- Дууулдаса – бал чибин, къонса – къара чибин.
- Ата Джуртуму башы болмасам да, босагъасында ташы болайым.
- Сёз къанатсыз учар.
- Тойну къарнашы – харс, джырны къарнашы – эжиу.
- Сёлеш деб шай берген, тохта деб, сом берген.
- Келгинчи, къонакъ уялыр, келгенден сора, къонакъбай уялыр.
- Аз сёлешген, къайгъысыз турур.
- Чабар ат – джетген къыз.
- Хар адамгъа кеси миннген тау кибик.
- Акъыл неден да кючлюдю.
- Сууда джау джокъ, кёб сёзде магъана джокъ.
- Ата – баланы уясы.
- Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
- Таш бла ургъанны, аш бла ур.
- Ата Джуртча джер болмаз, туугъан элча эл болмаз.
- Билим насыб берир, билим джолну керир.
- Ётюрюкден тюбю джокъ, кёлтюрюрге джиби джокъ.
- Къонакъ аз олтурур, кёб сынар.
- Чомартны къолун джокълукъ байлар.
- Магъанасыз сёз – тауушсуз сыбызгъы.
- Къайтырыкъ эшигинги, къаты уруб чыкъма.
- Телиге от эт десенг, юйюнге от салыр.
- Эм уллу байлыкъ – джан саулукъ.
- Тойгъа алгъа да барма, тойда артха да къалма.
- Ач да бол, токъ да бол – намысынга бек бол.
- Тили узунну, намысы – къысха.
- Ачлыкъда тары гырджын халыуадан татлы.
- Билимден уллу байлыкъ джокъду.
- Насыблыны баласы кюн кюнден да баш болур, насыбсызны баласы, кюн кюнден да джаш болур.
- Кенгеш болса, уруш болмаз.
- Сёз сёзню айтдырыр.
- Къоркъакъны кёзю экили кёрюр.
- Аманнга алтын чыдамаз.
- Эшекге миннген – биринчи айыб, андан джыгъылгъан – экинчи айыб.
- Джылкъыдан – ат чыгъар, тукъумдан – джаш чыгъар.
- Къан бла кирген, джан бла чыгъар.
- Кёб ант этген, кёб ётюрюк айтыр.
- Сакъ юйюне сау барыр.
- Элни кючю – эмеген.
- Юйюнгден чыкъдынг – кюнюнгден чыкъдынг.
- Олтуруб кёрюнмей эди да, ёрге туруб кёрюне эди.
- Мухар, кеси тойса да, кёзю тоймаз.
- Нафысынгы айтханын этме, намысынгы айтханын эт.
- Ач отунчуну ачыуу – бурнунда.
- Мухарны эси – ашарыкъда.
- Экеу тутушса, биреу джыгъылыр.
- Тойгъан джерге джети къайт.
- Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
- Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
- Термилгенинги табмазса, кюлгенинге тюберсе.
БАТЫРАС., ЁЛМЕЗЛАНЫ МУРАДИН. Жигитлик дастан
03.12.2021 12:58:33
Б И Р И Н Ч И Б А Ш Ы
Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Булут къашларын тюйюп, Буз тегерейин Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау. Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау. Этегинде Тейриге Аманат халкъ жашайды. Жашы барсха, бёрюге, Къызы – жургъа ушайды. Сабийлери – оюнлу. Къартла – сабыр, оюмлу, Жолоучугъа, къонакъгъа – Жарыкъ кёллю, союмлу. Келинлери – намыслы. Къазауат къайгъы да жокъ, Дайым кёллери да токъ. Жашайдыла насыплы. Кёпдюле къалалары, Бекдиле къалалары, Ташдандыла юйлери, Алп Асбекни бийлери. Таудан тенгизге дери Барады аны жери. Тюмен-тюмен аскери, Жауну къоймайды бери. Ёзенлеге, таулагъа Ёшюн ургъан жаулагъа Арсарсыз тюбейди ол. Тыяды да алларын: «Жау къонасыз!» – дейди ол, Къусдурады къанларын. Ариу бла келгенни Хан къонакълай кёреди. Къарыу бла киргенни Къара жерге кёмеди. Жаудан къоркъмаз аскери Таудан тенгизге дери Халкъны тынчлыгъын сакълап Турады, жауну жокълап. Хар улан – бирер батыр, Не душман да сукъланыр: Чырайлы, субай жашла. Быланы къарындашла Сунар кибик – ушашла. Жылтырай сауутлары, Тепсей тулпар атлары, Учуп кетерик кибик… Жохар жоллары – жибек, Нартюх жибекча – алтын. «Атды эрни къанаты» Дегенни уста билип, Багъадыла атлагъа, Жарау этелле, минип, Жол таныта алагъа. Тизгинлери – жыйылып, Этеклери – къыйылып, Къылычлары – биленип, Сюннелери – эгелип, Мюйюзден – садакълары, Гидалары да – жютю. Атып ийген окълары, Зууулдап, гъаршха жете. Жарыкъ жана отлары, Игиди къууатлары. Толу къазанла къайнай, Жашла безирей, ойнай, Кёбелейни да тепсей, Къарс урадыла, эй-хей! * * * Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Булут къашларын тюйюп, Эмеген тюе кибик, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау! Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау! Къыркъ суу келеди андан, Къыркъ да уллу чырандан, Талай таш жагъаларын… Къыркъ да озгъур душмандан Сакълай босагъаларын, Турады, аслан кибик, Алпжюрек батыр Асбек. Киши да этмез хыны, Уруп кирмез элине: Темир жоннган сырпыны Таймай аны белинде. Белибаууну жези Тамам къары болады, Бош жетсе да сюннеси, Эмен аууп къалады. Жел кётюре солууу, Жол береди къая да. Состар ташланы, уууп, Муру этип къояды. Темир токъмагъы тийсе, Тауну эки этеди, Саяуун атып ийсе, Къая тешип ётеди. Такъыясын, къалкъанын Къум, букъу басып турмаз… Ашда андан къалгъаны Киштикни да тойдурмаз. Ууанык уча азлыкъ Этеди, бир олтурса, Излемезча аш-азыкъ, Сау ай ашамай турса. * * * Жети жол айырылгъан, Жети да суу къошулгъан Тау этеги ёзенде Жылтырай-жана кюнде, Турады Алтын Терек, Чыкъ тюше, къырау къагъа, Аны сугъаргъан черек Гинясуу кибик агъа. Чапракълары – алтындан, Бутакълары – кюмюшден. Жети кюннге атлыла Айланадыла кючден Ол Тейри Терегини Гюрен тёгерегине. Бай Терекни булчугъу Жулдузла санай тура, Эрттеннге жулдуз чыгъы Чапракъларына ура, Жети айырыды терек. Хал аланны да жюрек Кючюдю, ёхтемлиги, Жерине сюймеклиги, Журтуна кюймеклиги, Аны сыйы, хурмети, Ариу къылыгъы, бети, Кёлю, сыры, ниети. Ёз жерингде къауданны, Бёркюп чыкъгъан шауданны, Ташны окъуна жаны Барды, унутма аны. Хар аланны да жюрек Басхычыды ол Терек! Ол терекни башында, Жулдузлагъа къаршыда Эки къуш, салып уя, Турадыла, дюн-дунья Тынчлыгъын сакълап, мында. Жети жол айырылгъан, Жети да суу къошулгъан Жерде тынгысыз къушла Сакълайдыла жерлерин. Къан къазауат урушла Кирмесинле деп бери. Билмей тургъанлай жетип, Къалмасынла душманла, Мында ат оюн этип Кетмесинле деп ала… Ортасында уа – эки Мингжыллыкъ билгич уку Кёзлерин ауур жукъу Басханлай, ауур, эски Къадар Китабын алып, Окъуйдула терекде, Ай, сейир нюрюн чачып, Бара жулдузлу кёкде. Хакъдан, керти боллукъдан Айтадыла укула, Беш да уллу тюрк халкъдан Айтадыла укула. Тюбюнде – эки бёрю, Бири – кече, бири – кюн, Душманла, ётюп бери, Халкъны тонамаз ючюн, Кёз къакъмай къарайдыла, Келгенни марайдыла, Терк тутадыла, жетип. Пилни да онгсуз этип Къоядыла. Пил да бош Къоянчыкъды алагъа. Жер сюре, малгъа багъа, Ас-Алан рахатды, хош. Алан журтуна антлы Бёрю – Ата Бёрюдю. Алан халкъына антлы Бёрю – Ана Бёрюдю. Жана мыдых кёзлери, Селегейлери агъа. Аяз да ётмез бери, Сормагъанлай алагъа. Ол терекни тюбюнде Жюз жыллыкъ салкъын табар. Ол терекни тюбюнде Тёречиге тёр да бар. Жанында уа – Къушжетер. Ол – Асбекни тарпаны. Элия кёрсе аны, Ол да сукъланып кетер. Кишнесе – тенгизлени Толкъунларын кётюре, Чапса – жашил тюзлени, Акъ тауланы тепдире. * Кюбе. |
|
|
|
13.12.2021 01:53:11
Поэманы (поэмамыды?) бу кесегин школ китаблагъа къошаргъа боллукъ эди.
Я самая классная на форуме))))))))))))))
|
|||
|
|
13.12.2021 18:39:57
Сэстренка, сайлап салмайдыла ансы Къарачайда, Макъарда да иги жазгъан поэле, аз эселе да, бардыла.
|
|
|
|
20.12.2021 18:06:47
Асхаргъа, боран жетгенча,
Бир уллу палах келгенди. Ол палах а – Барсды. Пилча, Мазаллыды, къарыулуду. Тёрт саны барсны эсе да, Башлары ангкъыт башлалла. Къарт Кенде кеси кёргенди Барс ууаныкны элтген кюн. Ол алты башлы жыртхычды, Алтысы да от къусады. Эл башы таудан, киштикча, Секиреди да тюшеди Асхаргъа. Адамды, малды Деп айырмай, терк жыртады Тутханын… Алты къардаш да, Уялып, жерге къарайды Бир мадар, амал эталмай. Къуусала, алай къачады Барс, ол думп болуп къалады. Атсала, Барсны жеталмай, Окълары суууп тюшелле. Алтыбаш кече да, кюн да Бермейди тынчлыкъ. Тохтамай, Асхаргъа чабып турады. Азайгъанды мал, адам да. Алтыбаш мындан къорамай, Шам Асхар хужу къалады. – Бир амал къалай этмебиз?! – Деп, алты бойран батыр да Тебрегенди, танг да атмай, Барс уугъа. Аны ёлтюрмей, Къайтырыкъ тюйюлдю энди Асхаргъа жангыз бири да. Асхардан узакъ кетгенди Алп жыйын. Алай барсны уа Кёрмейди къарап бири да, Сезмейди жыйы, ийис да. Уясын излеп баралла Батырла, мараучулача. Барс уясындан чыкъгъынчы Жетселе, аны къопмазча Этерикдиле, – алплалла! Узакъдан къарап, ожакъча, Бир жалын дорбун кёргенди Таматалары. Таууш да Эшитгенди ол, ийис да Бурнуна ургъанды. Эшта, Барс анда жукълап турады. Алтысы да, къылычлача, Аламат ётгюр жашлалла. Барс ташдан эсе да, энди Сау къутулаллыкъ тюйюлдю. Дорбунну аллын алгъанды Алп жыйын: «Эй-хей! Эй-хей!» – деп Къычыргъанды алтысы да. «Эй-хе-хей! Эй-хей! Эй-хей!» – деп Къатлагъандыла таула да, Бир бирин эриклегенча. Алайлай тютюн ургъанды Дорбундан. Ожакъ тютюнча, Ол къайнап-къайнап чыкъгъанды. Сора тау къалтырагъанды Сур къычырыкъдан, къая уа Турч гёгенча, жарылгъанды. «Неди къычыргъан?!» – десенг а, Айтайым – ол Барсды, Барсды! От къуса, чача, чыкъгъанды Алтыбаш. Алты батыр а, Тепмей, къоркъмай сюеледи. Алайда ёлюп къалса да Теберик тюйюлдю Барс да! Бир кибик алты жигит да От Барсха садакъ атханды. Бир кибик алты гебох да Кенг кёкюрегин тешгенди. Алтыбаш а жер тырнайды, От къусады алтыбаш а! Къурч тырнакълары ташха да, Бишлакъгъача тынч кирелле. Узакъдан, атып урурча, Энди окъ, гебох да жокъду. Къардашла, буюкъмай, къоркъмай, Тизилип тургъанларыча, Сур чапхандыла: «Ёлюрбюз Не хорларбыз, нарт жашлача!» – Деп, къылычларын, шибляча, Ойнатхандыла, аямай… * * * Къарт Кенде жолгъа къарайды: Келмейди алты къардаш да. Байталы да тынгысызды, Жилягъанча, къуушалайды. Жетинчи кюн къарт, тёзалмай, Байталгъа иер салгъанды. Къуш да, жел да жеталмазча, Ат алай къызыу чапханды. Сора, кёп да, аз да бармай, Дорбуннга алып келгенди Кендени. Ол не кёргенди? Ол кёрген алты ёлюкдю, Байталны алты жашыды: Атлары да, кеслери да Кюл-кёмюр болуп жаталла. Арлакъда къара тёбе уа Неди? Ол а барс мыллыкды. Къарт атдан тюшгенди, сора Къолларын кенгнге жайгъанды: – Жал барып тилейме, Тейри, Жанларын къайтар. Алыкъа Кёрмеймисе – сабийлелле. Аланы тапхан байтал да, Дейди, уой аналары да Амалсыз къуушалагъанды. Жилягъанды ол, адамча, Жилямугъундан состар да Къоргъашинча эригенди. Къарт Кенде алты жашын да Алайда асырагъанды. Биргелерине салгъанды Тау къушлача атларын да. Сора къарт, алтысына да Таш кешенеле ишлерча, Устала алып келгенди. * * * Алп Ахил тейри къулуду, Алп Ахил байтал улуду. Барды акъылы, эси да, Къарыуу, кючю да барды. Къантемир антлы тенгиди, Ол, кесича, алф уланды. Нёгери ючюн жанын да Аярыкъ тюйюлдю энди. Кюн тюшге эки жигит да Эл къыйырына жетгенди. Къантемир былай айтханды Сора: – Ахил, тенгим, тамбла Тюбеширбиз экибиз да. Айырылыргъа керекбиз Бюгюн а. Алай керекди. Курмуда жауа турады, Атымы анга жибитмей Жокъду мадарым! – Да сора Тамбла тюбеширбиз, хайда! – Деп айтханды алп Ахил да, – Магасха узакъ болмаз да Былайдан? – Узакъ тюйюлдю! – Деп, атха къамчи ургъанды Къантемир. Бойран Ахил да Магасха-кентге кетгенди. * * * Экинчи кюн, танг да атмай, Дерк элмендерге келгенди. Къалауур: – Асбек тургъунчу, Тышында сакъла, эрттеди, – Деп, Деркни сансыз этгенди. – От урлукъ алып келгенме Мен элмендерге! Мычымай Асбекге билдир! – дегенди Дерк а. – Къушлукъда келирсе, – Деп, Деркни къыстап ийгенди Къалауур а. – Хал билирча Болмагъан эсенг, келип да Бош кюрешме сен, ачырса! Кюн таугъа, тюзге тийгенди, Жарытханды къаланы да. Магасны къарты, жашы да Хан майданына келгенди. Элмендер халкъгъа чыкъгъанды, Адетде салам бергенди. Батырас, ариу Айна да Асбекни биргесинелле. – Аланла! – деп сёлешгенди, – Ким – манга башха тюйюлдю – От урлукъ алып келсе да, Къызымы анга берликме Деп айтхан эдим, билесиз. Бюгюн а, махтау ангады, Алпладан къайсы эсе да От урлукъ алып келгенди Деп, мени къууандыргъанды Ёзюрюм. Ол ким эсе да, Танытсын кесин бизге да. – Ханым, менме ол жигит! – деп Дерк, къулпайча, махтаннганды. Менсиниулюгю кемсизди, Гудучулугъун билсе да. Баш да ол кючден къакъгъанды, Ышармиш эте. Дерк сора Кюбюрчекчикни: – Саугъамды! – Деп, сюйсюнмей узатханды Асбекге. Айна уа: – Атам, Дерк манга берсин, – дегенди, – Кюбюрчекчикни, тилейме. Дерк бютюн да менсиннгенди, Энди ким болсун аныча?! «Къыз мени сайлап турады!» – Деп, алай акъыл этгенди. «Кёрчюгюз жашны!» дегенча Ол онгнга, солгъа, арха да Бурулгъанды, къарагъанды, Гуралай кёбюп. Да энди Ким болсун жерде анычы?! Айнагъа бергенди сора Кюбюрчекчикни. Айна уа Ахилге элтип бергенди: – Атам, от урлукъ тапхан да, От урлукъ алгъан да буду! – Халкъ тамашагъа къалгъанды, Амалсыз болгъанды Дерк а. – Айна, къызым, ангыларча Айтчы!.. – Гудучуду, атам, Дерк деген ыйсыз оспарды! – Гудучудуму?! – Хау, атам. От урлукъ къайдан чыкъгъанды Дерк генезирге? Бир сорчу. – Нек тураса, айт? – дегенди Элмендер, – тюзюн сорама! – От къусхан тауда, зыгъырча, Тёгюлюп турады. Къоркъмай Баралгъан алып келликди От урлукъ угъай, алтын да, – Деп, къызбайча, ант этгенди Дерк оспар. – Да, батыр, сора Къол аязынга бир алчы Урлукъчукъладан, – дегенди Къыз анга. – Сакълатма, хайда! – Деп, Деркни ашыкъдыргъанды Батырас да, – кёрпесленмей!» Ётюрюк – жалгъан шуёхду. Дерк сюек санлы эсе да, От урлукъ, къызгъан ийнеча, Къол аязындан ётгенди. Алп Ахил алгъан урлугъ' а, От гюлчюк болуп, жаннганды. Сора къошмай не къоратмай, Къыз башдан-аякъ айтханды Кёргенин. Асбек кеси да Сукъланырча базантурду Алп Ахил. Махтау ангады! – Сора алп Ахилди, къызым, От урлукъ алып келген?! – деп, Ахилни къучакълагъанды. Сылжырар умут этгенди, Жанына къоркъуп сыйсыз а. Халкъ ачыуланнганды: аллай Бетсизлиг’ а ким кёргенди?! – Бу эшек къотур эшекди, Келигиз Деркни, ёлтюрмей, Биз анга миндирейик да Къыстайыкъ кери! – дегенди Чал къарт, – терс олтуртайыкъ да! Халкъ аны дурус кёргенди, Масхара эте, кюле да, Бий Деркни къыстап ийгенди. Хан Асбег’ а, айтханыча, Хур къызын алфха бергенди. Сау дунья сейир этерча Аллай той этгенди сора. Насыплы жашны, къызны да Химикки къучакълагъанды. Сур, услу да, Гория уа, Жыр айта, тепсеп тургъанды Той, оюн да тохтагъынчы. * * * Алп Асбек асыл батырды, Акъылман да элмендерди. Аланда айсыз кече да Жап-жарыкъ болуп тутурча, От урлукъланы къалдырмай Юлешгенди. Жаз да, къыш да Энди от жанып турлукъду, Хант бишип турлукъду энди. Ахилге махтау! Тыпыр да Сууурукъ тюйюлдю энди!
Изменено: |
|
|
|
Читают тему (гостей: 2)