегенлей» деб, чамланыр эди. Джангыз бир адамны джырлагъанын джарата эди: ол а — Отарланы Омар. Анга тынгылаучан эди атам - «келишдиреди, буруннгу джырчылача, Багъыр улу Къасботча-затча джырлайды». Ма алай бла, «Омар джырларыкъды» десек, атам да джумшай, джыр берилген кёзюуледе радиогъа тынгылаучу болдукъ. Бир кере алай шум болуб Омаргъа тынгылаб тура эдик — анамы эм уллу эгечини джашы Боташланы Салых да бизде. Сора ол айтды: «Омарны алыб келиб, элде концерт этдирейим. Биз шимал «курортлада», магъаданлада бирге болгъанбыз. Джумдурукъ керекли джерде мени излей эдиле, джыр, джарыкълыкъ керек джерде уа — Омарны. Орус джырланы да алай ариу джырлай эди...». Салых уллу къарыуу болгъан адам эди. Атыны тюбюнден кириб, ёрге кёлтюрюб, тёгерек буруб ызына салыучан эди. Заготовитель эди да бизни элге да кёб келиучен эди. Тутмакъдан ётген Боташ улу да бек багъалатхан, «джыр, тебсеу харамды» деб туруучу атамы да, «джырны буруннгу джоругъу бла джырлай билгени ючюн» кесине тынгылатхан, деменгили ариу ауазы бла барыбызны да мукъладисча тартхан адам эди Отарланы Омар. Гитчеликден ма алай сингнгенди къаныма Омарны ауазы. Кесин а биринчи кере Нальчикде кёргенме.
1992-чи джыл мен Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) китабын Москвада чыгъаргъан эдим. Отарланы Омарны тутмакъ этген джорукъ, Джырчы Сымайылны «халкъны джауу» этгенлей тура эди 1990-чы джыллада да. Китабны презентациясын Къарачайда этерге къоймагъанларын Малкъарны уллу шайыры Бегийланы Абдуллахха айтханымда, презентацияны Нальчикде къурады ол. Драмтеатргъа халкъ басыннган эди. Ма ол кюн сахнада биринчи кере кёрдюм Омарны. Джырчы Сымайылны «Анам» деген джырын да джырлады Отар улу. Исмайыл кеси да разы болур эди анга. Тюберге да боллукъ эдиле ала — Исмайыл 1981 джыл ауушхан эди. Ол кёзюуледе уа Омар джетмеген джери къалмай айлана эди Малкъарда, Къарачайда да. Тилчилени палахындан Отарланы Омар ненча джыл тутмакъда тургъанды. Исмайылны уа, зар адамланы, тилчилени хаталарындан, 50 джылны «ауузун байлаб» тургъанды кърал. Кърал чачылгъынчы, Исмайылны не атын, не джырын, назмусун айтыргъа мадар джокъ эди. Джырларын а — «Минги Тауун», «Акътамагъын да» - халкъ джырла деб, бериучен эдиле. Биле эди аны Омар. Исмайылны презентациясына келиб, джырларын джырлагъаны да — Къарачайны эм уллу джырчысын, назмучусун багъалатхандан эди.
Сёз башланнганы бла Сымайылны юсюнден къысха айтырым.
Малкъарда Кязим, Къайсын, Омар кимле болгъанларын барыбыз да билебиз. Къарачайда уа — ол ючюсюню орнуна да Семенланы Джырчы Сымайыл эди. Аны ангылаб, Сымайылгъа джол берген, ёрге тутхан болмады. Бюгюнлюкде огъуна, Исмайылны керти орнуна къайтаралмай кюрешебиз. Аны джырларын, назмуларын къошмай-къоратмай, ол кеси джазгъанча, джангыдан чыгъарыргъа борчлубуз.
Не эсе да, Омаргъа тынгыласам, Омарны эскерсем, Исмайыл тюшмей къалмайды эсиме. Джыр бла бизни тарихибизни, культурабызны, халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны да сакъларгъа мадар бар эсе, ол борчну тындыргъандыла Джырчы Сымайыл да, Отарланы Омар да. Джандетли болсунла зулмудан кёб къыйынлыкъ да кёрген, дагъыда Акъ сёзню, джырны байракъча тутхан эки закийибиз. Омаргъа атагъан назмум бла бошаргъа излейме къысха сёзюмю. Назму 1970-чи джыл джазылгъанды, басмаланнганы уа 1980-чи джыл болгъанды.
ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫ
Отарланы Омарны
Деу ауазы орамны
Толтургъанды. Терекле
Халкъ джыргьа тынгылай, кёкге
Барадыла. Терекле,
Нарт джыргьа тынгылай, джерге
Тамыр бек иедиле,
Джелни, боранны хорлай,
Джерни, Кёкню къучакълай,
Джашаргьа сюедиле, —
Эрле алай сюедиле.
Заманланы аязы,
Кишиликни ауазы
Къозгьайды джюреклени,
Джап-джашил тереклени.
Омар – нартча джырлайды,
Тау джурт анга тынгылайды,
Сау джер тынгылайды анга,—
«Джырлай билиб джырлагьаннга»!
"Ас-Алан" сайтдан
