Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Булут къашларын тюйюп, Буз тегерейин кийип, Сюеледи Минги тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны Ёхтем миллет жашайды, Къызы – жургъа, уланы – Боз бёрюге ушайды.
Алп Асбекни бийлери, Бек къутлуду кюйлери: Сыйыннгысыз маллары, Жокъду санап санлары. Ийнеклери – сютлюле, Бугъалары – этлиле; Эгиз таба къойлары, Тохтамайды тойлары. Жылкъылары уа – тенгиз Толгъунла кибик, – кемсиз. Эчкилери да – семиз. Ала жыл сайын эгиз Тёлю келтиредиле, Кёлюн кётюредиле.
Ас-Алан кючлюдю бек, Алай Эл башчы Асбек, Жашамайды къууанып, Жокъду аны уланы. Ол, къайгъы басып башын, Ашаялмайды ашын, Тынч, ырахат олтуруп.
Бирде, секирип туруп, Чыгъып кетеди юйден, Минип тулпар атына. Айкъыз – аны алтыны, Къууанмайды сабийден, Ол да къаратон – къара, Сагъышлары ауара Этип, ауана кибик, Жашайды, къара кийип. Жарыкъ бети саз болуп, Толу кёлю аз болуп, Онгуп ариу кёзлери, Мудахдыла сёзлери. Ышармайды, кюлмейди, Не этерге билмейди. Ашагъаны уу болуп, Жашайды ол, къуу болуп.
Байрым ташха ай сайын Барып турду жай сайын. Къурманлыкъ этден элтип, Байрымгъа юлюш этип: «Келдим санга ай кече, Байрым бийче, бай бийче, Ма санга окъа», – деди, Кесине жаш тиледи. «Байрым бийче, бай бийче, Келдим санга ай кече. Ма санга чилле», – деди, Кесине къыз тиледи.
Алай Байрым да анга Болушалмады, тангнга Дери тилек этсе да, Алтын, кюмюш элтсе да. Айкъыз энди тюнгюлюп, Тюйюмчекча тюйюлюп, Тохтагъанды ёнгелеп, Къадарына ёпкелеп.
Экиси да, жаланлап, Тутушдула киришде. Асбекни къабып, талап, Харра къаты кюрешди. Къая киришден кетип, Тау этекге жетдиле, Дуппурланы тюзетип, Ёзен-ёзен этдиле. Тёбелени батдырып, Чунгур эте эдиле. Бийик тауланы уруп, Гуппур эте эдиле.
Асбек, онглуракъ болуп, Харраны жерге урду, Кёзлери къандан толуп, Харра ачы къычырды, Тёрт саны да ууалып, Къая ташха жыгъылды: – Башлыкъ бла суу алып, Бир уртлат, – деп, жалынды. Угъай демеди Асбек, Кёл кенгдирмеди анга.
– Къаламы табар кибик, Жол юйретейим санга, – Деп, сёлешди батыргъа, Ичип келтирген сууун. – Ай чыгъып, кюн батаргъа Бу шаудан суууда жууун. Менден чачылгъан къанны Ууу кюйдюрюп къояр. Бош ашырма заманны, Хайда, терк жууун да, бар! Тулпар атым къалама Сени элтир да барыр. Къабыргъада къамама Тийме сен, тийсенг – урур! Байма, алай байлыгъым Тюйюл алтын хазнамда. Барды бир кёк тайчыгъым, Керти байлыгъым – анда. Тайчыкъ – санга аманат. Тёрт туягъы да – налмас. Заман келсе, аллай ат Жер жюзюнде табылмаз: Кёкню учар, жол барыр, Сууда жюзер, балыкълай. Ол – аргъамакъ, сен – батыр, Душман отундан сакълай, Къыдырырсыз тауларын, Тюзлерин да Аланны, Журтугъузну жауларын: Гунт бла Хызнак ханны Ууатырсыз, ёмюрде Эс тапмаз кибик ала. Ууатырсыз, темирден Сюеселе да къала! Хайда энди! Ассылыкъ Этмегенинг – намысынг. «Кет, Тейри ургъан сылыкъ!» – Демегенинг – насыбынг. Сен къоркъур жалан бир зат Барды, ол да – къатыным. Чекдирир санга азап, Сакъ болмасанг; къатдырып Къояр ол, къамчи уруп. Халыныча, суууруп Алып къояр жанынгы, Эмер жюрек къанынгы. Аламат ариуду ол, Сен ётгюр да, сакъ да бол.
Алай сёлешип, Харра От кёзюн ауур жумду. Асбек, тешинип, къара Сууда таза жууунду. Сора келди къалагъа. Аллына чыкъды бир къыз, Кёк кёзлеринде чагъа Эки тийсеккки жулдуз. Ташха окъуна татыр Ингил ариулукъ кёрдю. Атдан тюшдю да, батыр Субайгъа салам берди.
– Жууукъ бол! – деди субай, Хош эте сейир ёню. – Харраны жоюп къалай Насыплы этдинг мени. Ол деуге кючюнг къарып, Жарыды кёзюм, къашым. Жигит, бюгюнден ары – Мен сени къарауашынг. Батыр, кир юйге, къонакъ Къанга салайым – сюйсенг; Къойнум да, бойнум да – акъ, Нёхюнг болайым – сюйсенг.
Ариу къуртхадан кечим Тиледи Асбек батыр: – Андан эсе, эгечим Бол! – деди Асбек батыр. Сора, атын къантарып, Кирди ариу къалагъа. Жол ырмах этип, арып, Ол таянды тахтагъа.
– Къой! Тёкме да къанымы, Бу жол къой! – деп тиледи. – Мени аман жанымы Не этесе сен? – деди. Алгъындан ариу болуп, Ол Асбекге къарады. Кёк кёзчюклери толуп Жалыннганы жарады.
«Я, тейри! – деди батыр, – Бу ариулукъгъа къара! Бу мени, пара-чара Этип къояргъа хазыр Эди бусагъатчыкъда, Энди турады жиляй. Мёлек кибик затчыкъгъа Дерт жетдирмейим, угъай! Кёзюм къыймаз жояргъа, Бир ариуду, хур кибик». Бу жол тиймей къояргъа Сюйдю анга сур Асбек.
– Ой, къор болайым санга! – Деди ол а, ышара. – Келчи, этейим саугъа, Келчи, кесинг бир къара! Ариуканы ызындан Асбек жер юйге тюшдю. Кесине бош базыннган, Кёп да бармай, сюрюшдю, Тентиреди, абынды, Кетди терен уругъа. Къуу саламлай къабынды, Алдатды да ариугъа.
Обур, къарап башындан, Кюле, хыликкя этди: – Энди уру ташына Кериле тур! – деп, кетди. Бир кесекден къайтып, ол Жек къамчисин сурады: – Бер! – дегенни айтып, ол Алф Асбекге къарады.
Аны къарамы тешип Бара эди, буруулай. Жюреги, аугъа тюшюп, Чыхыр болуп, сууурлай, Жукъ айталмады Асбек, Тыкъсыды, кюйдю, бишди. Хыйла билмеген жюрек, Обур аууна тюшдю.
– Сен тёзалгъан, мен а нек Тёзалмайма? Жата бер! Сынсытдынг, батыр Асбек, Улур кибик, хата кёр! – Деди да, ол жигитге, Кёлюн чёкдюре, кюлдю. Алпны тенг этип итге, Алай сындыра билди.
Ыйыкъ озду арада, Озду эки ыйыкъ да. Бир жол гуппур, къыйыкъ да Къуртха келип къарады Алп Асбекни халына. Асбек, тилей-жалына, Сёлеширик сунду ол, Келиширик сунду ол.
Асбек ёрге турмады, Хазна эс да бурмады, Гызма чачлы къуртхагъа, Жалынып, баш урмады. Къамчини тасха кючю Болгъанын сезип эди, – Алп аны билир ючюн Къуртхагъа тёзюп эди: «Кёп бармаз. Чийи чыгъар», – Деп. Ол да мадар эди. Жютю къылычы да бар, Къарыуу да бар эди. Ташдан, темирден ётген Къылычы бла тангнга, Жер тешип, чыгъып кетген Иш тюйюл эди анга.
Обур айтды: – Къамчими Бер манга, бери узат! Бермесенг а – ичинги Бузарыкъды Сурхузак!
Сурхузагы уа – тонгуз, Пил да маталлы бир зат, Токъсан, дагъыда тогъуз Башлы эди Сурхузак! Жокъ къолу, буту, бели… Гыбыт маталлы эди. Кирпи кибик, шинжили, Ол бир мазаллы эди. Токъсан дагъыда тогъуз Баш битип ол гыбытха. Бу жаныуарны тонгуз Башдан жаратды къуртха.
Алай жаратды обур, Секирип жюрюр кибик, Хар къайда къабар, улур, Хырылдар, юрюр кибик. Арсарсыз чаба эди, Базып аууз отуна; Ким барса да къатына, Ажалын таба эди.
Къоркъмады да алп батыр Къарт обурну сагъайтды. Ачы демлешге хазыр Алп Асбек таукел айтды: – Жаным ичимде къадар, Къамчи тиймез къолунга! Терк табалмасанг мадар, Башынг тюшер аллынга! Этчи бир этеринги! Ол губузлу теринги, Сыдырып алырма! – деп, Таш урудан жол ачды. «Урады, жояды!» – деп, Къуртха, къычырып, къачды.
Токъсан тогъуз да башлы Сурхузак оюн тапды. Къычырыгъындан ташла Тёнгерей, алпха чапды. Асбек, тюйюп къашларын, Уллу къылычын тартды, Ол от къусхан башларын Уруп-уруп чартлатды.
Аслан башы бла бек Кюрешди Асбек батыр, Ит башы бла да кёп Сермешди Асбек батыр. Бёрю, къаплан башларын Бир бирине юрдюрдю, Айыу, къабан башларын, Чёпленича, юздюрдю. Дагъы он башын къыйып, Къарнында къылыч бурду. Бек ахыр кючюн жыйып, Сурхузакны аудурду.
Ахырына таянып, Ауду Асбек кеси да. Ёлген сунду да аны, Ой, унутуп несин да, Къуртха, къамчисин алыр Муратда, чабып келди: «Сурхузну жойду батыр, Алай кеси да ёлдю!» – Дей, къуртха, алама деп, Къамчисине узалды. Алп батыр, хыны сермеп, Къуртханы тюпге салды.
Биягъы къуртха, мёлек Сыфатына кирдими? Биягъы батыр Асбек Ол ариуну кёрдюмю? – Бош кюрешме! – деди ол. – Энди алдатмам санга. Бир хатериме къор бол, Энди тюбе хатанга. Кёп кетгенликге къаным, Санга къарыр кючюм бар! Тиширыуса да, аны Ючюн санга кечим бар. Къылычымы боямам Бюгюн сени къанынга. Алай энди аямам, – От салырма жанынга.
Турду да Алан бийи, Ариугъа да: «Тур!» – деди. Къымыжа этип, кийиз Къамчи бла сермеди. Отха тюшген киштиклей, Ол бек ачы къычырды. Биягъы кечим тилей, Тобукъларына турду.
– Андан эсе, къамангы Сууур, – чартласын башым, Юсюме ой къаламы, Ташда къойма да ташын. Кийиз къамчи бла сен Урма мени! Терсме бек! Алай, кечмезден эсенг, Къама ур, батыр Асбек.
«Ол жилян эсе, мен ит Болмайым», – деди жигит.
– Уй, обур! – деп жекирди, Дагъыда бир жетдирди. Жетдирди эсе, кёрдю Тюшюнде да кёрмезин: Къуртха алай ёкюрдю, Ташлагъа ура кесин; Сора ол, жилян болуп, Къачды хуру ичине. Асбек, сейирге къалып, Билди кючюн къамчини.
Къарыусуздан тентирей, Асбек тышына чыкъды: – Къушжетер, къайдаса?! – дей, Келирине ашыкъды. Жел этип жетди аты, Асбекни халын кёрдю. Аллында жерге жатып, Алф батарны миндирди. Асбек Харраны къанын Жуугъан суууна келди. Къарыуу къайта, аны Тёрт да саны тирилди. Токъсан тогъуз жарасы, Кёз кёре, болду сотур. Алф атыны жалкъасын Сылай, шош айтды батыр: –Энди, къалагъа жетип, Кёк тайчыкъны сюрейик, Ол Харра айтхан керти Эсе, сынап кёрейик.
Тенгиз чайкъалгъанча, жер Алай тебренди, тепди, Къаты кишней, Къушжетер Харраны таласына, Талада къаласына, Жел, боран этип жетди.
Къушжетерден секирип Жерге тюшдю да Асбек, Темир буруудан кирип, Бир сейирлик ат керек Алып чыкъды халжардан, Къамчи сабы – маржандан, Ёзенгилери – кюмюш, Иер къашлары – сата, Алтын жюгени – кюндюз Кюн кёзюн да къамата. Тайны кесин а, излеп, Кёп кюрешди – тапмады. Анда таш кюбюр эслеп, Ол къууанып чапмады. Анга кереги – алтын, Кюмюш тюйюл – тайчыкъды.
Алф Асбек кёрген алты Жер юй аппа-ачыкъды. Жетинчи эшиг' а – бек! – Къалай ачхын? Ойлашды. Темир буруудан Асбек Ылытхын алып, ачды Ачылмагъан эшикни.
Жауур эшекни батыр Чыгъарды да тышына, Жарсып, къарады къотур Басып тургъан башына.
– Къуртха хыйнысы къуруп, Къайтсын керти сыфаты, – Деди да, къамчи уруп, Тамаша этди батыр. Тёрт да налмас туякълы Тайчыкъ ууакъ кишнеди. Узун, инчге аякълы, Алтын да жаллы эди. Асбек, тайны къучакълап, Эркелетди, сылады.
Таш хуруладан къарап, Обур къуртха жиляды. Ачы жиляды, жилян Къуйругъун булгъай, къуртха. Аны эшитип, алан Батыр бурулду артха. Ол жилян этген обур Жиляй айтды хунадан: – Алп батыр, манга къабыр Къаза кет; мен дуньядан, Сыйсыз жашаудан безип, Ёлюрге хазырма, – деп, – Былай термилтмей, эзип Къой мени, разыма, – деп.
Алп Асбек, жаны ауруп, Къамчисине узалды, Ачымаз кибик, уруп, Жарты хыйнысын алды. – Белинден огъарысы, Алгъынча, адам болсун, Тюз белинден арысы Къолан жилянлай къалсын, – Деди да, батыр Асбек Атын жолгъа тюзетди. Алан журтуна ол кёк Тайчыгъын сюрюп кетди.
Къарап къалды ызындан Жылян къуйрукълу къатын, Рум патчахны къызындан Ариу а – бет сыфаты. Кёзлери – эки жулдуз, Акъ бойну жалан къуртха, Белинден ёргеси – къыз, Тёбени жилян къуртха: – Аман Асбек, мен сени Жояр амал табарма! Бош чамландырдынг мени: Эшигинги жабарма! Сурхузакны сау этип, Тогъуз жюрек салырма! Бюгюн туугъан жашынгы, Ол таяныр ташынгы, Ёз башынга жау этип, Жек къамчими алырма!.. – Деп, табалап, ызындан Ачы-ачы къычырды. Къара къая, зангырдап, Ол айтханны къайтарды.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
05.12.2021 23:01:27
Ю Ч Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы
Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны Ёхтем миллет жашайды, Къызы – жургъа, уланы – Боз бёрюге ушайды. Ташдандыла юйлери, Алп Асбекди бийлери…
* * *
Асбек кетгенли бери, Айкъыз – бютюн тынгысыз. Къуш тёшегине кирип, Жатмайды ариу Айкъыз. Жукъ да айтмай кетгенин Бек осал этди Асбек. Аны алай этгени Къыйнайды бютюн да бек.
Жарыкъ бети саз болуп, Ариу кёлю аз болуп, Онгуп ала кёзлери, Чыкъмай къала сёзлери. Ышармайды, кюлмейди, Не этерге билмейди. Ашагъаны уу болуп Жашайды ол, къуу болуп.
Байрам ташха ай сайын Барып турду, жай сайын, Къурманлыкъ этден элтип, Байрамгъа юлюш этип: «Байрам бийче, бай бийче, Келдим санга ай кече. Ма санга окъа», – деди, Кесине жаш тиледи. «Байрам бийче, бай бийче, Келдим санга жай кече. Ма санга чилле», – деди, Кесине къыз тиледи.
Буйрукъ болуп Тейриден, Байрам ташдан, теренден Айкъызгъа келди ауаз: – Бетинг саз, кёлюнг а аз, Нечик чексиз термилдинг! Кёп жилядынг, ёз жашынг Болмай, алфны эр башын Ташха-ташха тюйдюрдюнг. Бар, жарсыма. Умайгъа Болсун ариу алгъышынг. Алп Асбекни урлугъу Чирчик этгенди. Жашынг Боллукъду – кючлю батыр, Тейри да алгъыш айтыр, Тулпар тууарыкъды, бар! Унутма: сабий табар Заманынг жетсе, элден Кенгнге къутулурса сен. Айкъыз, мен аны къаты Айтама, къатлап, санга. Нартладан болсун аты, Бир нарт ат ата анга.
Асбек кетгенли бери, Бош болгъанды аскери. Къаукъалакъгъа берилип, Бир бирине керилип, Къайгъы, къаугъа къозгъала, Тергемейдиле ала Ёзюрню да: ётсюздю. Алан энди ёксюздю.
Жюзге, мингнге бёлюнюп, Къулгъа, бийге бёлюнюп. «Сен – сен эсенг, мен да – мен!..» Туз къуйдула жарагъа. Акъылсызлыкъ, эмеген Болуп, кирди арагъа. Жокъду малгъа къарагъан, Чалгъы чалгъан, тиш этген, Элге-журтха жарагъан, Юй сюеген, иш этген.
Къаугъала арасында Тозурады къыралы. Жар эрнинден, жаралы Жугъутурлай, салынды. Энди аз да тепгенлей, Кетерикди юзюлюп.
Терк жетмезми: «Маржа!» – дей, Хызнак аскер тизилип. Эрттеден бери аны Дерти барды Аланнга, Байды да алан ханы, Тынчлыкъ бермейди анга.
Алан журтдан къагъаннга Хапар алып келдиле: – Бир тыйгъыч да жокъ санга, Ууатайыкъ! – дедиле. – Асбек эсе – узакъда, Урайыкъ да, утайыкъ. Алан халкъын тузакъда, Азаплыкъда тутайыкъ! Бирлик эсе – бирлик жокъ. Сора бизни ким тыяр?! Бетсизликге – эрлик жокъ, Эрлик жокъ да, хорлам бар! Мал, алтын, кюмюш, адам Бир сени болсун. Ёзге Байлыгъындан а бизге Бир зат узатсанг – тамам.
Ёзюрлери айтханны Хызнак хан къабыл кёрдю: – Къул этейик Аланны! – Деп, Хызнак буйрукъ берди. Санап сансыз аскери Саф-саф туруп, тебреди. Энди аланла жери Кимге да эркин эди…
* * *
Хызнак деген аллай къан Тулукъ эди, бир сылыкъ: Ханлагъа адеп-къылыкъ Тёре эди. Бу уа жан Алыучугъа ушагъан, Чал къабанча жашагъан Ашы-сууу къан эди. Жийиргенчли хан эди, Сёзю – сёз тюйюл: юрюп, Алай айтды айтырын. Уруп, тюйюп, тюкюрюп, Къыстай эди акъылын Кёзюне къарап айтхан Чыкъса ёзюрлеринде. Адепсиз эди ол хан, Къан къайнай кёзлеринде.
Къур къыралны иеси – Мюйюзлю Хызнак кеси. Аланы гунч этерге Эди аны сенеси. Аны эси-акъылы Оймакъ бла бир эди, Къызыл сирке сакъалы, Сибиртгича, кир эди. Къабан жухунлай – бети, Къара эди ниети. Бери къарап тишлери, Хурт-хурт этер эди ол, Тюннге жорай тюшлерин Учуп жете эди ол Бийменлик халкъларына. Берген жасакъларына Бюсюремесе къагъан, От салып юйлерине, Ненча кере тёкдю къан! Ёксюз сабийлерине – Мурдар аурутмады жан.
Аны бадыр эллези Чириген ийис этип, Ол жангыз житча кёзю Сол къыйыгъына кетип. Кюн жарытмайды кюндюз, Кече жарытмайды ай. Жай болмайды. Дайым кюз Жауунлары жаугъанлай. Алп тарпан да, алаша Кибик, тебеди кючден. Къартаяды тамаша Ариу да эртте-кечден. Пелиуан да Къурстанда Тозурап къалады терк, Къуш да учмайды анда, Жемиш этмейди терек.
Къагъанны балалары «Бир, эки» деп жюздюле. Маймулду аналары, Тырнакълары – биздиле. Эки жыйырма къызы, Жашы да – юч жыйырма. Житча кёзлери, турма Кибик, моргъулдум къызыл. Ала къаш башларында, Мыдыхла кибик, жанып. Лахор эте, къууанып Ашагъан ашларында – Сау макъала, губула… Киеулери, къубула, Ханнга тынгылайдыла. Гулала кибик, была Къыйын ангылайдыла.
* * *
Жети жол айырылгъан, Жети да суу къошулгъан Тау этеги ёзенде, Жылтырай-жана кюнде, Турады Алтын терек, Жел къагъа, къарыу ура, Аны сугъаргъан черек Гинасуу кибик бара.
Бай терекни башында, Жулдузлагъа къаршыда Эки къуш, салып уя, Турадыла дюн-дунья Тынчлыгъын сакълап мында, Билмей тургъанлай, жетип Къалмасынла душманла, Малтап, ат оюн этип Кетмесинле деп ала.
Тюбюнде – эки бёрю. Къыш, жаз демей, кече-кюн, Душманла, ётюп бери, Халкъны таламаз ючюн Кёз къакъмай, къарайдыла, Жауларын марайдыла, Терк турадыла, жетип. Кимни да онгсуз этип Къоядыла; пил да бош Къоянчыкъды алагъа. Жер сюре, малгъа багъа, Ас-Алан рахатды, хош.
Алан журтуна антлы Бёрю – Ата бёрюдю. Алан халкъына антлы Бёрю – Ана бёрюдю. Жана мыдых кёзлери, Селегейлери агъа, Аяз да ётмез бери, Сормагъанлай алагъа.
Ортасында уа – эки Сейирлик билгич уку. Кёзлерин ауур жукъу Басханлай, ала эски Къадар китабын ачып, Окъуйдула терекде, Ай, сейир нюрюн чачып, Бара жулдузлу кёкде. Хакъдан, керти боллукъдан Айтадыла укула; Беш да къарындаш халкъдан Айтадыла укула…
* * *
Къушла, Алан журтха жау Келе тургъанын кёрюп, Къычырадыла къыстау, Аскерге белги берип. Укула да башларын Тынгысыз бурадыла, Тепдиралмай жашланы, Ачы къычырадыла.
Ёзюр эшитген – дауур, Эси къаугъагъа кетип, Башы сос ташдан ауур, Тили бюлдюргю этип. Бёрюле да, бир уллу Палах келгенин айтып, Эл бузадыла, улуп, Акъ тауланы сагъайтып. Алангъасар жыяргъа Кюрешсе да аскерин, Жауну аллын тыяргъа Тепдиралмайды бирин.
Тайпа-тайпа бёлюнюп, Ёч болдула бир бирге. Кючлю къыралларын тюп Этгенлерин кёрюрге Унамады бири да – Атчысы, ёзюрю да…
* * *
Хызнак, тюе атына Минип, алай келеди. Аны къуртха къатыны Ууакъ-ууакъ кюледи: Бай Аланны алтыны Кёп болгъанын биледи.
Хызнак ханны тюеси – Бир тебе тургъан дуппур. Тёртмюйюз Хызнак кеси Боюнсуз, сырты – гуппур. Ауур-ауур атлагъан Тюе солууу – боран. Ол тюени отлагъан Кырдыгы – къалын орман.
Багъанадан базыкъды Ханны тартхан юллеси, Къатхан темир къазыкъды Ол мингкъулач сюннеси. Аузундан ургъан тютюн Ожакъдан кибик чыгъа, Кёкде тутулады кюн, Жерде – адам тунчугъа… Хан Хызнак, суху жетип, Аланы жесир этип Къойду, кёкча кюкюрей: «Энди къулларымсыз!» – дей.
* * *
Айкъыз, къутулур чагъы, Жетипа, ол кюн къаладан Жашырын къачып чыгъып, Сабий тапды. Талада Таш тюбюнде жаш тапды, Алан халкъгъа баш тапды. Чашчыгъы – сары алтын, Эки да жюрекчиги. Батыр боллугъун айтып Турады аны къаты, Къанга кёкюрекчиги. Ууучунда ташчыгъы – Тюз да къобуз тюеги. Ауур эди жашчыгъы – Болат эди сюеги. Бойнуна, дууа этип, Такъды зумрут ташчыгъын. Тауланы титиретип, Аш тиледи жашчыгъы.
Ёшюн салды жашына Кючден алып къолуна, Сора, Байрам ташына Элтип, тилей-жалына: – Болуш, – деди, – балама: Тапмасын Къурстан ханы. Мен барайым къалама, Ол сезгинчи тасхамы.
Алай кеч эди. Ханны Къатыны Гызмак кёрюп Турду сабий тапханын Ариу бийче. Ол, юрюп, Эгетлерин чакъырды. Алагъа буйрукъ берип, Байрым ташха чапдырды. Хызнакны эгетлери, Жел ургъанлай, жетдиле: – Бер кючюгюнгю бери! – Деп, хыны дау этдиле.
Алтын терекни къушун, Чакъырды, дууа окъуп. Ол, къаугъарладан къоркъуп, Берип къоймады жашын. Ана къуш учуп жетди Айкъызны дууасына. Жашчыкъны алып кетди Бийикде уясына.
Хызнак ханны аллына Келдиле аны сюрюп, Къутура да, алына, Хызнак сёлешди, юрюп: – Ол ит кючюгюнг къайда?! Къайры этдинг жашынгы?! Айт, бусагъат былайда Тайдыргъынчы башынгы!
Аланны тонап Хызнак, Халкъын а кетди сюрюп, Ариу Айкъызны бунзак Этип, улуп, ёкюрюп. Къоркъгъан а этесе алп Асбекден, сырсыз къагъан. Сен анга алыкъа жал Барлыкъса: татлыды жан!
Бош къалды Алан журту, Шайтан къаргъагъан кибик. Келеди батыр Асбек Узакъдан чабып, жортуп. Билмейди алыкъа ол, Алан журтха ашыгъа, Аны алып келген жол Къайтарлыгъын хужугъа. Билмейди алыкъа алп Жанын от таларыгъын, Туугъан ташын къучакълап, Сабийча жилярыгъын…
* * *
Къуш Асбекни жашчыгъын Алып келди уягъа, Аны зумрут ташчыгъы Жарыкъ жая дуньягъа. Ата къушу да къайтды, Бутундан къаны агъа, Къарагъанлай балагъа, Алп жаш боллугъун айтды. Жашчыкъ жиляды ачдан, Тауланы титиретип, Айыуну да агъачда Сирелтип, симсиретип.
– Ана бёрю эмчегин Тартдырсын да, тойдурсун, – Дедиле, – ёсюп, жигит Боллукъ жилямай турсун.
Экиси да баланы Алып, жерге эндиле. Алф бёрюле быланы Шуёхлары эдиле. Хызнакны жалдатларын Халек къыргъан бёрюле, Бир бири жараларын Жалай тургъан бёрюле, Алф къушланы сау кёрюп, Бек къууандыла, алан Халкъын къанлы жау сюрюп Кетгенине къыйнала. Алф жашчыкъны хапарын Ана къуш баям этди. Ач тулпарны хахайы Коштан таугъа да жетди.
Эки уку да энди Алф жашчыкъны кёрюрге. Ол къуру эмчек эмди, Къысылды да бёрюге. Тейрилери Тотурдан Ана Бёрю тиледи: – Бу ачдан жиляй тургъан Балагъа сют бер, – деди. – Сют бер! Эмчегим толсун, Асбек унутмаз аны. Сени жашынг да болсун Асбекни бу уланы.
Жаш дагъыда, къампалып, Бёрю эмчегин тартды. Экижыллыкъ къапланны Къычыртыр къарыу тапды. Чыгъып келди да таугъа, Андан кийик эндирди. Бёрю да этди саугъа: Боюн тюгюнден берди. – Керек кюнюмде отха Жетдир тюгюмю учун, – Деди, – Сосрукъ атхан Окъча, жетеме, учуп.
Ол ючюнчю кере да Эмди бёрю эмчегин. Ол жангы кюч бере да, – Ой, тамаша! – эмеген Къарыу кирди санына, Темир юзерча болду. Аны алан къанына Бёрю сют да къошулду.
Бир терен къолгъа кирди Тюгенмез къарыу алгъан, Айыугъа минип келди, Кёп да мычымай, андан. Ана, Ата уку да Къууандыла кючюне, Бюсюрелле бютюн да Жигитлиги ючюннге. Уку да этди саугъа, Ол да берди тюгюнден: – Къыйын кюнюнгде санга Табылырма, тулпар, мен.
– Манга ат атагъыз, – деп, Батыр улан тиледи. – Ата-анамы излеп, Къыдырлыкъма жол, – деди.
– Ат атагъыз, – дейсе да, Алтыбыз да атайыкъ. Болушлукъ излейсе да, Биз билгенни айтайыкъ: Тюлкю тутуп, жетдинг сен Онючжыллыкъ уланлай, Кийик уча этдинг сен Онбешжыллыкъ уланлай. Онсегизжыллыкъ жашлай, Сауутсуз барып уугъа, Тёбеге къоннган къушлай, Къонуп келдинг айыугъа. Сабий оюннга кибик, Алай къара бу затха. Аздын-аз бу жигитлик Санга тийиншли атха. «Атам, анам», – дей эсенг, Ананг – жесир, атанг – тас. Халкъынгы излей эсенг, Ас-темир не Батыр-Ас Деген атха тийишли Болмасанг, – сени жояр. Ол къара къабан тишли, Жангыз бир къагъып къояр. Нёгеринг – кючюнг, эсинг. Ма – сен, ма – жол. Хайда бар. Алп эсе, алгъа – кесин, Атын а – артда сынар.
Баш урду – Ана къушха, Баш урду – Ата къушха. Ана бёрюге да баш, Ата бёрюге да баш, Эки укугъа да баш, Урду аслан кёллю жаш.
Сора: – Къалыгъыз эсен, – Деди алагъа. – Элмен Асбекни жашы эсем, Алф батыр болурма мен. «Барса-Келмезден» мен сау Къайтырма, – деди, – артха! Атам бюсюрер атха Тийиншли болурма, хау!
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
07.12.2021 21:58:38
Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы
Келбети, кёзю-къашы Жарып, келеди Асбек, Аллына къызы, жашы Чабып чыгъарыкъ кибик. Мушхутул келеди ол, Тенгиз тайчыкъ – ызындан. Кече не кюн демей, жол Къоратып келеди хан.
Тёрт да алмаз туякълы Тайчыкъ ууакъ кишнеди, Кёрюп жарты жаякълы Бир сейирлик кишини. Алп арсарсыз таныды: Къаугъар эди жаралы.
– Бу Хызнакны къыралы Тюйюлдю да, мында нек Айланаса?! – деп, Асбек Къылыч бла жаныды. – Кет, аллымдан тай! – деди. Къаугъар а былай деди:
– Хан Хызнак, марап туруп, Сен Аландан кетгенлей, Аскерин бери буруп, Самум боран жетгенлей, Кирди да, жюзге, мингнге Чачылгъан эллезинге, Тюй чёплеген тауукълай, Бирем-бирем чёпледи, Байрагъынгы, зауукъгъа Къалып, жерге тепледи.
Къазанлай къайнай, Асбек Атындан хыны тюшдю. Чыгъана отда кибик, Жюреги кюйдю, бишди. Кийиз къамчисин алып, Къуш этди тулрап атын. Тайчыкъгъа иер салып, Кёрдю ат аламатын. Тенгиз тай тулпар болду, Болду учарыкъ къушлай. Хан тамашагъа къалды, Тулпар атны алгъышлай.
Алай къуушалагъаны, Тартыннганы да, аны Ойлашдырып, халына Къарады да, жалына, Къуушалады тай дагъы, Жерни къагъа туягъы.
Не сейир, не аламат: «Ий» деп билдиреди ат. «Тынгысыз этген бир зат Барды, бошса, хайда бар!» – Деп, батыр жол ачханлай, Жел этип чапды тулпар Жаядан окъ учханлай. Сора тохтады да ол, Шиш турду, къаты кишней. «Къайтырыкъма, батыр, – дей Эди, – чакъырады жол!»
Тулпар кёзден ташайып, Батыр жолгъа тебреди. Къуш, къанатларын жайып, Жулдузлай бара эди.
Жети жол айырылгъан, Жети да суу къошулгъан Тау этеги ёзенде, Жылтырай-жана кюнде, Турады Алтын Терек, Чыкъ тюше, къырау ура, Аны сугъаргъан черек Гинасуу кибик бара.
Ол терекни башында, Жулдузлагъа къаршыда Эки къуш, салып уя, Турадыла дюн-дунья Тынчлыгъын сакълап мында, Ортасында уа – эки Мингжылыкъ билгич уку. Кёзлерин ауур жукъу Басханлай, ала, эски Къадар Китабын ачып, Окъуйдула терекде, Ай, сейир нюрюн чачып, Жюзе жулдузлу кёкде.
Хакъдан, керти боллукъдан Айтадыла укула. Беш да къарындаш халкъдан Айтадыла укула.
Тюбюнде – эки бёрю, Бири – кече, бири – кюн, Душманла ётюп бери, Халкъны тонамаз ючюн, Кёз къысмай, къарайдыла, Душманны марайдыла.
Жанында уа – Къушжетер. Ол – Асбекни тарпаны. Элия кёрсе аны – Ол да сукъланып кетер. Шаудан сууладан ичип, Кырдык отлай, туз жалай, Урушха кетген кючюн Къайтарады ат алай. Кишнегени тенгизни Къутуртуп къоямыды?! Тепдире тауну, тюзню, Минг къая оямыды?!
Алтын жалы, чучхурлай, Тёгюледи, агъады. Эки кёзю, учхунлай, Отлукъ ташлай, чагъады. Кюмюш тюгю, окъалай, Жылтырайды. Алп Асбек, Сыбызгъысын сокъгъанлай, Жел этип, жетеди терк. Боран сюрген от кибик, Алай жетер жауларын. Дебет атхан окъ кибик, Дырын этер жауларын.
Аны алтын къуйругъу Жерге жете узундан, Кёп къыдырды къумланы, Минги тауну бузундан Кенгде, киши жеринде, Эмегенлени къыра, Чынгыл къая эрнинде Харра къушланы ура…
«Асбек деген алп батыр, Асбек деген дебекгюр Алан журтну башыды, Горияды атасы. Ай кече, чууакъ кече Жети кёкден эннген нюр Жарыгъыча, тамаша Салымчыды анасы.
Ол, жулдузчукъла бла Жел къыллыучада уча, Кёк жулдузчукъла бла Жыр айтыргъа сюйгенди. Алай а бир ингирде Юзюлгенди къыллыуча, – Салымчы къызчыкъ барып Акъ булутха тийгенди.
Ай кече, чууакъ кече, Жулдузча, ызчыкъ этип, Ай кече, чууакъ кече Жерге алай тюшгенди. Гыландан тири, чёрчек Гория, алгъа жетип, Салымчы ариучукъну Габарасын тешгенди.
Салымчы къызчыкъ – Жулдуз Кеси жанындан да бек, Тюз шашып кетер кибик, Горияны сюйгенди. Алай туугъанды батыр, Алай туугъанды Асбек. Ол ай кече Ай бла Бирге Кюн да тийгенди.
Алай туугъанды Асбек, Танг да алай атханды. Аелик киндикчигин Кесгенди, кёкден энип. Гория уа – тутхучсуз, – Анга былай айтханды: – Мен кетеме келмезден, Энди сакълама мени.
Жукъ айтмады Гория, Учду да кетди оспар. Бек къууанды Гория, Химиккиден къутулуп. Жулдузчукъ жиляй эди, Кенг дуньясы болуп тар. Ол бушуу-бушман этди, Жарыкъ кюню тутулуп.
Кётюралмай жюреги, Жулдузчукъ ёлюп къалды. Аны ариу насыбы Кюйдю, бармады кёпге. Гъаршдан энип, атасы Аны гуллагъа салды. Салымчыла, жыйылып, Алып кетдиле кёкге.
Жашчыгъын а Химикки – Горияны анасы – Жел бешигин тебрете, Аслан сютден тойдурду. Жел анасы Химикки – Алп Асбекни аммасы, Аны къурманлыгъына Токъсан ёгюз сойдурду.
Тейрилени Химикки Токъсанын да чакъырып, Уллу къурманлыкъ этди, Жаулу хантла биширип. Кёк Тейри алгъыш айтды, Бийик тутуп чагъырын, Туруп айтды, Асбекни Тобугъундан тюшюрюп.
«Амин!» – дедиле бирден Сыйлы, чалбаш тейриле. «Амин!» – деди кеси да, Асбекге алгъыш этип. Чал тейриле жыр айта, Къарс ура, жаш тейриле Тепсейдиле, салымчы Къызланы эркелетип.
Ол кюнден башлап Асбек, Жыл ёсеригин айгъа Ёсюп, базантур улан, Деуер улан болгъанды. Жел анасы Химикки Келтирген тарпан тайгъа Багъып, эмилик этип, Кеси иер салгъанды.
Сауут-саба керегин, Ат керегин да анга Элия тейри кеси Къолу бла бергенди. Сора тепгенди Асбек, Тепгенди да душманнга, Аны къарыуун, дертин Душман кеси кёргенди.
Бу беш да тюрк элликни Мен эсем уллезери, Берсил Алан эллезни Мен эсем элмендери, Кишиге кечмем, жолун Терсине тартхан чыкъса! Урурма, Чоппа болуп, Аланны сатхан чыкъса! Эй, энди уа таланнган Журтугъузгъа къарагъыз, Уллу Бирсил Аланнга, Жашларыча, жарагъыз.
Жаш заманында кибик, Айкъызны ат бойнуна Алып келеди Асбек Ингнгил къысып къойнуна. Тоналгъан къаласына Ол Айкъыз бла жетди, Бийчеси баласындан Асбекге хапар этди. Тизип берди батыргъа, Жюрексине, болушун.
Алп Асбек, не айтыргъа Билмей, багъанача, шум Болуп турду, тебалмай, Армау болгъанлай турду; Айтыргъа сёз табалмай, Анкъар къушча, къычырды.
Эрлай минди атына. Чайкъала, тенгизча, жер, Бай терекни къатына Учуп жетди элмендер. Бёрюлеге жалынып, Табу этип, сёлешди:
– Къайда жангыз уланым? Айтыгъыз, – деп кюрешди. Ана бёрю: – Алф элмен, – Деди, – кесим Айкъызгъа Айтып ийген эдим мен Къайтырын; алай къысха Заманда уа къайталмаз, Уллу тейри болушсун. Эригип, талып къалмаз. – Къуш баланг бийик учсун!
Ата бёрю: – Алп Асбек, – Деди, – къоркъма баланга. Жашынг къарыулуду бек, Киши тиялмаз анга. Тюз туугъанлай окъуна Садакъсыз, окъсуз уугъа Кетген эди да, къонуп Келген эди айыугъа.
«Энди ат атагъыз!» – деп Бизден тилеген эди. «Ата-анамы, излеп, Табайым», – деген эди. «Атам-анам…» – дей эсенг, Ананг – жесир, атанг – тас. Халкъынгы излей эсенг, Ас-Темир не Батыр-Ас Деген атха тийиншли Болмасанг, Хызнак жояр, – Сени ол къабан тишли, Уруп, къанынга бояр.
Нёгерле – кючюнг, эсинг. Ма – сен, ма – жол. Хайда, бар! Алп жигит алгъа – кесин, Атын а артда сынар, – Дегенни айтып, биз жол Юйретген эдик анга. Къоркъма сен, батырды ол, Бош жарсыма баланга…
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
08.12.2021 22:41:11
Б Е Ш И Н Ч И Б А Ш Ы
Батыр а жулбарс тери Къаплап, чыкъгъанды жолгъа. Барады, туугъан жери Аны ашыра, алгъа. Къолунда – эмен токъмакъ, Жыр айта барады ол. Аллы бла чыммакъ акъ Жур къачды, айырмай жол.
– Бери чап! – деди къачып Баргъан журчукъгъа – ачдан Ол эрши аузун ачып Къуугъан эмеген жашдан. Жете келгенлей: – Къуру, – Деди ол. – Мениди жур! Боюнчугъунгу буруп Къояма! – деди къужур.
– Сакъ сёлеш, макъабурун! Тартып тюбюме уруп, Къылларма да – турурса, Калак итлей улурса! – Деди да Асбек улу, Токъмакъ бла жетдирди. Жаш эмегенчик улуп, Къаяланы тепдирди.
Эшитди да анасы, Чабып жетди къатына. Токъмакъ тийип, ахтына, Сынсый тургъан баласы: – Ол тешгенди башымы, Иги тюй! – деп жалынды.
Кёп къалды да Илячин, Тынгысыз болду Батыр. Къоркъуу алды да ичин, Къайгъыгъа къалды Батыр. Алай а бир кесекден Ырахат болду кёлю, Алп Илячинни кёкден Энип келгенин кёрдю.
Ол журчугъ' а, къыз болуп, Бир ариу жулдуз болуп, Жек кюзгю нюрден, къууанч Эте, къыз сокъду къумач. Батырны башдан-аякъ Кийиндирди, къууанып, – Къарап турурча, омакъ Болду алан уланы. Ауазы шаудан жырчыкъ Кибик кёрюндю анга. Алай, биягъы журчукъ Болуп, къачды орманнга.
Къалкъаны кюнде жана, Жылтырай такъыясы, Бети жарый, къууана, Батыр алды къамасын. Сууурду да къынындан, Ол сюйюмлю къарады. Гыйыны къыйырындан Башлап, ууакъ туурады. Къылычы состар ташны Эки этди, ургъанлай. Саяуу къая башын Жырып ётдю, ургъанлай.
– Бир айт, къайдады атам? – Дегенди атха батыр.
– Аланда Хызнак адам Къоймайын, сатыр-сатыр Къаугъар аскерлерине Сюрдюргенди аланы.
Алп туугъан жерлерине Терсейген аланланы Жууапха тартыр, жетип. Хау, ол жер къаны этип Къояр ант бузгъанланы, Жауну къыргъандан сора, Сюд бардыргъандан сора, – Дегенди ат уланнга – Батыргъа, пелиуаннга.
– Батыр, бош къайгъырма, ол Душманы кеси бошар. Аланнга къайтхынчы, жол Сени кёп кере сынар. Къадарынг алайды: сен Къайтырыкъса сау-эсен, Айтхылыкъ батыр болуп, Неда, эрча жоюлуп, Жатарыкъса аулакъда, Тау журтунгдан узакъда. Жол – сынау. Эрлигинги Чегерик – жаланда ол, – Дейди, – нёгерлигинги Сынарыкъ да дайым жол.
– Къадарым алай эсе, Жол, заман да сынасын. Жюрегим да унасын, Шо тюз болуп сенеси. Экибиз да тауланы, Тюзлени къыдырайыкъ, Душманланы, жауланы Дуньядан къурутайыкъ.
Сора бир бирин сынап Кёрюр акъыл этдиле. Бир акъ шахаргъа, санап, Жетинчи кюн жетдиле. Учуп жетдиле ала, Тёзюп жаууннга, къаргъа. Учуп жетдиле, алай Къоймадыла шахаргъа.
Батыр ариу сёлешди Хынчы къалауурлагъа, Ауур-ауур сёлешди Хынчы къалауурлагъа. Болмаз къалгъанда – атын Ол къурч къабакъгъа бурду, Хан арбазына аны, Ёшюн уруп, учурду.
Чартлап чыкъды дауургъа Ол къыралны, патчахы, Къоркъду да, кетди ахы, Элия бутакъ ургъан Жер кёчюп баргъан сунуп. Биягъы ол къутургъан Деу келе тургъан сунуп.
Алай а хан уланнга Ич, аша деялмады, Аслан кёллю аланнга Ханча тюбеялмады. Себеп болмай таж не тах, Амалсыз тынгылады, Алп аны башын палах Басханын ангылады.
Аллай сермеш башлады Дылла, аллай къазаууат, Кёкге атхан ташлары Кеси башына жауа. Учуп айланнган батыр Садакъ окъла къуяды. Жюгенин тартып, атын Батыр кючден тыяды.
Сора, батыр къаш тюйюп, Атын юсюне бурду, Сюннеин сызып ийийп, Деуню кёзюне урду. Ачы къычырыкъ этип, Деу кеси-кесин тюйюдю, Ат табанлады, жетип, Къаядан быргъап ийди. Инжилген халкъгъа улан Уллу игилик къылды. Сериуюн къакъды таудан, Кёк да ауур басылды. Чарс кёк басылды алай, Къарангы болуп къалды. Сора таш тууш алды Тауну, тюзню алайлай. Кёк кюкюреп, жашнады: Жарылып къалгъан кибик, Чучхур къуюлгъан кибик, Алай жаууп башлады.
Чексиз эди къууанчы Буюгъуп тургъан халкъны, Жыры, тою, жубанчы Тыйылып тургъан халкъны. Букъмадыла жауундан, Ата, ана, бала да.
– Зорчуну жолун кессин Бизге жарагъан къолунг. Жигит, жол кёллю эсенг, Хорламгъа элтсин жолунг! – Деди да, Гижгит къаты Къучакълады уланны.
Кишнеп жетди да аты, Учуруп кетди аны. Жыйылгъан халкъ жигитни Жиляй, жырлай ашырды. Кёлю толду Гижгитни, Кёз жашын а жашырды.
* * *
Аланда уа той, къууанч: Къыз туугъанды Асбекге! Бир тамаша алтынчач Къыз туугъанды Асбекге! Аны атына Айна Деп атады ыннасы: – Ушасын, – деди, – айгъа, Жарыкъ кюннге ушасын!
Жангы туугъан жулдузчукъ Кибик ариуду къызчыкъ…
Юч айдан эшме эше, Жюрюй башлагъан эди. Жырлагъанча сёлеше, Тейри сюйген жан эди. Суу къамишча, терк ёсюп, Терк айнып бара эди. Эки иллезин кёзю Ариу ышара эди.
Насыплы эди Айкъыз – Айначыкъны анасы. Жарыта эди айсыз Кечени да баласы. Къууанчлы эди Асбек – Айначыкъны атасы. Терк бола эди тансыкъ, Тансыкъ бола эди бек. Тейри этди да насып, Жашау кюйлери – иги.
Жел Анасы Химикки – Айначыкъны ыннасы, Къызчыкъны тобугъуна Олтуртуп, башын сылай, Алтынчач туудугъуна Айтыучу эди былай: «Къызым, алтын къызчыгъым, Сен кюмюш жулдузчугъум, Кёк кёлде къанкъазчыгъым, Акъ къарда агъазчыгъым, Кюн да сюйюп тиерча, Тейриле да сюерча Бир ариу жан болгъун сен, Бир асыл жан болгъун сен. Ариу, субай агъачлы, Намыслы да болгъун сен, Жашар кибик къууанчлы Насыплы да болгъун сен».
Гория уа – аппасы, Бурма чачы тозурап, Бау чайкъала атласа, Келе эди къучагъы Бла бир саугъа алып…
Къызчыкъны таугъа алып Терк кетиучю эди ол, Айнаны да учаргъа Юйретиучю эди ол.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
10.12.2021 23:24:18
АЛТЫНЧЫ БАШЫ
Алп Жолат – къойман жигит.
Желди акъ аты.
Ол барады къаспарын
Чапдырып къаты.
Чакъыртханды да ата
Къарындашы, ол
Ашыгъады: Баргъасха
Бек узакъды жол.
Алп батыр жоргъа атын,
Сынады, кёрдю.
Ай бла жети кюннге
Баргъасха кирди.
Баргъасны уллу ханы –
Къарт Зекир, сокъур
Болгъанлы бюгюн да бек
Огъурсузду, сур.
Къууанды, кирпилдеди
Тауча уланнга.
Жерде болмагъан дарман
Бек керек анга.
Дарманны жалан да алп
Табаллыкъды, хау.
Сур ханны жалан да алп
Эталлыкъды сау.
Батырны кюйсюз Зекир
Терк алды къолгъа,
Солургъа да къоймай ол,
Тебретди жолгъа.
– Жашым, сен отха да кир,
Къыш бузла жарып –
Тау кёлге да. Чыкъ чынгыл
Къаф тау башына.
Не да эт, къалай да эт,
Сен дарман-дары
Тапмай къойма атангы
Къарындашына,–
Деп къойман базантурну
Ашырды Зекир...
Тогъуз тау аууп, анда,
Узакъда ол бир
Къош кёрдю да, тюзюнлей
Тебреди ары.
Акъcакъал келбет къойчу
Тюбеди жарыкъ:
– Сау да кел, жууукъ да бол! –
Дей, батыр жашха.
Къантарып жоргъа атын,
Жаш кирди къошха.
Алп Жолат, ашап-ичип,
Хапарын айтды.
Кёп кёрген асыл къартны
Алп жаш сагъайтды.
– Барды, хау, сокъур кёзге
Жарагъан дарман.
Алай бил: сау къайтмайды,
Жаш, ары баргъан, –
Деп, мудахсынды къойчу.
Алп а: – Къой, сархош
Болма. Бармай амалым
Жокъду. – Жашым, бош
Жойма жанынгы. Ташдан
Бек эсенг да сен!
Къой, ызынга къайт,– деди,–
Батыр, сау-эсен.
Кемисхан къызы Къундуз
Билмейди кече.
Чекдирир къара азап,
Къанынгы иче.
– Ол обурмуду?! – деди
Жаш, къаны къызып.
– Кёл бийчеди Кемисхан,
Сур Къундуз – къызы.
– Сарыуек эсе да ол,
Неда – эмеген,
Кёлсюзлюк этип артха
Бош къайтмазма мен.
– Неди эмеген анга?
Сарыуек да – не?! –
Батыр, этме женгиллик –
Барма кёлюне!
– Огъурлу къарт, атамы
Къарындашына
Не деп къайтырыкъма? Къой,
Тыйма. Башына
Аллай бедишни алгъан
Эр болмаз! Ёлген,
Къабыргъа кирген ахшы!
Олду мен билген.
Кёл къайда эсе да, сен
Жол юйрет ары.
Бек керекди Зекирге
Ол дарман-дары.
– Хау, жигитсе, хау – базгъын, –
Деп къойчу турду.
Ол мужурасын жашха:
– Ал, – деп тутдурду. –
Ал, атда – сауут болур,
Жаяуда – таянч.
Онг берсин да деу Тейри,
Этдирсин къууанч.
Кишнеди, къуушалады,
Тепчиллей жоргъа.
– Тебрейим,– деди Жолат, –
Чыгъайым жолгъа.
– Бар, алай а сен кёлню
Бу тауда, ташда
Табалмазса. Алп батыр,
Ол – кёкде – гъаршда.
Аллыбыздагъы таугъа,
Ким биледи, сау
Жеталсанг, тёппесине
Сен тебре жаяу.
Иш андан ары кесин
Кёргюзте барыр.
Бек сакъ бол жолда,– деди,–
Алп къойман батыр.
* * *
Жел этип бара мадул
Ёзенде бойран,
Къарелдими эследи?
Кётюрюп боран,
Ол жетдими жигитни
Къатына суху?
Алп сейир этди: аны
От эди жуху.
Гъаргъадан да маталлы,
Пил да сыфатлы,
Къызгъылдым киши эди
Сарыуек атлы.
Тик къарап кюкюреди
Хашкеннгеча, ол.
– Тюш атдан! – деди хыны,–
Хайда, хайда, бол! –
Сора харх этип кюлдю.
Алп Жолат а шош:
– Тыйма жолумдан, – деди, –
Къой, илинме бош!
– Мен бу тийрени ханы,
Патчахы – Сантур!
Къул болады тутханым! –
Деп айтды да сур, –
Сауут-сабангы да теш,
Къамчинги да бер! –
Деп къошду. «Сеничагъа
Кечмеучюдю эр!»
– Сора, хайда! Алп батыр,
Нек тураса?! Ур!
Сууурду къылыянын
Генезир Сантур.
Мужура горда болуп –
Жекди мужура, –
Алп симсиретди ханны,
Шиблялай ура.
Алп атдан атып аны,
Жоргъадан тюшдю.
Этмеди Жолат хыйля –
Эрча сермешди.
Сарыуек къарап турду
Тепмей талашха.
Ол Сантур бла бирге
Чапмады жашха.
Согъуша, таукел сермей,
Хорлады батыр.
– Терс болгъанма, алп жигит,
Кеч, – деди Сантур.
Сур ханнга кечди Жолат,
Турдурду ёрге.
Сора атына минди
Алп жаш кетерге.
Хан да атына минип,
Думп болду кёзден…
Жар тюшгенча, алайлай
Тебренди ёзен.
Къутургъан къызыл бугъа
Сызылып жетди.
Бугъаны базгъын Жолат
Жаралы этди.
Сермешди батыр, жерни
Къызарта къаны.
Кётюрюп жерге урду
Сора бугъаны.
Къутургъан къызыл бугъа
Хан кеси эди.
Ол башын ташха тюе:
– Кеч,– деп тиледи.–
Жан аурут да, батыр, кеч
Бу жол да манга!
Алп жигит: – Угъай! – деди.
Кечмеди ханнга.
Сарыуек аты, отла
Жаудура, чапды.
Ол саламча таш, агъач,
Жандыра чапды.
– Къарыды кючюнг тели
Сантургъа сени.
Эр эсенг, мени хорла!
Хау, хорла мени! –
Сарыуек хауа тартды
Сора ичине.
Бек абзырады Жолат:
Не этсин ол, не?
– Эй, Уллу Тейри, таякъ
Энтта жарасын! –
Деп, сарыуекге атды
Жек мужурасын.
Жек таякъ тюкгюч болуп,
Къарылды откъус.
Таш, темир таууш этип,
Жарылды откъус.
Да ичи жана тургъан
Кёмюрлей эди.
Боркъулдап, къайнай тургъан
Темирлей эди.
Сарыуек ат алайда
Ажалын тапды.
Тютюню, шайтан желлей,
Кюн кёзюн жапды.
* * *
Тау этегине жетди
Жоргъалап тюшге,
Бошлады талгъан атын
Алп жаш къыртишге.
Таяна мужурагъа,
Кёл эте, сабыр,
Тик, бийик таугъа чыкъды
Базантур батыр.
Бир ачы таууш чыгъып,
Къарады ёрге:
Чыммакъ къанкъазны тутуп,
Къуш къонду жерге.
Алп Жолат артыкълыкъгъа
Тёзмей, марады.
Мужура къойман жашха
Энтта жарады.
Сур къылч болуп тийди –
Жекди мужура. –
Къуш ауур учуп кетди,
Хаман къычыра.
Акъ къанкъаз а, къыз болуп,
Кюнча, ышарды.
Сейирге къалып Жолат
Къатына барды:
– Кимсе, – деп сорду, – ашхам,
Танг да жулдузу?
– Сантинама, алф батыр –
Сууласан къызы.
Къуш къуру мени марап
Айлана эди.
Алп: – Да сора аны сау
Бош ийдим! – деди.
– Ол мени къаласына
Элтирик эди,
Тартынсам а, былайда
Ёлтюрлюк эди.
Ах, мени уа бир да бек
Сюйгеним, наным
Барды, алп батыр. Санга
Къор болсун жаным.
– Суу къызы, насып берсин
Кёк тейри санга.
Къуш а ким эди? Аны
Бир таныт манга.
– Ташкёмюр кибик къара
Эмегенди ол.
Энди пелиуан улан,
Кесинге сакъ бол.
Ол санга кечип къоймаз, –
Деп, мудахсынды.
– Бош къайгъырма! – деди жаш,
Къыз а ахсынды.
– Энди кесинги таныт
Сен, таула жашы.
Эгечинг болгъанма мен,
Сен – къарындашым.
– Мен Жолатма. Аланда
Мен – къойман элмен.
Ариу, кёз дарман излей
Жайылгъанма мен.
– Ах, кюнюм! – деди очукъ,
Чайкъады да къол
Сени сюймеген биреу
Барды! Кимди ол?!
– Суу сурат, аны манга
Хатасы жетмез.
Атамы къарындашы
Душманлыкъ этмез.
– Чокъуракъды сокъургъа
Кёз жарыкъ берлик.
Алп, аны табар ючюн
Азды бир эрлик.
– Жол юйрет! – деди батыр,–
Бир болуш манга.
– Ах, жаным ючюн борчлу
Болмасам, санга
Болушхан угъай, ийнан,
Сёз айтмаз эдим.
Алф, мени угъай дерге
Жетмейди бетим.
Жолат, нюр жаннган кёлню
Тюбюндеди ол.
Кёл а… кёл – гъаршда! Ары
Тынч тюйюлдю жол.
– Бир амал юйрет манга, –
Деп, къызгъа къаты
Болду жаш. – Учар кибик
Жокъду къанатым. –
Кём-кёк кёзлери толуп,
Жюреги къысып,
Сур быргъычыгъын тартды
Сууласан къызы.
Алайлай къанкъаз жыйын
Шууулдап жетди,
Алп базантурну кёкге
Учуруп кетди…
* * *
Кюн батды да, ай чыгъып,
Жаулугъун тешди.
Къой жолда Жолат къангкъаз
Улоудан тюшдю.
Кёпмю, азмы барды алп
Ол жулдуз жолда?
Нюр жаннган кёлню кёрюп,
Тамаша болду.
Жагъасы – алтын юзмез,
Толкъуну – налмас
Бюртюкле. Бу къудретден
Адам кёз алмаз.
Суу къанатлыла кёлде
Къоркъмай, жубана,
Чайкъаладыла, кюнде
Жылтырай, жана.
Сора… Сора тозурап
Башлады да кёл,
Сагъайды бойран батыр, –
Урмайды да жел.
Алайлай къазан къайнап
Тебреди. Жолат
Букъгъанлай, чартлап чыкъды
Жагъагъа бир ат.
Ат десенг да, къанкъазгъа
Ушагъан бир зат
Эди ол. Сейир ариу,
Жел кибик, азат.
Иничге, узунаякъ,
От да жалкъалы…
Алп къымсыз къарап турду,
Сейирге къалып.
Ойнакълай, кишней, алпха
Жанлады да ат,
Эрлай секирип минди
Сыртына Жолат.
Эмилик эди да ол,
Шиш турду, кишнеп.
– Энди сыртынгдан мени
Аталмазса! – деп,
Къычырды къулагъына
Алп батыр къаты.
Ат къачалмады, жашны
Сыртындан атып.
Къуйрукълу жулдузча, ол
Аламда учду.
Сора, къарыуу-кючю
Къалмай, жууушду.
Жаш атдан тюшдю; ажир
Къачмады артха.
Сора базантур батыр
Сёз берди атха:
– Сен,– деди,– атлыкъ этсенг,
Мен санга эрлик
Этериикме, от жаллы!
– Мен а нёгерлик
Этерикме! – деп айтды,
Тилленди да ат.
– Мен жерденме – Аландан,
Мен – элмен Жолат.
Атынга тулпар Озар
Деп айтама мен.
Шо учхан жулдуз кибик
Алп атымса сен.
– Ыразыма! – деп, тулпар
Ат къакъды башын. –
Энди нек келгенинги
Айт, таула жашы.
Алп батыр айтып берди
Хапарын атха.
– Жигит, бу кёлге кирген
Чыкъмайды артха!
Къой, сенича кёплени
Келепен Къундуз
Шау этгенди. Кетейик,
Уяннгынчы къыз, –
Деп, Озар къаты болду
Жолатха. – Къалкъып
Эсе къыз, чокъурагъын
Къачайыкъ алып!
– Сакъчыларына сен жукъ
Эталмазса, къой!
Къыз алыкъа бир жаннга
Салмагъанды бой.
– Жанына къоркъгъан киши
Эрмиди? Угъай! –
Деп, Жолат атха минди,
Сакъ кирди суугъа.
Кёл тюбю жаухар къала,
Жомакъда кибик,
Бир ариу эди, омакъ,
Бир уллу, бийик.
Ырахат жукъалап эди
Къыз тапчанында.
Нюр жаннган чокъурагъы
Дайым жанында.
Кюн бетли узун чачы,
Къыйылгъан къашы,
Бир ариу эди ол къыз,
Тангча, тамаша.
Къымыжа эди, жангы
Айча, суусурат.
О, Уллу Тейри! Кючден
Эс жыйды Жолат.
Сакъчыла – эки къаплан,
Бир киштик, бир ит
Кёрдюле: чокъуракъны
Сермеди жигит.
От чагъа эки кёзю,
Ит, юрюп, чапды.
Ол, жетип, тулпар атны
Бутундан къапды.
Ат, чочуп, урду да, ит
Сынсыды ачы.
Алп Жолат сакъчыладан
Къутулду, къачып.
Жетмеди бири да алф
Батырны, алай
Къундузну уятдыла,
Бир бирин талай.
Деу итбалыкъгъа минип,
Ашыкъдымы къыз?
Кёк кёлню жагъасына
Терк чыкъдымы къыз?
– Энди къыз этмез санга
Не хурмет, не бет.
Сен аны жаным бла
Къаргъанырча эт,
Къундуздан къутулургъа
Жокъ ёзге амал.
Чачындан тутуп, алтын
Жюзюгюн да ал.
Хайда, энди сыртымдан
Тюш,– деди Озар,–
Къолуна тюшсенг, Къундуз
Ичинги бузар.
Жаш тюшдю да атындан,
Къыз келди жууукъ.
Къарамы ауур эди,
Буз кибик, сууукъ.
Жаш салам берди къызгъа,
Ол а огъурсуз:
– Эр эсенг, сермеш, согъуш!
Бол, аман сырсыз!
Багъалы эсе жанынг,
Кесинге сакъ бол! –
Деп, аямай къылычын
Ойнатдымы ол?!
Кёк чакъды да, айланды
Аллай къыяма,
Тер сууу жаягъындан
Къан къатыш тама.
Алп Жолат хорлатмазгъа
Кюрешсе да, къыз,
Кёз ачдырмады. Жолат
Этди – амалсыз.
Элия бутакъ эди
Къыз тутхан къылыч.
«Хорлаялмасам да мен,
Женгдирген а – тынч
Этерик тюйюлме!» – деп,
Сюелди къаты.
Абынды да къыз, жерге
Жыгъылып къалды.
Чачындан тутду да алп,
Бой салдымы къыз?
Акъ атны жаны бла
Къаргъанды Къундуз.
Энди къыз айтханындан
Чыкъмазын кёрдю.
Къыз налмас жюзюкчюгюн
Алп жашха берди.
Айча, кюнча ариуну
Жаш кемсиз сюйдю.
– Бар да кел,– деп, Къундузну
Къалагъа ийди.
Кюбюрчекчиги бла
Къыз чыкъды кёлден,
Аяулу алды атха
Къундузну элмен.
Къой жолу бла ала
Эндиле жерге…
Эмеген къойман алпны
Къыз бла бирге
Кёргенлей, чабып жетди,
Ышара къужур.
– Кёк къызын атдан тюшюр,
Хау, мениди жур! –
Деп, тёбе тенгли къара
Эмеген тепди.
Къоркъутама деп жашны,
Къууукълай, кёпдю.
– Чийбыдыр, – деди батыр,–
Юр, уллу къычыр!
Элия бутакъды, кёр,
Энди къылычым.
– Эй, атышмы, къол жагъыу,
Эй, тутушму?! – дей,
Эмеген чапды жашха,
Кёкча кюкюрей.
Жармы оюлду? Угъай!
Кёкмю жашнады?!
Базантур ушакъ эте
Турмай, башлады.
Деу къая ойду. Уруп,
Кюл этди ташны,
Хорларыкъ эди, атдан
Аталса жашны.
Бир уллу чынар терек
Къобарып, къара
Эмеген чапды, жашны
Имбашын марап.
Ол чапды базантургъа,
Итча къутуруп,
Алп Жолат эмегенни
Сынсытды, уруп.
Алтынжал, ары-бери
Секире, чаба,
Гондайны онгун алды,
Табанлай, къаба.
Алп да, этмей гузаба,
Сермеди къаты.
Беш башлы эди ол деу, –
Ючюсю къалды.
Сермешге кенгден къарап,
Тынгысызды къыз.
Жаралы болуп Жолат,
Элгенди Къундуз.
Эрлай, тюшюрюп жашны,
Къыз атха минди.
Ол къара эмегеннге,
Отча, тебинди.
Къылычы, шибля кибик,
Жашнады, урду.
Къаяла зангырдатхан
Желча, къутурду.
Сора эрлай кёзюне
Къылычын чанчды.
Къап-къара къара къанын
Ташлагъа чачды.
Жаралы Жолат ёле,
Къыз анга жиляй
Тургъанлай, аяз къакъды,
Жаягъын сылай.
Чыммакъ акъ къанкъаз кёкден
Шууулдап энди.
Ол Сууласанны къызы
Сантина эди.
– Кёк къызы, Жолат мени
Жакълагъан эди,
Жанымы эмегенден
Сакълагъан эди, –
Деп жилямукъларында
Кёп зат эритди,
Сора гюл чапракъ эзип,
Жан дарман этди.
Жолатны жараларын
Байлады, жуууп.
Суу да ичирди, шах-шах
Бюртюкле уууп.
Алп Жолат сейирсинди
Кёзлерин ачып.
Амалсыз эди Къундуз,
Бет нюрю къачып.
– Сантина, – деди жигит, –
Къоркъмадынг деуден.
Шау этдим да, сау этдинг,
Эгешчигим, сен.
Къундуз, сен да жанынгы
Салмадынг артха.
Къоркъмадынг, таукел кирдинг
Къан къазауатха.
Тюз сенича ариугъа
Ачмагъанма кёз.
Кёргенлей, сюйгенме мен,
Бек сюйгенме. Сёз
Табалсам, айтыр эдим
Жюрегимдегин.
Эшта, жаным, бу болур
Сюймеклик деген.
Ариуум, кёзлериме
Ышарып къара.
Ёмюрде да сау болмаз
Сен салгъан жара.
Мен балхам салмам анга,
Аурутуп турсун.
Дуньямы алышдырлыкъ
Ол жара болсун, –
Деп, къаты къучакълады
Алтынчач къызны.
Къыз алпны жюрегине
Жаягъын къысды.
– Умайгъа махтау болсун,
Сюймеклигигиз
Насыплы этип, татлы,
Кёп жашагъыз сиз.
Энди, алп батыр, эркин
Эт да, мен юйге
Кетейим, – деди ариу
Сантина. – Сюйген
Хан улум менсиз сагъат
Туралса – иги.
Ах. кемсизди, тергеусюз,
Шат сюймеклиги. –
Сора Сантина, къанкъаз
Къабына кирип,
Шош учуп кетди кёкге,
Кенг къанат керип.
Жаш кёмюкча атына,
Къыз а – Озаргъа
Миндиле да, олсагъат
Атлагъа жоргъа
Салдырып, къойчу къошха
Кетдиле бирге.
Ийнаналмай кёп турду
Къарт бу сейирге.
Суу суратча ариуну
Тюшюрюп атдан,
Жаш алтын чокъуракъны
Хапарын айтды.
– Аперим! – деди къойчу, –
Чыгъалдынг кёкге!
Ким да сукъланыр, тейри,
Быллай эрликге!
Хау, сыйлыды чокъуракъ,
Хау, дарманды ол.
Алай, Жолат, кесинге
Энди бек сакъ бол:
Кюн тиекчиги кибик,
Бир ариуду, бир
Тамашады да бу къыз,
Дерт этер Зекир.
Алп батыр, уллу кёллю
Болма бу къызгъа,
Кёрселе, сукъланырла
Насыбыгъызгъа.
Бий да зар болур санга,
Бай да кёл ашар.
Къырс тенгинг, кёмюр кибик,
Кюйгенлей жашар.
Къул а, бичагъын билеп,
Сынчылап турур.
Огъурсуз акърапча, ол
Жашырын урур.
Кюнча, айча ариуну
Сюймезле къызла.
Ма андан узакъдыла
Дайым жулдузла.
Сур аулакъладан чыгъып,
Шуёхларынга
Тюбегинчи, алп батыр,
Бек сакъ бол мынга. –
Къарт къойчу шишлик этди
Къыз бла жашха.
Бюсюредиле ала
Татымлы ашха.
Жек мужурасын батыр
Къайтарды къартха.
Акъ атын да берди. Къарт
Къууанды атха.
Сора секирип минди
Алп алтынжалгъа.
Къойнуна алып къызны,
Тебреди жолгъа.
* * *
Азмы-кёпмю бардыла,
Ким билсин, алай,
Не болса да, Баргъасха
Жетдиле ала.
Алп къызны бир къатыннга
Аманат этди.
Жек чокъуракъны Жолат
Зар ханнга элтди.
Кёзюне чокъуракъны
Жетдирди да хан,
Жарыды кёзю-къашы,
Кюн кёрдю да хан.
Сора жек чокъуракъны
Ол кери сызды.
– Терк жетдир къызны бери! –
Деп, жашха къызды. –
Жулдузчум айтханды: сен
Жулдузлу кёкден
Къыз алып келип, менден
Букъдургъанса деп!
– Мен санга деп келтирген
Нек сундунг аны?! –
Деп, ачыуланды батыр,
Къайнады къаны. –
Олду сора сен манга
Этерик ыспас?!
Сен акъылынгы угъай,
Башынгы да тас
Этген къартса! – деп улан
Сындырды ханны.
Жюз да къыл аркъан атып,
Тутдула аны.
– Бош къууанма, зар Зекир,
Къыз санга жетмез!
Бу ишинг ючюн санга
Игилик этмез!
Алп базатурну Зекир
Зинданнга атды.
Къундузгъа кишнеп келди
Жолатны аты.
Къурч кюбе не такъыя
Киймеди Къундуз.
Къылычын алып, ханнга
Къууулду, жулдуз
Учханлай. Тоханада
Тепсетди атын.
Элия къылычыны
Танытды «хатын».
Къыз ханны жазасына
Тюбетди, уруп.
Къалауур эгетлерин
Талкъ этди, къырып.
Сора, жип табалмай, ол,
Эшмесин кесип,
Зиндандан къойман алпны
Чыгъарды кеси.
Жаш сакъсызлыгъы ючюн
Уялды къыздан.
Нюр жаннган къызны Жолат
Къойнуна къысды.
– Жаным, деп шыбырдады
Жаш, уппа этди.
– Ханым, – деди къыз да; ол
Насыплы эди.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
11.12.2021 16:22:35
Ж Е Т И Н Ч И Б А Ш Ы
Гижгитден айырылып, Кёп айланды ас батыр. Жарлыгъа къайырылып Унамады баз батыр Патчахха да, ханнга да, Бийге, пелиуаннга да. «Иги эсе, кёрчю бир!» – Деп, сермеди дебекгюр. Уруп, атындан атды, Къыл къамчи бла тартды.
Кёп къыйналып, ол бирде Къум тюзледен ётгенди, Бара кетип, Мисирде Кёк Шахаргъа жетгенди. Кёк эди къабакълары, Таш хуналары да – кёк. Кёк эди къалалары, Минаралары да – кёк. Кёк эди кийимлери Анда жашагъанланы, Кём-кёк эди юйлери Анда жашагъанланы. Жалан жашау кюйлери Къара эди аланы.
Хапар сорайым деп, жаш Бир гытыгъа киргенди. Киргенди да, бир чалбаш Къартха салам бергенди. Сора соргъанды батыр, Ангылат деп болушун.
– Ханнга бар да, ол айтыр: Бюгече къызын Хушум Алып кетгенди, – деди. Алп батыр – алан къушу Салим ханнга тюбеди.
Анда да бушуу кёрдю Алан батыр, ас батыр, Адетде салам берди Бойран батыр, баз батыр.
– Бир хыйсапсыз къыйынлыкъ Барды халкъны юсюнде. Тиширыула, жыйылып, Нек жиляйла юйюнгде? Айтсанг эди болушун – Нек чыгъады жаныгъыз? Кимди ол, «Хушум, Хушум», – Деп, алай къоркъгъаныгъыз?
Хан айтды: «Къонакъ жашым, Билмейме андан бир жукъ. Халкъда атына Хушум Дейле, кесин кёрген жокъ. Тюнгюлгенди халкъыбыз, Жиляй-улуй жашайды? Хар кюнден ол зат бир къыз Не бир улан ашайды»…
– Барды санга тилегим: Юч жаш керек жёнгерге. Жокъду шагъырейлигим Бу къум басхан жерлеге. Жарсыма, сыйлы ханым, Ким эсе да – тутарбыз, – Деди алп батыр, – аны Башын юзюп атарбыз.
Алан батыр, ас батыр, Бойран батыр, баз батыр, Юч жаш алып жёнгерге, Чыгыр таугъа кетгенди. Ючюнчю кюн ингирге Чыгыр таугъа жетгенди.
Ышыкъ табып, алайда Жашла от жакъгъандыла, Шишлик къабып алайда, Тынчайып жатхандыла. Къайгъысыз, тангнга дери Жукълагъандыла ала, Уянып, кичилерин Жокълагъандыла ала. Ёрге, энишге чабып, Хар тыгъырыкъгъа къарай, Къамиш къалпагъын табып, Айтхандыла, къалтырай:
– Бу Хушумну ишиди, Бизден къоркъуп, жокъ болмаз. Хорлаялмаз киши да, Бичакъ кесмез, окъ алмаз. Бизни да бирем-бирем Жер уясына элтир, Ёпке шишде къуууруп, Ол татлы къабын этер. Къой, къайтайыкъ шахаргъа, – Дедиле жёнгерлери.
– Сюйген – къайтсын; жиляргъа Келмегенме мен бери. Жаным ичимде къадар, Тейри, ёлмем антыма. Ким эсе да – жер къабар, Не – сал этер атыма. Не бет бла барлыкъсыз, Не дериксиз сиз ханнга? Эл бедишин аллыкъсыз! – Шекли болмагъыз анга. Хорлам бал келгенни Махтау керир къанатын, Халкъы ючюн ёлгенни Унутулмайды аты. Сизден манга кереги – Мында отха къарагъан, Не да… не да теркирек Кёз аллымдан къорагъан! – Деди Батыр, тебинип, Жашла бек уялдыла. Терс болгъанларын билип, Алпдан кечим алдыла.
Ортанчы, къошда къалып, От ышыра тургъанлай, Отха отунла салып, Хант бишире тургъанлай: – Эй, ким барды? – деп, биреу Къычырды да тышында, Бек элгенди къошчу, деу Келген сунуп. Башында Ой, чач тюклери туруп, Бёркю тюшдю аллына. Ол сур къонакъ, къутуруп, Ол сур къонакъ, алынып: – Чап да, тюшюр атымдан, Нек тураса аралып?! – Деп къычырды ачыудан, Къазан кибик, къаралып.
Жети жукълап, тюшюнде Кёрмезлигин кёрдю жаш: Мор хоразны юсюнде Къысхабоюн, уллубаш Бир къартчыкъны кёрдю ол, Сур къартчыкъны кёрдю ол.
Кеси – бир къарыш эди, Сакъалы уа – минг къарыш. Кеси – бир къарыш эди, Сырпыны уа – минг къарыш. Макъа эди иери, Къамчиси – къызыл гургун. Жилян эди жюгени, Билекликлери – узун.
Чабып барып, къартчыкъны Ёрге кётюрдю улан. Ол огъурсуз затчыкъны Тёрге ётдюрдю улан.
– Ач болгъанма, къазанны Отдан ал! – деди къартчыкъ. – Ач болгъанма къазанны Былай сал! – деди къартчыкъ. Къужур къарап кёзюне: – Насыбынг да бар эди! – Деди, – мен табар эдим Бир къабар зат кесиме.
Къайнай тургъан къазанны Эки уртлап, жутду да, Къачып баргъан къабанны, Къысха жетип, тутду да, Чырпы салмагъа салып, Тартды да кетди аны.
Ингирге, арып-талып, Тамата жаш аманны Кебинден къошха кирип, Кёк муржаргъа къапланды. Батыр, кийик ёлтюрюп, Эрлай сойду, къакълады.
– Эй, маржа, бир жукъ къапдыр, – Деди шапагъа Батыр. – Аурукъсундум да, сизге Эталмадым жукъ, – деди… Арпа гыржындан ёзге Къошда жукъ да жокъ эди.
– Къайгъырмаз, – деди жигит, Эрлай шишлик къууурду. – Къарыу алырча, иги Ашагъыз! – деп буюрду. Ашадыла, тойдула Ючюсю да шишликден, Кёп хапар да айтдыла Эрликден, кишиликден.
* * *
Кюн кёзлерин къамата, Алп къопду, иги солуп. Экинчи кюн тамата Жаш къалды, шапа болуп.
– Эй, – деди да бир ауаз, Жаш къошдан чыкъды чабып. – Атдан ал! – деди хораз Атлы, хазыр хант табып. Бек жунчуду тамата, Айтып-айталмаз кибик: Къайдан чыкъды бу хата, Къачып къутулмаз кибик?
Ингирликде уа, арып, Жашла къошха келдиле. Узакъ, къыйын жол барып, Алай келген эдиле.
– Ненг барды? Бир жукъ татдыр! – Деди шапагъа Батыр. – Аурукъсундум да, сизге Аш эталмадым, – деди…
Арпа гыржындан ёзге Къошда жукъ да жокъ эди.
Биягъы алан жигит Эрлай шишлик къууурду. Экисин да бир иги, Бир жараулу тойдурду.
Ючюнчю кюн ол кеси Къалды да, шекли болуп, Бу тийрени иеси, Зада хоразгъа къонуп, Келди биягъы къошха, Келди ол жангы ашха.
– Эй! – деди бир сур ауаз, – Не тураса, чап да чыкъ! – Деди биягъы хораз Атха миннген гостачыкъ. Алп батыр сейир этди Бу тамаша къартчыкъгъа.
– Атдан ал мени! – деди, Къара ачыуу чыгъа.
Жаш, ёзенгиден тутуп: –Тюшген кесинг эт, – деди. Бир къарышчыкъ, къутуруп: – Ал да, къошха элт! – деди.
– Гынтты эте турма да, Тюш, солусун бу тауукъ. Керексиз къычырма да, Мараучу къошха жууукъ Бол! – деди батыр анга, – Къурайым къонакъ къанга! Бир Къарыш кеси тюшдю, Эт да аламат бишди.
– Аллыма сал къазанны! Былай сал, – деди, – этни! Салмагъанында, аны Къоркъутур умут этди. Тюк юзюп сакъалындан, Кишичик жашха чапды. Не келлигин аллындан Билмей, ол тилин къапды. Тутду да сакъалындан, Тюйдю, терекге къысып. Кюрешсе да ол къындан Чыкъгъан къамача, къызып. Къартчыкъ болмазын кёрюп, Бой салды. Къартны, эрип, Ийип къоймады батыр, Не жалынды эсе да. «Алтынымдан бир къадыр Жюгю – сени», – десе да.
Ингир алагъа, арып, Эки жаш да келдиле, Чийлери чыкъгъанларын Эт ийисден билдиле.
Экиси да, уялып, Болдула жерге кирлик, Ол къужур, ол сейирлик Зат сыртларындан салып. Баш тёбен болуп ала Аш мудах ашадыла. Муржарда солуп ала Ойлашып башладыла: – Хушум деген олду, эй! – Деп, тамата тирилди. – Хау, алайды, олду! – дей, Бирси улан да кюлдю.
Бирер къазыкъ алдыла Тюерге къанлычыкъны, Гузабагъа къалдыла, Тапмай сакъаллычыкъны. Терекге, кючю къарып, Тюбю бла къобарып, Кетип тура эди, жол Айыра да турмай, ол.
Танг белги бере, была Ызын ызлап кетдиле. Кёп жюрюп, ингир бола, Бир дорбуннга жетдиле. Алп, мингжыллыкъ терекни Жаркъаларын кёргенлей, Къууанды: «Къанлы жекни Дорбунуду, жашла», – дей. Зумрут ташчыгъын ачып, Таукел кирди дорбуннга. Желден туманлай къачып, Седиреди къарангы. Дорбунну бара кетип, Жер тюбюне энди ол. Мермер къалагъа жетип, Анга сейирсинди ол. Къала ичине кирип, Юч да ариу къыз кёрдю. Батыр аладан бирин Артыкъ насыпсыз кёрдю.
– Жанынгы, бир айтчы, ким Къыйнагъанды, ай къызы? Ийматын юйюрейим Бусагъат! – деди къызып. Къызладан бири ол къуш Уланнга ангылатды; Бу хан къызын Бир Къарыш Бюгюн ашарын айтды.
– Аны – тамбла, мени Бирси кюн ашарыкъды. «Бу асыры арыкъды» – Деп тура эди да, не Болду эсе да анга, Юсю-башы да къаннга Боялып, келгенди ол: «Хан къызын, – дегенди ол, – Чыгъып къалгъынчы жаны, Хазыр этип туругъуз! Сюйюп ашарча, аны Сютде жууундуругъуз!»
– Къайдады ол келепен, Бир кёргюзтчюгюз аны! Халыны кибик, жанын Суууруп алырма мен!
– Бу эшикни бузалсанг, Тутарыкъса жекчикни. Сакъал тюгюн юзалманг – Утарыкъса жекчикни. Сакъал тюгюнден башха Аны тыяр амал жокъ, Аны ол къадау ташха Байламасанг – ажал жокъ.
Алан батыр къынындан Чыгъарды да къылычын: – Бери чыкъ! – деди анга, Ол бек базгъан сёлешди, – Кишилигинги манга Кёргюзт сен, – деп, – сермешди!
Къылычы бла уруп, Эки этди эшикни. Тартып, буруп, суууруп, Бери чыгъарды жекни. Билегине чулгъады Аны узун сакъалын, Батмакъгъа да булгъады Суууталмайын къанын. Сора, сакъалын кесип, Базыкъ тюгюн сайлады, Ёз тюгю бла кесин Къадау ташха байлады.
Жерге тюшген сакъалы – Тюгю сайын – бир жилян. Аты тышында къалып, Абызырады улан.
Уллу сызгъырды Батыр Сакълап тургъан атына. Къанатлы тарпан аты Учуп жетди къатына. Аты эзип, жаш къырып, Бир талай кюрешдиле, Тепмез къазыкъла уруп, Уу чалыла эшдиле. Мингкъарышладан улан Таш гюренине жилян Чалманла этди, эшип, Арыгъынчы кюрешип.
Бир Къарыш а сынсыды, Сыртын от кюйдюргенлей. Ол жиляды, улуду, Къайнар суугъа киргенлей. Къадау таш аны жутуп Бара эди, макъыртып, Жилян, макъаны тутуп, Эмген кибик акъыртын…
Махтау, алан уланы! Махтау алан жашына! Жер тюбюнден хурланы Алып чыкъды башына. Тутдурду да къызчыгъын Салим ханны къолуна, Анга эслетмей чыгъып, Кетип къалды жолуна.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
12.12.2021 23:27:02
С Е Г И З И Н Ч И Б А Ш Ы
Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Булут къашларын тюйюп, Буз тегерейин кийип, Сюеледи Минги тау, Таулу бийи – мёнгю тау.
Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны Ёхтем миллет жашайды. Къызы – жургъа, уланы – Боз бёрюге ушайды. Ташдандыла юйлери, Алп Асбекни бийлери…
* * *
Барсил элликни башы – Базбар – Бедейни жашы, Базбар – пелиуан улан, Ташны бишлакълай уугъан. Къапланны да, къамишде Жетип, бойнундан буугъан…
Асбек тюш кёрдю да, бек Тынгысыз болуп турду, Алп батырларын Асбек Къаласына чакъырды. Уллу Эллез Тёреге Чал къартла да келдиле: – Журтну Алтын тереги, Баш урабыз! – дедиле. Тюбюнде олтурдула, Оноу-кенгеш къурдула. Бир къаууму былай дей, Бир къаууму угъай дей, Тюшге дери турдула Асбекни тюшюн жорай, Жек китаплагъа къарай.
– Узакъ тауларыбызда, Ол акъ тауларыбызда Къайгъы барды: Аждагъан Биягъы тургъан болур; Бу жол жюз жыл жукълагъан Ачдан къутургъан болур. Мен кесим да, тюш кёрюп, Бир сейирлик иш кёрюп, Къайгъырып турама бек. Къопхан болур сарыуек. – Чал теки былай деди, Сакъалын сылай – деди.
Сора сёлешди Асбек: – Хан Тейрибизге тилек Этейик, сауут, билек Кюч да бар, ёзге амал Жокъ эсе, эй, турайыкъ!
– Укулагъа сорайыкъ, – Деди анга акъсакъал. Эки уку да Къадар Китапларын алдыла, Бу къыйынлыкъгъа мадар Этерге къадалдыла.
– Кериуан жолну тыйып Къойгъанды да Аждагъан, Ол жюзден-жюзден жыйып, Адамланы ашагъан! – Деди Ана уку. – Бек Жутду ол, ашап тоймаз. Жоймасыгъыз, сарыуек Бир деп бир адам къомаз.
– Аны жоярыкъ Базбар Батырды; алай, арсар Бола турса, Аждагъан Алп Базбарны терк къабар, – Деди Ата Уку да, – Къоркъсанг, жолунг къорамаз. Энди къаты жукъу да Аждагъанны хорламаз.
– Неди ол къоркъгъан деген?! – Деди жаш, ачыуланып. – Бедейни жашыма мен, Алп Бедейни уланы! Менден сора ким чыгъар, Айтмай къойсакъ Асбекни? Менден сора ким жыгъар Мингжыллыкъ сарыуекни?!
– Минг махтау, дертге хазыр Уланласыз сиз, алай Китап айтхандан къалай Чыгъайыкъ? «Базбар батыр Барыргъа керекди!» – деп Айтханларын эштдигиз. Аждагъаннга дерт Ол жетдираллыкъды; сиз, Батырла, аны оспар Сёзюне илинмегиз. Жашды алыкъа Базбар, Базбаргъа тебинмегиз, – Дедиле тёречиле.
Асбек, келип къатына: – Хайда, Базбар, кечиге Турма да, мин атынга! – Деп, ашырды батырны. – Узакъды, къыйнды жол… Минип тарпан атына, Жел этип, барады ол.
Тегерейи, къалкъаны, Темуреги да кюнде Ариу жылтырай-жана, Барады ат белинде. Арыгъанды кеси да, Арыгъанды аты да. Да кюню, кечеси да – Жолда; жигит къатыды!
Кюн да жетмеген къолда Энди сакъ барады алп. Атын кериуан жолдан Онгуна бурады алп. Ташатын барады ол, Шыхыртсыз, къаплан кибик. Тардан-тар болады къол, Таула – бийикден-бийик.
Кёлю аманмы этди Тогъузунчу кечеде? Энтта бир кюню ётдю Бу сур таула ичинде. Уой, алай теренди къол, Уой, алай бийикди тау, Уой, алай къыйынды жол, Базбар къайталырмы сау?! Жар да, аны жаныгъан Кибик, оя ташларын, Уу жилянча, жанына Къоркъуу кире башлады.
Ууакъ кишнеди да ат, Былай деди: «Алп жигит, Базынып, жолгъа чыкъды Эсенг, не таула, тарла?! Къалтырамайды чынтты Батыр. Зорчуну хорла!»
– Акъ Туякъ, кёлсюз болуп, Антымамы ёлдюм мен? Адам сюекден толуп Тургъан къолну кёрдюм мен!
– Ат сюек, адам сюек Болмагъан жер жокъ мында. Жууукъдады сарыуек, Къылычынг а – къынынгда. Мингжиллыкъ сарыуекни Жоялмаз сенден ёзге. Батыр улан, Асбекни, Кюреш мудах этмезге. Акъылынг, кючюнг да бар, Хайт де, барсил уланы! Кёл этди жигит Базбар: Кюлтюм этер ургъанын!
Алп Базбар эс бурмады Жаралыны сёзюне. Арсар бола турмады, Базынды да кесине.
– Насыпдан къуру къалгъан, Кёрмеймисе быланы, Тот кесип, муру болгъан Бу сауут-сабаланы? Кёрмеймисе къурт этген Бу жангы ёлюклени? Бадырда мугут этген Ат, адам сюеклени? Юч жюз, беш жюз жыл алгъа Былайгъа келгенлени, Багъырбаш Аждагъаннга Шинжикъаш Аждагъаннга Къажау сюелгенлени Сюеклерилле ала. Эй, элия ургъанлай, Ат юсюнде тургъанлай, Аты, кеси да бирге Кюйгенни кёресе сен, Отла жаудура-бюрке, Айланады келепен. Къайт, насыпсыз! Кесинги, Атынгы да къууурур. Анга не къылыч, сюнгю?! – Кюл этер да, сууурур…
* * *
Жел урады тарда уа, Кюч ала барады жел, Жер къарады тарда уа, Кюйюп, къап-къарады жер. Ат барады дауурсуз, Ол аякъ алады сакъ. Жел урады огъурсуз, Къауралай сына бусакъ. Кюл, букъу кётюрюлюп, Кючден кёреди аллын. Батыр тохтады, жалын Сур къаягъа тирелип. Къаяны кёзю-къашы Тебредими тирилип? Башладымы къымылдап?! Башладымы хырылдап?! Башладымы жекирип?! Башладымы ёкюрюп?!
Къылыкъсыз таууш этип, Зангырдалла къаяла, Бир уллу боран жетип, Таш-агъач да ууала! От юсюнде тауадан Ургъан къызыу хауадан Къызыу эди солууу, Кёзлерин ашай ууу.
Алп батыр артха турду, Алгъа тутуп къалкъанын, Ол атын желге бурду, Сууута къызгъан къанын. Къоркъмазгъа кереклисин Бек биледи базантур: Да халкъы ючюн кесин Аямаз барсил батыр!
Таш чайнагъан тишлери Болатдан, къурчдан да бек. Ала да бери-бери Къарап, къамала кибик. От къуса, тютюн эте, Кюл эте, кюлтюм эте, Ат ашай, адам ашай, Сау жети жюз жыл жашай Эди тауда Аждагъан, – Дей эди элмен Ораз…
От учхурукъла агъа, Сарыуек, зада хораз Кибик, къычырды ачы. Жулдузла, кюмюш ахча Кибик, зынгырдап, кёкден Жерге-жерге тюшдюле, От солууундан кёлде Чабакъ, къурт да бишдиле.
Энди Аждагъан, керти Ачыуланып, ёкюрдю. Ол аузун кенгнге керди, Ол от ташла кекирди. Батыр тишлерин къысды, Ёлюп къалмады, жатып, Къаны бютюн да къызды, Сюелди бютюн къаты! «Атым къалмасын кюйюп», – Деп, ат къайгъысын кёрдю. Кюйюп къалмазын сюйюп, Къыстады да жиберди. Дагъы тебреди алгъа, Къобан сууун жыргъанлай, Гур жана тургъан агъач Ичи бла баргъанлай.
Уу ийиси жайылып, Солуу кючден алады, Къолу, бети, жарылып, Алп амалсыз болады. Минг килиса къонгуроу Урулгъанча – дауурду. Сюнгюсю да, томуроу Кибик, энди ауурду.
Алп Базбар а – жаралы. Бауурланып ташлагъа, Жатамыды ташада, Болмай этер амалы? Ахыр сагъаты жетип, Жан аламы турады? Уллу жигитлик этип, Ол кетипми барады?
Ташла да, шишлик кибик, Къууурула тургъанда, Къачып кетмеди жигит Таша жерге, туманнга. Ауур жукъугъа батып, Барады бойран батыр…
Уятыргъа кюреше, Анасыча сёлеше, Шош къуушалады аты. Къайдан эсе да бирден Келе ана ауазы, Батыр къайтышды, кёрден Тургъан кибик, аяза. Аны жаны алайсыз Къайтмаз эди ызына, Чакъырмаса анасы, Келмесе ауазына. Къалмады ол шау болуп. Жаралары сау болуп, Базбар турду да, атын Къучакълады бир къаты.
Алп атына минди да, Аждагъаннга къарады, Кючю анга иги да, Аламат да къарыды. Акъ Туякъ, чаба келип, Къанкъазлай учуп кетди. Анкъарны къанат жели От ташла тёнгеретди.
Жете келгенлей, Анкъар Аждагъанны чачдымы?! Кийик мюйюзча, жохар Бурнун анга чанчдымы?! Барсил батыр ёлтюрюп, Анкъар къушу ашады, Баласына элтирик Юлюшюн да бошады. Сюеклери агъара, Сарыуек къалды анда.
Алп Базбар учуп бара Эди тау башларында.
Администратор
Сообщений: Баллов: 7965Регистрация: 12.12.2011
Джаратама0
13.12.2021 01:53:11
Цитата
elbars пишет:
Жети кёкню кётюрюп,
Боранлары ёкюрюп,
Булут къашларын тюйюп,
Буз тегерейин кийип,
Сюеледи Минги тау,
Таулу бийи – мёнгю тау.
Таракъ-таракъ къаяла
Тёрт да жанындан алып,
Юслеринде мияла
Бузлары кюнде жанып,
Сюеледи Минги тау,
Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны
Ёхтем миллет жашайды.
Къызы – жургъа, уланы –
Боз бёрюге ушайды.
Ташдандыла юйлери,
Алп Асбекни бийлери…
Поэманы (поэмамыды?) бу кесегин школ китаблагъа къошаргъа боллукъ эди.
Я самая классная на форуме))))))))))))))
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
13.12.2021 18:39:57
Сэстренка, сайлап салмайдыла ансы Къарачайда, Макъарда да иги жазгъан поэле, аз эселе да, бардыла.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
13.12.2021 18:40:44
Т О Г Ъ У З У Н Ч У Б А Ш Ы
Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Тау къушларындан бийик, Акъ тюе сырты кибик, Сюеледи Минги тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – Мёнгю тау.
Этеклеринде аны Ёхтем миллет жашайды. Къызы – жургъа, уланы – Боз бёрюге ушайды. Ташдандыла юйлери, Алп Асбекни бийлери…
* * *
Уллу эллез тёреде Асбек, туруп, сёлешди. Батыр жигитлерине Сауут-саба юлешди. Базбарны уа ол энчи Эркелетди жашладан, – Алтын саплы къамасын Асбек белинден тешди.
Тешди да, берди: – Ма, ал, Жюрют мени кёзюмден! Къама бегирек керек Мени махтау сёзюмден. Бюгюнден ары сени Балам кибик кёрюрме. Сен кючлю болуп чыкъдынг, Барсил батыр, кесимден.
Анга къарыу эталсанг, Атасы учуп жетер. Тау кибик тюе аты Чабып аллынга ётер, Кикиригин сюелтип, Хораз кибик къычырыр. Жунчусанг – сарыуекбаш Тюеси малтап кетер.
Учхан жылкъысыз аскер Жетип, от салып кетмез. Алан журтума чабып, Биягъы тоноу этмез. Тутуп, сюрюп жашланы, Ариу къызлыны сатып, Жардан атып къартланы, Аланнга оноу этмез!
Гунтлантыны адамы От кикирикбаш эди. Къыз эди тауукъбашы, Хоразбашы – жаш эди. Гыккы табып къуудушда, Къангкъылдай эди къызы, Жашы уа – жалан къаты Жукъуда жууаш эди.
Къыйырсыз-чексиз эди Патчахны бийлик жери, Сансыз-санаусуз эди Ол хоразбаш аскери. Сауут-сабасы бла Алай тууду къаугъары, Алай чыкъды гаккыдан, Атын тепсете, бери. Гумулжукланы кибик, Чёпледи ол жауларын, Къул-къарауаш этдиле Хоразбашла сауларын, Тонадыла журтларын Эллерин тонадыла, От юлюшю этдиле Гытыларын, бауларын.
Кёп жауну атдан атхан Сюннесин алды Болат. Бир уруп, деуню башын Чачхан токъмагъын – Жолат: – Ма, ал! Бюгюн бу санга Бегирек керекди, – деп, Анга уазтды. – Мындан Тапсын ажалын налат!
Къаспар а, эмегенни Иегисинден этген, Атхан огъу къаяны Тешип, тенгизге жетген Садагъын берди анга: – Жауланы къырырса! – деп, – Бир атханы жюз болуп Тиеди, кёргенсе сен.
Бай терекни тюбюнде Къучакълашдыла къаты Тюрк элменле. Болатны Къатына келди аты. Алтынжал ат кишнеди, Жер къазды ол, хорсунуп… Алп Болатны сынаргъад Элмендерни мураты.
Къууанып турду Асбек Аны алп сыфатына. Болат секирип минди Тепсей тургъан атына. Беш да къарындаш халкъы – Бир къолну – беш бармагъы – Ашырдыла жигитни, Сау къайтсын деп журтуна.
Бай Терекни къушлары Бийикде къычырдыла, Алан чегине дери Болатны ашырдыла. Сора: «Алан эллезин Аулап чыгъайыкъ», – делле. Къыркъ кюнден къайтып, Алтын Терекге баш урдула.
Болат батыр, не кече, Не кюн демей, барады. Алтынжалы ташланы От чакъдырып, жарады. Кёкде жулдуз учханлай, Алтынжалны къуйругъу Къап-къарангы кечени Жарыкъ кюннге бурады.
Ай барады тохтаусуз Болат тарпан белинде. Той барады аяусуз Гунт патчахны элинде. Къорут ханны эллезин Талап къайтханды да ол, Тоноу юлешеди Гунт, Жаншай къужур тилинде.
Болат, ёзенни бара, Ариу къызгъа тюбеди. Элден, журтдан узакъда Ол кеси жангыз эди. Учуп баргъан ат къызгъа Жетип тохтады да, жаш Секирип тюшдю атдан: – Ариу, жунчума, – деди, –
Мен хата этер адам Тюйюлме, ариу мёлек. Анасындан ажашхан Къозуча, жангызса нек? Юсюнг тозурап… Жалан Аякъса да, харип, – деп, Жарсыды насыпсызгъа Ол айтып-айтмазча бек.
Къыз айтды кёлю толуп: – Хангошама мен. Атым Лайсады. Мени сенден Жокъду букъдурур затым. Боран къутургъан кибик, Гунт патчахны аскери Жетип, къырды, талады… Тузакъгъа тюшдю атам,
Мен а къачып къутулдум, Алай насыпсызма бек. Эшитмейди Тейрибиз, Не кёп этсем да тилек. Жангыз къызыма ханны, Къоюп кетме аулакъда… – Къоймам, – деди, – жанынгы Къыйнама, ариу мёлек.
Жигит жаш ат бойнуна Алды субай Лайсаны: Ариу эди мардасыз, Журча сыфаты, саны. Къыз, жашны жылыууна Къысылып, жукълап къалды. Гунт патчахха Болатны Бюгюн да къызды къаны.
Къорут ханны къаласы Сюеледи, тоналып. Жерге тюшюрдю къызны Жаш, ат бойнундан алып. – Санга нёгер табала Эсем, былай къояйым, – Деди Болат, – амалым Аз да жокъ мындан къалып.
Гунт патчахны гунч этип, Учуп жетерме санга, «Манга бер, – деп, – къызынгы», – Баш урурма атанга. – Атам – къайда, биз – къайда? – Деди Лайса, ахтынып. – Къутхарырма атангы, Тейри болушур манга!
Бир къарт къатыннга къоюп Булгъар батыр Лайсаны, Гунтлантыгъа атланды, Патчахха къайнай къаны. Гунт патчахны гунч этер, Дерт жетдирир душманнга. Сюрмей къоймаз жылкъысын, Ичинде болуп жаны.
Юч ай барып, къаягъа Тохтады ол тирелип. Аслан кёллю Болатха Ат сёлешди, тилленип: – Бу къая – къая тюйюл, Гунт къаланы хунасы! Бизге къабакъ ачмаздан Болсала, чаба келип,
Секирирме да, хуна Башы бла ётербиз. Патчахны къаласына, Жер тепдире, жетербиз. Тоханасына кирип, Танытырса кесинги. Женгдирмез болса, Асбек Айтхан кибик этербиз.
Алп къакъды да къабакъны, Ачмадыла къаугъарла. Жаныса да алп Болат, Къачмадыла къаугъарла. Темир токъмагъы бла Къалтыратды къаланы. Чабып-чабып жетдиле Ёзюрлери къаугъагъа.
Атын чапдыра келип, Болат секирип ётдю. Алтынжал, жети атлап, Гунт къаласына жетди. Болат, къалагъа кирип, Ат юсюнден сёлешди: – Баш ур! – деди гунтха ол, Патчахны титиретди. –
Батырларым, чабыгъыз! Нек турасыз сирелип?! Мени жаныйды бу сер, Къайдан эсе да келип! – Алай а батыр Болат Кёз ачдырмады. Ургъан – Ургъанын эки этди, Къая кибик сюелип.
Гунтха атны туягъы Жетди – ол кёпге татыр. Бек кючлю аскер бла Къаты демлешди батыр. Къалауур къаугъарларын Женгил къырды да чыкъды. Къорут ханны къутхарып, Бугъоуун тешди батыр.
Къорут ханны халкъын ол Башына эркин этди. Сора учхан жылкъыны Аланнга сюрюп кетди. Бир ауукъдан, тауланы, Къаяланы тепдирип, Гунтну пелиуан жашы Болатны къуууп жетди.
Къылычлары зынгырдай, Батырла согъушдула. Хорлаялмай бир бирин, Сау ыйыкъ урушдула. Жангыз кёзю от болуп, Аман къутурду Гона. Алай сюек санларын Урду да, къурушдурду.
Темир токъмагъы аны Башын ууатды, чачды. Гонаны ол пил аты, Къычырыкъ этип къачды. Алтынжал: «Батыр Болат, Ай да турмай, ызынгдан Жайыкъгъан патчах жетер, – Деди, – къалын агъачда.
Сарыуекбаш тюеси Огъурсузду кесинден. Гунтну кесинден угъай, Къоркъ аны тюесинден. Бу жол булгъар уланы, Жунчурукъса. Гунтну сен, Не да этип, ат аны Тюесини юсюнден».
Ай жарымы озаргъа, Агъач ичинде бара, Боран жетди ызындан, Элме, эмен къобара. Айтып-айталмаз кибик, Ачы сермеш башланды: От къусду тюе аты, Ёртен къарнын къотара.
Хорлаялмай бир бирин, Сау бир ай кюрешдиле. Ол къурч тегерейлерин Ууатдыла, тешдиле. Къылычларын, къарыусуз Ойната башладыла, Экиси да атладан Жыгъылышып тюшдюле.
Алп Алтынжал, жол тартып, Чапды бийик къаягъа. Ол биледи: тикледе Тутмаз тюе аягъы. Къуууп, сюрюп баргъанлай, Тюе кетди къаядан. Бир ауукъда Алтынжал, Кишнеп, жетди алайгъа.
Бир бирлерин батырла Кючден ура эдиле: Аягъы юслеринде Кючден тура эдиле. Эки эмеген кибик, Экиси да демлеше, Эмен агъачны шылдым Эте тура эдиле.
Жете келип, Алтынжал Гунтну жер къаны этди. Алп Болатны миндирип, Лайсагъа чабып жетди. Ауур жаралы жашны Ариу Лайсагъа къоюп, Ол Алан журтха учхан Жылкъыны сюрюп кетди.
Къарады да, кёрдю ол Палах келе тургъанын, Къаладан кюнлюк жолда Душман къонуш къургъанын. «Алтанжалым къайтыргъа Керек эди, – деди ол. – Да сауут-сабам хазыр, Жетмей эсе къыргъаным!»
Жардам керек Къорутха, Болат билеклик этер. Алтынжалы да бери Бюгюн-тамбла жетер. Барды да, айтды ханнга, Бирге хыйсап этдиле: – Сыйлы хан, аскерингден Манга бир минг атлы бер.
Минг къаугъаргъа баш болуп, Болат чыкъды урушха. Тюз оноу этгенине Аз да болмай гурушха. Къорутха иги умут Этдиреди таукеллик: «Юч кюн тыйсала, баям, Хорлатмабыз Бурушха».
Отду, желди алп Болат, Къылыч ойнатады ол, Бир атып, жюзюн жыкъгъан Садагъын атады ол. Суху чабып, жунчутуп, Думп болуп кетедиле. Акъырын болса да, сур Буруш къоратады жол.
Тёртюнчю кюн кесинден Сора киши къалмады. Хан жетди, аскер жыйып, – Жауну къайтаралмады. Бир заманда жер тебип, Тебиренип башлады. Къорут сагъайды. Болат Аз да шекли болмады.
Болат туруп сёлешди: – Энди санга, базынып, Киши чапмаз. Гунт патчах Тонагъанны ызына Къайтартырса юч этип. Биз а кете барайыкъ, – Деп, ханны къучакълады, – Къайгъы этме къызынга.
Болат, Жолат батыр да Къорут ханнга баш ийип, Къаспар, Базбар деуер да Къорут ханнга баш ийип, Анга махтау да салып, Ыспас да этип анга, Атландыла Аланнга, Ариу Лайсаны алып.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
14.12.2021 19:01:47
О Н У Н Ч У Б А Ш Ы
Алп батыр – желеудю; ол Кёп тоноучу ёлтюрдю. Бир айдан аны да жол Жилян къызгъа келтирди. Харра Къаланы кёрюп, Илячин титиреди: – Батыр, бош келдик бери, Артха къайтайыкъ! – деди. –
Алмазтуякъ аргъамакъ Ангылатып айтыргъа, Бир тамаша, акътамакъ Къыз кёрюндю Батыргъа. Кёзлери – эки жулдуз, Ол туума жалан эди. Белинден ёргеси – къыз, Тёбени – жилян эди.
– Асбекни жашы Батыр, Хош кел Харра Къалагъа. Отласын талмаз атынг, Бошла да къой талагъа. Бираз солу кесинг да, Ансы арыгъанса бек. Нарт пелиуан эсенг да, Базантур, жукъу керек.
Батыр атын къантарып, Бошлады да талагъа, Узакъ жолундан арып, Кирди Харра Къалагъа.
– Мен залим Бурчну субай, Ариу къызы – Азийна. Жандауур батыр, алай Менден насыпсыз, ийнан, Жан туугъан болмаз жерге, – Деп жиляды жилян къыз, Кёз жашы уа уу эди. Жохар чачлы жалан къыз Жулдузча ариу эди.
– Жер тюбюню патчахы Залим атам билмейди. Ол, накъут-налмас тахын Къоюп, бери келмеди.
Жилян къызны буйругъу Бла аума тебреди. Аны узун къуйругъу Сюркелип бара эди. Гелеу къаядан узакъ Тюйюл эди да къала, Бир кенг дорбуннга, ушакъ Эте, жетдиле ала.
Алайлай ангкъыт аума Хыны чыкъды дорбундан, Селегейлери агъа, Тютюн бёрке бурнундан. Хан къызы Азийнаны Аумачыгъын эследи Ол ангкъыт аума; аны Ашы да аума эди. Батыр урду токъмагъы Бла аны башына. Хата этмей аумагъа, Токъмакъ къая ташына Тийди. Энтда сермеди, Ангкъыт аума кетмеди. Уруш эте, терледи, Хорлагъан а этмеди.
«Муну къалай онгласын?» – Деп, батыр сагъыш этди. Сора кеси аумасын Деу Ангкъытха тюзетди. Къылычы бла уруп, Жара салды аумагъа. Аума, ачы къычырып, Терк къачды, къаны агъа. Къачды да, кирип кетди Къарангы дорбунуна. Ызындан сюрюп кетди Алан батыры аны.
Дорбунну бара кетип, Ол чыракъ жарыкъ кёрдю. Бир гытычыкъгъа жетип, Ары – ичине кирди. Кирди да, салам берди Токъсанжыллыкъ ыннагъа. Жиляй тургъанын кёрдю, Жилямукълары агъа.
– Не болгъанды? Сен былай Нек кюесе? – деди жаш. – Болушур эсем а, айт, Ынна, – деп тиледи жаш.
– Ашхы улан, жашаулу Бол, къайгъыргъанынг ючюн. Сен да бир адам улу, – Къарымаз анга кючюнг.
– Кимди ол ахырзаман? Баям эт аны манга. – Бурч патчахды, жашым; жан Жокъду баз боллукъ анга.
– Бурч патчахмы? Сора ол Къаничди?! – Хау, келепен.
– Анабыз, юйрет да жол, Бир тюбейим анга мен.
– Балам, сен жашлыкъ этип, Тюшмегеенг тузакъгъа, – Деди. – Жол сени элтип Тирер темир къабакъгъа. «Харрат, эшик ач!» – десенг, Къабакъ кеси ачылыр. «Харрат, чарсны чач!» – десенг, Чарс, туманча, чачылыр. Къабакъ эшик ачылып, Кенг арбазгъа кирирсе, Ауур туман чачылып, Алтын къала кёрюрсе. Кёрюрсе эки жухлу Жашил эмегенни сен. Кирмей кёзюне жукъу, Сакълайды ол эмеген Бурч патчахны къаласын, Сыйыннгысыз хазнасын. Экинчи эшик аллын Эки жухлу сарыуек Сакълайды; батыр алан, Ол да огъурсузду бек. Кимни да къурур ахы Деуден. Ючюнчюдю ол. Аны да – эки жуху Патчахны кючюдю ол. Бармай къалмаздан эсенг, Тейри болсун нёгеринг. Патчахдан эркин этсенг – Тахды олтурлукъ жеринг.
– Ынна, ахшы кюнлю бол, Мен барайым, – деди ол. Бурч къалагъа келтирди Алан пелиуанны жол. «Харрат, къабакъ ач!» – деди, Къабакъ кеси ачылды. – «Харрат, чарсны чач!» – деди, Чарс, туманча, чачылды. Алайлай, къызыл бети Болгъан Жашил эмеген Чыкъды да, былай деди: – Кимгесе, къайданса сен?! Бурч патчахны жерине Къалай баздынг келирге? Алыкъа жаш кёрюне Ушайса да ёлюрге?!
– Ажалына ашыкъгъан Тели батырмамы мен?
– Тутушханмы, атышхан?! – Деди Жашил эмеген. – Ашхы жаш, бери келген Сау къайтмайды ызына!
– Кесинге бош базына Болурмуса, гондай, сен?! – Деди батыр къызылбет Эмегеннге ачыулу. – Тыйма, аллымдан терк кет, Гондай эмеген улу! Бурч патчахны къызындан Хапар алып келеме!
– Кюзге керек эсе – ма! – Деп, къамасын сууурду. – Сакъ бол, чийбыдыр аман! – Деп, эмегенни урду.
Эки бетли ёкюрдю, Бугъа кибик, къутуруп. Бойнуна къама уруп, Алп юсюне секирди. Батыр жыкъды да жерге, Аузун эки айырды. Сора, турду да ёрге, Тюклю башын тайдырды.
Кёк кюкюреп, элия Ургъан кибик, къылычы Сарыуекни бир ачы Урду; юсюне къая Оюлгъанча, сарыуек Абызырады да бек, Аздан къалды, баш уруп, Тобукъланып къалыргъа. Уой, алайлай, шиш туруп, Кесин атды батыргъа.
Жауча эриймиди таш? Къуруймуду кёл, черек? Кёзюне урду да жаш, Ёлдю Багъыр сарыуек. Жаны доммакъ кёзюнде Болгъанын артда билди… Батыр къычырды да, деу Эшик аллына келди.
– Мен Бурчха келгенме! – деп Айтды батыр, кёзюне Жютю къарап. Алай деу Эс бурмады сёзюне.
– Къарындашларымы сен Жойдунг да, этдим ажым. Кичим эди эмеген, Сарыуег' а – ортанчым. Сау иймем сени кери, Къурч санлы эсенг да сен! Сау къутулмайды бери – Бурчну жерине келген! – Деди ол; ёресине Сары эди, жау кибик. База эди кесине, Уллу эди, тау кибик!
Деуню къалай женгерге Билмей тургъанлай, аны Эсине бёрю тюгю Тюшдю да, батыр иги Къууум этди, къууанып. Деу, эки ёгез жутуп, Онглу болду батырдан. Боз тюкню отха тутуп, Алп бёрюню чакъырды.
Жел этип жетди бёрю. От чакъдыла кёзлери. Ол сары деуню жыртып, Ачы-ачы къычыртып, Жанын термилтип алды, Сора думп болуп къалды.
* * *
Жилян къыз дерт жетдирир! Кеч къарангыда биттир Учарыкъды Аланнга. «Асбек, къамчими келтир, Ёлтюргюнчю балангы!» – Деп жазгъанды ол обур Биттирни къанатына. «Асбек, айтылгъан батыр, Минип учхан атынга, Терк жетмесенг балангдан Бошарыкъса. Аланнга Жангыз къайтырыкъса сен. Бурчну къолундады ол. Къамчими алып келсенг, Аны къутултурма. Жол Юйретирме мен анга, Сау къайтырсыз Аланнга!»
* * *
Бурчну тоханасына Батыр жетди узакъдан. Обурну атасына Кюзгючюкню узатды. Бурч патчах алды, сермеп, Кюзгючюкню: «Атам, сен Тузакъ эт бу алпны!» – деп, Къыз сёлешди кюзгюден.
Эки бети болгъан Бурч Секирип ёрге турду, Тёрт мюйюзлю патчах къурч Гебохун жашха бурду. Жыйыртмакъ бети, гура Бойну кибик, къызарды. Анкъар къушча къычыра, Алпны къатына барды. От чагъа эки кёзю, Тик къарады батыргъа. Таш жара айтхан сёзю, Ол мырттыгъа атаргъа Акъыл этди уланны, Алп Асбекден туугъанны.
Желкесиндеги бети Къара эди, кёмюрча. Бурч жийиргенчли эди, Жапысындан ёлюрча. Бир уллу къынгыр бичакъ Мангылайына битип…
Хау! Урду да, патчахны Тёрт мюйюзюн тайдырды, Ууатып накъут тахын, Ол женглерин къайырды. Жилян кибик сызгъырып, Тие эди къылычы. Къоркъакъ патчах къычырыкъ Этди, жиляп, сытылып.
– Кеч! – деди, – сюйсенг, алтын, Сюйсенг, жаухар берейим. Кеч! Жесирлерим алты Мингдиле – жиберейим. Бу кюзгючюкню да ал. Алан батыр, санга бой Салама, алай а жал Барып тилейме: сау къой. Бош кюзгю тюйюлдю бу, Алан пелиуан; табу Этип береме санга, Муну саугъама сана.
Харра къаладан жети Кече тохтаусуз учуп, Биттир танг ала жетди Аланнга, арып, жунчуп. Хан къаланы узакъдан Таныды ол; ожакъдан Башын арсар къаратып, Жайды тери къанатын.
Баш энишге салынып Тургъан биттирни киштик Кёрюп къойду да, аны Бойнундан тутуп тюшдю. Сора Асбекни, къаты Макъырды да, уятды. Ол жазылгъан къанатын Юзюп, аллына атды.
Элмендер Асбек обур Ийген къуугъунну окъуп, Ойлаялмады сабыр Жангыз жашына къоркъуп. Къушжетерине иер Салды уллу элмендер, Энди Харра Къаланы Ол жер бла тенг этер! Алды сауут-сабасын, Жек къамчини да алды. Къайгъы, къаяча басып, Узакъ жолгъа атланды.
* * *
«Кюзгю сыныкъ атылып Къалмасын, бир жугъума Жарар», – деп, Батыр, сылап, Тап салды хуржунуна. Келген жолу бла ол Терк тебреди ызына. Тик, къыйын эсе да жол, Бурч патчахны къызына, Жилянкъуйрукъ обургъа Ашыгъады жаш, тюбеп: «Бу этгенинг неди?!» – деп Анга къаты сорургъа. Азийна уа сакъды бек: – Жетип къалгъынчы Асбек, Сурхузакны тирилтип, Темирден тогъуз да къурч Жан салайым, эритип, – Асбекни этерча гунч.
Тогъуз темир жан кирип, Сур-Хузак ёрге турду, Ол, жаралы пил кибик, Узун созуп, къычырды, Къууанды, къызны танып. Къыз а Асбекни жанып: – Бир кёрейим энди ат Ойнаталсанг къаламда! – Деди. – Энди ол налат Жашынг мени къолумда!
* * *
Дорбун аллында тулпар Аты Батырны сакълап, Тынгысыз кишнейди, хар Кишнегени сайын жар Тюше, субай бусакъла, Деу эменле ууала, Къаяла да зангырдай, Чууакъ кёк да, мияла Таууш этип, зынгырдай.
Бир заманда Батыр, от Болуп, тышына чыкъды. Атын иш да кёрмей, ол Жилян къызгъа ашыкъды. Алп тулпары, къуушалай, Жашны ызындан жетди. Жаш, алтын жалын сылай, Тулпарын эркелетди.
Ушамаймыды къушха Батыр учхан атында?! Сурхузакны къатында Батыр да – бош. Урушхан Эталмаз аны бла, Тогъуз да жаны бла. Жанлары уа – темирден! Къарадыла кёмюрден Аны тогъуз жаны да, Мор къарады къаны да.
Энди харра маталлы Эди къара Сур-Хузак, Эмегенча мазаллы Эди харра Сур-Хузак. Бир башы, жети аузу, Жез кёзлюдю, темиркъол. Юсюне гыйы ауса, Эслеген да этмез ол. Алты салта бурну, беш Къулагъы, кёзю уа – жюз. Къаш башы сайын – мюйюз… Къаты боллукъду сермеш.
* * *
Алпны сау кёрдю да къыз, Анга ууун тюкюрдю, Батыр жашха арсарсыз Сурхузакны юсгюрдю. Таш, агъач ашай, бир деу Чыкъды къая артындан. Ол, кюкюрей, гюрюлдей, Алп батыргъа атылды. Элгенмеди пелиуан Не абызырамады. Бёрю сют ичген улан Шибляча урамыды?
Хау! Къолунда къылычы Сызгъырады, учады. Сур-Хузакны къылыкъсыз Уруп, къанын чачады. Аямады кесин жаш, Базантур къоркъабилмез. Сур-Хузаг' а, таудан таш Келип тийсе да, ёлмез. Ургъуй къапхан кибик да Кёрюнмез тийсе да… Ол, Хау, ол келген Асбекди! Энди, Сур-Хузак, сакъ бол!
Танымады атасын, Къууанса да жардамгъа. Жигит адам махталсын! Шукур батыр адамгъа!
Экиси да, кезиулеп, Чабадыла душманнга. Сур-Хузакны кёзлери Боялгъандыла къаннга. Жюз кёзюнден ол жаннган Кёзю сауду. Бу талмаз Деу къармалмаса, анга Киши къарыу эталмаз. Жаш аямайды кесин, Урады, кючюн салып. Аны от жаннган кёзюн Къойдуму батыр алып?!
Юч кюн бал юч кече Сермешдиле батырла, Жар оюла, жер кёче, Демлешдиле батырла. Тогъуз жанындан бири Сауду, энтта – ичинде. Жек къамчини кючюнден Элмендер Асбек тири Къымылдайды алыкъа, Токъмагъы къая буза… Алай бош жан аллыгъ' а Тюйюлдю бу Сур-Хазак!
Къан жараларын жалай, Ёкюрдюмю? Алайлай, Таш таууш этди да кёк, Учуп кетди Сур-Хузак.
– Не къачсанг да, сен узакъ Кетмезсе! – деди Асбек. Сора, ызындан къуууп Чыкъды Асбек да кёкге. Бир бирин уруп, буууп, Демлеш созулду кёпге. Бир сау жаны къалгъан сур Харра Сур-Хузак ауур Жаралы эсе да, бой Салмады, баш урмады: «Асбек, жанымы сау къой!» – Деп жалына турмады.
Алпны да кечер къаны Жокъ эди; ёрге туруп, Шау этип къойду аны, Къарнына гебох уруп. Сонгура, къолун, бутун Тёммегинден айырды… Обур ачы къычырды, Толмады да умуту.
Сур Сур-Хузакны башы Желмаууз болуп, къачды. Къарны тоймады ашап, Таш да кемирди ачдан. Сызгъыргъаны кёкледе Жел болду, боран болду, Жулдуз букъу кётюре Къой жолда, тейри жолда. Орманнга тюшдю буту. Агъач киши болду ол. Ёчюлдю элни оту, Баугъа кесилди да жол.
Экинчи буту, ташлы Къолгъа тюшюп, ууалды. Сора эки да башлы Деу айыу болуп къалды. Онг билеги тенгизде Гыммы болду – хан жилян. Бурнунда сюек бизден Тенгиз эмегенле да, Сарыуекле, жинле да, Деуле да къоркъгъан жилян, Кеме жюзмей, чарлакъ да Учмай башлады анда. Жокъду энди чабакъ да, Айрыкам а – туманда. Къочхарлача, толкъунла Урмайдыла жагъаны. Аяз желчик окъуна Тозуратмады аны. Ханс, къамиш басып, бадыр Болур да къалыр тенгиз… Анга баз боллукъ кемсиз Къарыулу-кючлю батыр Бар эсе, ол – ас-алан Уланыды, алп улан!
Сол билеги, жин болуп, Хум къалада тохтады. Хазнагъа ие болуп, Кеси къонду тахтагъа. Сур-Хузакны тёммеги Шау къолда – Къубу къолда Къаудан басхан тёбеге Ушагъан губу болду.
* * *
Минди да Къушжетерге, Асбек терк энди жерге, Жаны тансыкълап тургъан Алп жашына тюберге. Азийнаны хыйнысы Хорламады аланы. Кёкюрегине къысып, Тансыкълады уланын Айтхылыкъ асыл Асбек, Къууанды Батыр да бек.
Къан жилямукъла тёге, Обур жыртды чачларын, Кётюралмай жюреги Аланы къууанчларын. От этди да дебекгюр, Кийиз къамчини ары Атды: эшитмесин бир Жан да аны хапарын.
Кюе тургъан къамчиге Кесин атды жилян къыз, Жаннган отну ичине Кирип кетди жалан къыз. Кюйюп, урходук болуп Къалгъынчы къамчи, анга Тийди да, кукук болуп Чыкъды къыз, уллу жаннган Къызыу отдан. Ол учуп Кетди къара орманнга…
Жаш, кийик атып, уча Этди атасы ханнга.
* * *
Бай терекни тюбюнде Асбек къурманлыкъ этди, Шат тау жылтырай кюнде, Кёбелейни тепсетди, Асланжюрек уланы Алп болуп къайтханына, Уллу Бирсил Аланны Энди боллукъ ханына. Аланны сибил къызы Субайды ариу журдан. Арпа бозадан къызып, Былай башлады жыран, Синнар къылларын чала:
– Тынчлыкъ бер, Уллу Алан Журтубузгъа Кёк Тейри, Уллу Тейри, Бек Тейри. Берекетли, къууатлы Болсун жашау сырыбыз, Учуп баргъан къанатлы Болсун жарыкъ жырыбыз…
Алп Асбек эди Алан Журтну айтхылыкъ бийи. Жокъ эди да сабийи, Бек къыйнала эди хан. Бирде, минип атына, Ол кетип къалгъан эди. Кёп термилген къатыны Тулпар жаш тапхан эди: Чашчыгъы-сары алтын, Эки да жюрекчиги. Алп жаш боллугъун айтып Тура эди кенг, къаты Къанга кёкюрекчиги…
Жыран батыр уланны Хапарны айтып берди. Асыл Текки да аны Махтап сёлешди тёрден. Сонгура жамауатха Ма былай айтды чалбаш: – Нартла аталгъан атха Тийиншли болгъанды жаш. –
Сызлады жерни гюрен, Къынгыр къач да тартды ол: – Нарт Къара-Шауайча, сен Пелиуан, батыр да бол! – Къарт акъылман да айтды Жигитлик ишлеринден:
– Батырас болсун аты, Хау, алай атайма мен. Нарт къылычынгы аузун Къачха чанч, – деп тиледи. Сора юч кере, узун Созуп: «Батырас!» – деди. Эки къуш да, шууулдап, Бийик кёкден эннгенди, Эки бёрю да эки Жанына сюелгенди, Эки уку да эки Имбашына къоннганды, Алп аты да, къуушалап, Чабып, жортуп, жетгенди.
– Уллу Тейри, Кёк Тейри, Сыйлы Тейри, Бек тейри! Сенсе мени шагъатым, – Батырас болсун аты! – Къарт салып къылыч аузун Батырны имбашына, Ат атады, дейд, узун Созуп ханны жашына.
Бир тобугъуна туруп, Бетин Теккиге буруп, Тынгылай эди жигит. Аланны багъанасы, Бу ишни магъанасын Ангылай эди иги.
Турду да Асбек улу, Анга сыра бердиле: «Эсенлиги! Саулугъу!» – Деп, аякъ кётюрдюле. Сора Алтын Терекге, Жамауатха, Асбекге Баш урду хашкен батыр, Бёрю сют ичген батыр!
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
15.12.2021 18:48:43
О Н Б И Р И Н Ч И Б А Ш Ы
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, багъатурду. Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Къамасы темир жонады, Созулады семсери уа.
Алп Къаспар хазар элменди. Къоркъмайды жигит жукъдан да. «Къой, тели батырды!» – деб а Эшитмезсе кишиден да. Зорлукъну къанлы жаууду, Намысха да сакъ адамды.
Алп Къаспар хазар элменди, Алп Къаспар уста уучуду. Юйреннген къушу да барды, Ол окъдан къызыу учады. Алп анга Темир Тырнакъ деп Бошму атагъан сунаса? Къуш, жетип, къаплан тутады, Пил да не! – Алып кетеди. Къаспаргъа чапхан жауну да Ол, шибля кибик, урады.
Алп Къаспар хазар элменди, Мардасыз, кемсиз кючлюдю. Барды аламат аты да. Ол, къундузча, дум къарады, Къошкъулакъды, инчгебелди. Мангылайында, жулдузча, Акъ къашхачыгъы да барды. Жюгени – сары алтынды, Иери таза кюмюшдю, Ёзенгилери – жезденди, Тёрт налы уа болатданды. Къамчисин а ууатханды, Ол анга керек тюйюлдю. Алп Къаспар хазар элменди, Жаш эсе да – багъатурду. Сёлешген сёзю – сабырды, Атлашы таукелди дайым. Боз бёрюча бир тажалды, – Ол арымайды артал да.
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, багъатурду, Батырны да батырыды, Жигитни да жигитиди. Ол бирде уугъа чыкъгъанды, Бир уллу доммай атханды. Доммайны сойгъанды эрлай, Терисин да сыдыргъанды. Ол этгенди, шишлегенди, Биширгенди, тишлегенди, Жараулу тойгъанды. Сора, Жукълагъанды да къалгъанды.
Жукълагъанды, тюш кёргенди. Кёргени уа бу болгъанды: Узакъда бир къыз жашайды, Ол нюрлюдю жулдуздан да. Сыбызгъыча, бир субайды Ол ариу. Аты Панийди.
* * *
Алп Къаспар хазар элменди, Айтылгъан къазауатчыды. Асланны да, къапланны да Къол жуммак этип атады. Бу кёрген тюшю уа энди Ауара этип къойгъанды. Аш ашамай, суу да ичмей Тохтагъанды. Бу къаяча, Пелиуан жаш гъашикгеми Хорлатып къояр? Хоу бир да! Бош аурууду ол. Кеси да Къарыусузлагъа тиеди. Алп Къаспар а багъатурду, Пелиуанды алп Къаспар а.
Базантур Къаспар: «Этерме!» – Деп айтса, кёкден айны да Алаллыкъ озгъур батырды. Сюймеклик-гъашиг’ а неди Багъатур жашха?! Болса да, Тынчлыгъы уа къуругъанды, Баш тёбен болгъанды ол да.
Алп ахырында, болалмай: «Не ёлюрме, не табарма Ол сейир ариу къызны!» – деп, Талмазгъа иер салгъанды.
«Къыйналырса, инжилирсе, Барма, къой», – деп кюрешгенди Къарт аппа. Алай Къаспар а: «Кёп тюшле кёргенме, аппа, Игисин да, аманын да Жел элтгенди, хау. Алай а Бу манга къууанчды, неда Къыйынлыкъды. Не болса да, Тюшюмю ахырына уа Чыгъаргъа керекме, аппа, – Деп атын жолгъа бургъанды.
Кёпмю, азмы айланнганды, Азмы-кёпмю жюрюгенди: Ол орманлагъа киргенди, Къумлада да ажашханды. Ат солутмай, аш ашамай, Къанмай жукъудан, суудан да, Ауушсуз таудан аугъанды. Сора, жол не къол айырмай, Бир чыгыр таугъа чыкъгъанды.
Алп: «Эй-хей!» – деп къычыргъанды, «Чыкъ бери!» – деп жекиргенди. «Хайда, юсюнге ойгъунчу Къалангы!» – деп жаныгъанды. Акъ къала дёнгюрдегенди, Таш, агъач таууш этгенди, Кёкча, от чакъгъанды, сора Бир ачы кюкюрегенди. Тёгерек да бурулгъанды. Сора, жел жетип, ачханды Эшигин, кенгнге кергенди.
– Ким эсенг да, бусагъат! – деп Батыргъа хыны этгенди. Жаныгъанды: – Ким эсенг да, Къол жагъыу этип къоярма! – Ит башлы адам чыкъгъанды Къаладан, жашха юргенди. Бурнундан тютюн бёркгенди, От бёркгенди аузундан а.
– Жукъуму бёлгенсе, хикки, – Деп базантургъа чапханды, Туз киштикча, сюлесинча, Секиргенди, бууайым деп… Кюн чыкъгъанды да батханды. Ай, кюзгюча, жарытханды Кёк кёлню, таула къарын да. Ит башлы бла Къаспар а Сермешедиле, бир талмай, Бир тохтамай демлешелле, Жаралы да, ач, суусап да Болгъанларына къарамай.
Энтта да бир кюн озгъанды. Согъушадыла ала уа. Ит башлы да арыгъанды, Арыгъанды алп Къаспар да. Ол кючден тебе эсе да, Душманын а хорларыкъды. Кёлсюзлюк досу тюйюлдю, Шуёху эрликди дайым. Алп сермеп, бодуркъунуча, Душманын жерге ургъанды. Тау зангырдагъанды, кёг а Ой, бутакъ-бутакъ чакъгъанды. Ит башлы, суугъа батханча, Тас болгъанды – жер жутханды.
Къалагъа киргенди жаш а, Ол, ашыкъмай, сакъ киргенди. Хан, патчах да сукъланырча Хант къанга хазыр эсе да, Аш ашар кючю уа энди Къалмагъан эди артал да. Тапчаннга таяннганлай а, Гёзетден келген жашчыкъча, Жукълагъанды да къалгъанды. Алп жети кече, жети да Кюн, уянмай, жукълагъанды.
Ол, сегизинчи кече уа, Жеринден чартлап тургъанды. Ат кишней, Темир-Тырнагъ’ а Къычыра эди аямай. Тышына чабып чыкъгъанды Пелиуан Къаспар. Чыкъса уа Аллайгъа чыкъсын: укуча, Бир тюклю да, тырнакълы да Къарттакай кесин бузады, Къычырады, къыжырайды, Сакъалы, заба саламча От жана, узун чачы да.
– Уй, итден туугъан, къаяча Жашымы жоюп, дагъыда Сен тапчанымда жатханса, Бозамдан ичип! Бир айтчы, Не дертинг болуп келгенсе?!
– Барды, хау, дертим! Къан алмай Кетерик тюйюлме энди? Къаллай бир адам жойгъанса Сен къанлы къала ишлерча Сюеклеринден? Бир айтчы!
– Ит кючюк, айтхан угъай да, Баш токъмагъынгы, мычымай, Чартлатырма да, къапныча, Къазыкъгъа чанчып къоярма! – Деп, Уку Къартчыкъ тепгенди.
Биягъы дёнгюрдегенди Акъ Къала, зангырдагъанды. Кёк жашнап, шибля ургъанча, Бир ачы таууш этгенди. Арбазгъа, къайдан эсе да Суу келип, кётюрюлгенди. Суу тылпыу болуп, тылтыу, да Тот туман болуп, басханды.
Олгъасат хыйны этгенди От къартчыкъ. Къаспар а жукъ да Кёрмей, амалсыз болгъанды, Жан-жанын сермейди хаман, Къычырады. От къартчыгъ а, Тюк юзюп, хыйны этеди. От аскер женгил жетерча, Ол шайтан дууа окъуйду.
Быкъыгъа къоннганды къуш а, Жел этип, къанат къагъады, Туманны чачады хаман, Алп батыр аллын кёрюрча.
От аскер – дидин селпиди. Зууулдап, учуп жетди да, Амалсыз этди атны да, Батырны да. Жокъ амал а. От жауун жаугъанча, быллай Къыяма уа ким кёргенди?!
Алп Къаспар садакъ тартады, Къартчыкъгъа окъла къуяды. Къалкъаны атын, кесин да От дидинледен къорурму? Не хазна. Ала тешмезча Тегерей, кюбе да жокъду.
Къызадан къыза барады Отсакъал Уку Къартчыгъ а. «Бир амал къалай тепмам?!» – деп, Алп батыр таукел этеди. Ол, кёкге къарап, гыбытча Бир жауун булут кёргенди. Садагъын тартханды, эрлай, Жюз да окъ салып, атханды.
Алп элек-элек этгенди Булутну: жауун жаугъанды. Отсакъал Уку Къартчыкъ да, От жаннган дидин аскер да Сууугъанды, ёчюлгендиле.
Алайлай темиртырнакъ къуш Чорбатдан къагъып алгъанды Къартчыкъны. Къаспар батыр а Къартчыкъгъа хыны соргъанды: – Энди къайры къутуллукъса Отсакъал, аны бир айтчы?! Сора, ачыуун тыялмай, Алп аны кёкге сызгъанды.
Кёпмю-азмы сакълагъанды Алп Къаспар? Таууш келгенди. Къычыргъан Уку Къартчыкъды: – Кеч манга! – деп жалынады, – Маржа, тут, жерге тийгинчи!
Биягъы темиртырнакъ къуш Къартчыкъны къагъып алгъанды. Сора ол кийиз топнуча, Алп базантургъа атханды.
– Базантур Къаспар, ёлтюрме Ансы, айтханынг – мардады. Хыйлачы къартчыкъ, хоразча Къычыргъанды да, ашыкъмай, Тешикге кирип кетгенди. Къачаллыкъ тюйюлдю бир да: Жаш сакъалындан тутупду. Тешикден ол, кёп да турмай, Кюбюрчек алып чыкъгъанды.
– Жойгъанларымы, къалдырмай, Жанларын бери жыйгъанма. Ач да, ёлгенле бары да Сау боллукъдула алгъынча. Жигит, ачхычы ма буду, – Деп, алтын жюлгюч бергенди.
Алп Уку Къартчыкъ айтханча, Кюбюрчекчикни ачханды. Ат, адам сюекди демей, Жан киргенди барына да…
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, багъатурду. Тирилген улан да, эр да Къаспаргъа алгъыш этгенди, Батыргъа махтау салгъанды.
– Борчубуз алай уллуду, Биз ёлюп кетгинчи дайым Табылып турлукъбуз, батыр, Не тюрлю ишинг болса да! – Деп айтхандыла бары да.
– Батыр, айтайым. Алай а Ары сау жетмезсе сен да: Къап элменликге желге да Жокъду жол. Сёзюм кертиди. Жигит, ызынга къайтсанг а… Ызынга къайтсанг керекди.
– Уку, жол юйрет, – дегенди Багъатур, – акъыл юйретмей!
– Панийчик андады сора?.. – Хау, Паний анда жашайды. – Нек турабыз сора?! Хайда! Тебрейик ингир болгъунчу! – Деп, Къаспар ашыкъдырады Къартчыкъны, Уку Къартчыгъ а: – Ол эки таугъа къарачы, Батыр, – дейди, – къочхарлача, Къагъыша туралла хаман!
– Не эди да сора? – дейди Алп Къаспар а, сан да этмей.
– Жашауунг да, ажалынг да Ол таула арасындады. Ёталсанг, жолунг болур да, Сен насыбынга табарса.
Алп Къаспар хазар батырды, Айтылгъан уста уучуду. Ол тарпанына миннгенди, Къартчыкъны уа ычхынмазча Ат къанжыгъагъа къысханды.
Алп Къаспар хазар жигитди, Жел, боран этип барады. Къочхарлача, бир да талмай, Къагъыша тургъан таула уа, Батырны кёрюп, бютюн да Къутургъандыла. Къарачы!
Сур таула артха тура да, Бир бирлерине чабалла. Кёк кюкюреген сунарса – Таш таууш алай ауурду. Алп, къарап, хыйсап этеди. Ёталлыкъ болурму? Эшта! Ат жулдузча учалырмы? Не хазна. Къалай болсун да? «Кёк Тейри, аманатынгма, – Деп Къаспар таукел болгъанды, Жан къоркъуу уллу эсе да. Ётерге ол къаст этгенди.
– Сен эрлик этсенг, – дегенди Ат да, – нёгерлик этерме!
Аргъамакъ, жулдуз учханча, Ёзенде къаты чапханды, Бек къаты чапханды, сора Чырмаусуз ётюп кетгенди. Къушча барыуун тохтатмай, Жол жингирикге жетгенди. Алайда, айры терекча, Жол айырылгъан этеди.
– Сол жаны жолгъа бурул да, Ол тауусулгъунчу хаман Бар, излегенинг андады, – Деп къартчыкъ алай айтханды.
Алп Къаспар хазар элменди, Багъатурду, пелиуанды. Панийни къоймам деп тапмай, Ол къазакъ бёрю болгъанды. Ат жоргъа салып барады, Бийикде къалкъады къуш а. Нек эсе да тынгысызды Къуш: бир къарелди кёргенди. Бираз баргъанлай Талмаз да Тынгысызлыгъын айтханды:
– Бир жаны баргъа тюбемей Не къадар келебиз, Къаспар? Бу къартчыкъ хыйла этмез деп Мен ийнаналлыкъ тюйюлме… Къаспар, Къаспар, бир къарачы: Ол сюек – адам сюекди.
Арлакъ барсала уа быллай Иш кёргендиле: доммайча, Бир уллу, бир мюйюзлю таш Къаяны теше турады. Турч санлы, болат башлы да Харраны къутултургъады Мураты. Алайды. Бурун Нартладан къайсы эсе да Къаягъа сугъуп къойгъанды Харраны, бери чыкъмазча.
– Уку, къайры келтиргенсе Сен бизни?! – деп чамланнганды Базантур жаш. – Айтчы, къайры Келтиргенсе? Мен сени… – деп, Сакъалчыгъындан тутханды, Тёгерек бургъанды, сора Тёбеден сызгъанды; ол а, Ташлагъа тийип, къууукъча «Тарс!» деп жарылып къалгъанды.
«Таш Доммай къая тешгинчи Бир мадар къалай этмебиз? Таш Харра кюйсюз душманды: Жан къоймаз жерде, кёкде да. Тюз бусагъатда ёлтюрмей Чырт да жарарыкъ тюйюлдю. Къутулуп, къарыу алса уа, Анга минг батыр да неди?!» – Деп Къаспар сагъышланнганды.
Алп Къаспар хазар элменди, Ол уста къазауатчыды, Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Туурагъа чыкъгъанды, эрлай, Ол, марап садакъ атханды. Башына салта тийгенча, Таш Доммай мёнгюрдегенди, Жер къазгъанды, ёкюргенди Сора Къаспаргъа чапханды.
Алп Къаспар а, аз да къоркъмай, Биягъы садакъ тартханды. Къаяны шибля ургъанча, Окъ алай ачы тийгенди. Сюрюннгенди, сюрюшгенди Сур доммай, тобукъланнганды. Сора, таш да жарылырча, Атылырча, ёкюргенди.
Алп Къаспар хазар элменди, Ол тулпар атдан тюшгенди. Дыгаласды Таш Доммай а, Секирип ёрге туралмай. Багъатур къаты тутханды Мюйюзлеринден. Ол энди Доммайны жерге урлукъду, Аярыкъ тюйюлдю энди.
Оюла тургъан къая уа Зангырдайды, дёнгюрдейди. Турч Харра, баям, сезгенди Къутулур чагъын. Ол хаман Къадалып къая тешеди. Къуртча кемиреди, талмай… Алп Къаспар алай ургъанды Доммайны жерге, алай да: Жер тепгенди, жар тюшгенди, Таш доммай а ууалгъанды, Чачылгъанды, чий алмача.
Турч Харра къутулалгъанды Таш тузагъындан. Ол энди Жан къоймаз. Адамды, малды Деп айырмай, ашарыкъды. Тилине бир жукъ тийгинчи, Ёлмесе, иш бек осалды. Баз боллукъ кёкде да азды Турч санлы, багъыр башлы да Харрагъа. Аны къоратмай Жарамазлыгъын биледи Алп, кеси ёллюк эсе да.
– Тейри, мен сенден тилейме, Бу таурчха мени хорлатма! Жер жюзю къаран къаллыкъды Хорлатсам! – деп жал баргъанды. Турч Харра, къая турукъча, Къаспаргъа жууукълашханды. Атласа, тенгиз къопханды, Чайкъалгъанды кёл, черек да.
Харраны жерден къурутмай Чырт да жарарыкъ тюйюлдю. Турч Харра ачыуланнганды, Къутургъанды ол артал да. Къаяны ары тюртгенди, Кесине тартханды. Сора, Эрлай, къобарып алгъанды. Кётюргенди да, аталмай, Ач эди, тобукъланнганды. Не бек дыгалас этсе да Деу, къая эзип къойгъанды.
Алп Къаспар хазар элменди, Тейриге шукур этгенди, Ат да солутханды, эт да Шишлегенди, ашагъанды. «Бу туруу туруу тюйюлдю!» – Деп, тулпарына миннгенди. Жол айырылгъан жергеми Къууулуп, жетип келеди Базантур батыр? Хау, энди Онг жолну тутуп барлыкъды.
Алп Къаспар хазар элменди, Ол уста къазауатчыды, Батырны да батырыды, Жигитни да жигитиди. Талмазы учхан тулпарды, Жюрюшю желден женгилди.
«Тийреге бир кёз багъарем», – Деп, батыр тёшге чыкъгъанды. Къарагъанды чыгъышха да, Батышха да къарагъанды. Сора женубда, кюзгюча, Бир жылтырагъан кёргенди. «Панийни нюрюдю, эшта, Ол жарыкъ!» – деп къууаннганды. Сора ол къанат битгенча, Нюр жаннган къызгъа учханды.
Хан тахтасындан тургъанды: – Жамауат! – деп сёлешгенди, – Къызчыгъым къыйын ауруйду, Бир дарман-дары жарамай, Къууандырмай жулдузчум да. Бюгюн а къайдан эсе да Бир билгич келип айтханды: «Ханым, жарарыкъ жалан да Сют бла жангы къымызды. Акъ марал да, акъ байтал да Жашырын къолда отлайла. Бек къыйынды, къоркъуулуду Жол; ары баргъан ачымай Къалмайды. Чаян сакълайды Маралны да, байталны да. Аллай бир батыр болмазмы, Жигитле, арагъызда деп Мен сизни андан жыйгъанма. Маралны да, байталны да Сауалгъан, ол ким болса да Къызымы анга берликме».
«Мен!» – деп чыкъмады киши да, – Ким да жанына къоркъады. Алп Къаспар а, жукъ да айтмай, Сылжырап, таугъа кетгенди.
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, багъатурду, Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Насыплыды, къууанчлыды: Умуту тола турады…
Ат, жоргъа салып, барады, Бийикни учады къуш а, Къуш а хаман къычырады, Чаянны кёргенди, эшта. Акъ марал да, акъ байтал да Алайда отлайла сора. Уу Чаян тёбе тенглиди, Уу Чаян сюек къаплыды. Къоллары-къысхачлары уа Деу тереклени къыркъалла. Алп кесин хазыр этгенди Демлешге. Жауу – Чаянды. Жин Патчах къажау турса да, Алп арсар боллукъ тюйюлдю.
Алп Къаспар хазар элменди, Айтылгъан къазауатчыды. Узакъдан садакъ атханды – Ётмегенди бир огъу да. Жууукъдан гебох ургъанды – Чартлагъанды гебоху да.
Деу Чаян а, аз да къоркъмай, Батыргъа хыны чапханды. Алп базантурну, уралмай, Ачыудан кесин къапханды. Акъ марал да, акъ байтал да Изгилтин болуп, къарайла. Акъ марал да, акъ байтал да Жарсыгъанча кёрюнелле.
Хау, ала жашха жарсыйла, Жаш жанлылла экиси да. Чаяны къапхычлары уа, Тот къысхашча, къыжылдайды. Алп жашны къылкъыяры уа Сюйгенича созулады.
Къуш да болушады, ат да, Шиш туруп, къаты урады. Деу Чаян а демлешеди Бир атлам да туракъламай. Алайда ёлюп къалса да Ол артха турлукъ тюйюлдю. Уутырнакъ Чаян, батыр да: Арыгъандыла. Болса да: Демлешелле бир тохтамай. «Ким – кимни?!» – деп сермешелле.
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, багъатурду, Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Алп керти ачыуланнганды, Чаяннга жайза ургъанды. Ташча бек къапдан ётгенди Жайзасы. Чаян ёлгенди. Акъ марал чабып келгенди Къаспаргъа, кийик байтал да. Къууаналла экиси да, Базантур да къууанады.
Алп Къаспар хазар элменди, Ол, къайнап ёсген эменди. Маралны да, байталны да Къалагъа сюрюп келгенди. Терк саугъанды экисин да, Панийге баргъанды сора. Ол марал сют ичиргенди Ауругъан къызгъа. Чачын да Сылагъанды, ийнаналмай Быллай насыпха. Къымыз да Уютханды ол, унутмай.
– Не болгъанды? Мен къайдама? – Деп Паний, кёзюн ачханды. Къаспарны кёрюп: – Сен кимсе? – Деп Паний жашха соргъанды. Сора: – Биягъы тюшюмдю, – Деп кёзюн мудах къысханды.
Экинчи кюн жаш къымыз да Ичиргенди. Къыз, журчукъча, Сау болуп, былай дегенди: – Ах, эки кёзюм Къаспарды Дейди, жигит. Жюрегим а, Ийнаналмай, ауарады. Кимсе сен? – Къаспарма, ариу, Агъачны ётдюм, жол тапмай, Къум тюзню бардым, суу тапмай. Кёзюнге ийнакъма энди, Мен жюрегинге къонакъма, – Деп айтханды алп Къаспар да.
Когутай хан кёкледе да Айтылырча, той этгенди. Алп Къаспар бла Панийча Насыплы болмаз анда да! Той-оюн этеди халкъ да, Къарт да, жаш да къууанады. Барды бир зарлыкъ буугъан а, Ол да сур аскер башчыды. «Мен ханны къызын алырма, Олтурурма тахына да!» – Деп тургъан Къантур, кёп созмай, Ёлтюрюр мурат этгенди Къаспарны кесин, атын да.
Алп Къаспар хазар элменди, Багъатурду, пелиуанды, Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Ол ханнга былай айтханды: – Когутай хан, эркин эт да, Къайтайым, заман болгъанды.
Къайтмай а! – дегенди хан да, – Жигитни журту болады. Бир къоркъакъды шуёхсуз а, Душмансыз, туугъан жерсиз да!
Хан хазнасындан, къызгъанмай, Юч толу кюбюр бергенди. Бир кюбюр – алтын кюбюрдю, Бир кюбюр – кюмюш кюбюрдю, Маржанданды бир кюбюр а.
Хан, абрекледен къорурча, Минг атлы да къурагъанды. Мингбашчы уа зар Къантурду, Ол харам къанлы адамды. Сау кюнню барып, кече уа Солургъа къонуш этелле. Чатырла къуралла, от да Тамызалла, мал соялла.
Бир кюн ол былай дегенди Къаспаргъа: – Батыр уланса, Базантурса, хау. Алай а Ол Инжи тауну жинин а Сен да не хазна хорларса. Тёрт саны да темирденди, Къыжылдап алай атлайды.
Алп тёзалмагъанды бармай. Къантургъа къанат битгенди: «Таш уугъан батыр эсенг да, Сау къутулалмазса сен да!»
– Барма! – деп къаты болгъанды Хур Паний, – къой, барма, наным. Жюрегим бир тынгысызды: Сен да къайтмазгъа боллукъса. Къаспар, игилик этеме Депми кюрешген сунаса Къантурну? Угъай! Ол зарды, Къырсды бек. Анга ийнанма!
– Бармасам, къоркъгъан этгенди Алп Темир жинден дерле да, Бедишлик болуп къалырма, – Деп Къаспар таугъа кетгенди.
Алп Къаспар хазар элменди, Къоркъмайды батыр жукъдан да. Душманы уа темирденди, Ол Инжи тауну жиниди. Жол жюрюп, аууш аугъанды. Сора, тюз да кюн уяча, Бир алтын дорбун кёргенди. Ол Темир Жинни журтуду.
– Ким барды! – деп сёлешгенди Алп Къаспар. Талмаз аты уа Кишнегенди, жер къазгъанды, Къычыргъанды сакъ къушу да. Алайлай бир деу чыкъгъанды Дорбундан, къыжырагъанды: – Ёлюрге келгенсе, эшта! – Деп базантургъа чапханды.
Бу жол, пелиуан эсе да, Къоркъургъа аздан къалгъанды Жаш Къаспар. Алай ол – алпды! Абызырарыкъ тюйюлдю! Къылычын сермеп алгъанды Жаш да. Арсарсыз чапханды Тот кесген Жиннге. – Кёресе, Батыр, – деп кюкюрегенди Ол, – манга къаргъаш табылмай, Мени тот кесип барады. «Алп жашла, тауусулупму Къалдыгъыз?!» – деп, жигит, азмы Къычыргъанма, асланла да, Къоянла кибик къачарча. Хош келгин! Тотум кетерча, Мен сени бла, тохтамай, Юч ыйыкъ сермеширикме. Сора, батыр, тёммекнича, Кётюрюп жерге урлукъма!
– Ёренге темир эсенг да, Юч ыйыкъ угъай, юч кюн да Жашатмам сени! – дегенди, Алп батыр да. – Бош махтанма!
Ючюнчю кюн Жин къызгъанды, Къызаргъанды ючюнчю кюн. Кёмюрде къызгъан темирча, Ол эрипми тебрегенди? Хау. Желимча, тёрт саны да Жабышып къалгъанды сора. «Бюгюн да турады тепмей Ол Темир Жин», деп айталла. Тот кесип, муру болгъунчу Хаман къыжырап турлукъду. Алп Къаспар хазар элменди, Айтылгъан къазауатчыды. Ол Жинни хорлап келгенди. Амма, не файда андан а? Къонушда бир жан да жокъду. Алп батыр ачыуланнганды Эссизлигине. Къантур а Къутуллукъ сунуп барады Къаспардан. Угъай! Боранча Гюрюлдей, борай жетер да, Жер къаны этер мычымай. Къуш учуп кёкге чыкъгъанды. Ташатын баргъан жайын а: «Энди къутулабыз, энди…» – Деп терен къолгъа киргенди. Къуш кёкден белги бергенди, Алп ызларындан жетгенди. Сюрюуге бёрю киргенча, Араларына сингнгенди.
Жылтырайды, от чагъады Къылычы. Аман тепгенди. Жыйынны ол талкъ этгинчи Энди тохтарыкъ тюйюлдю. Къаспаргъа ол баш урса да, Жалынса да, жал барса да Ат аны малтап къойгъанды.
Алп Къаспар хазар элменди, Пелиуанды, базантурду. Жигитни да жигитиди, Батырны да батырыды. Панийни излеп тапханды Алп Къаспар. Къолун, бутун да Бошлагъанды, кечгинлик да Тилегенди эрча. Сора Ат бойнуна сакъ алгъанды Ариуун. Жолу – юйгеди.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
16.12.2021 18:10:01
О Н Е К И Н Ч И Б А Ш Ы
Дуньяны ариу жери – Бай Гюли-Гюлмез. Жаш жашап тургъанлыкъгъа, Къарт бола билмез. Жаш эсе да, хан Адик Бек асылды. Нар Чорбатлыды шахары, Къаласы да бар. Тёп-тёгереги – душман Ёталмаз къумла. Дайым насыплыдыла Энди адамла. Ашлары эсе – эркин, Суулары – алай…
Бир къара палах жетди, Желча, алайлай. Быргъыдан чыкъгъан кибик Сызгъырып, улуп, Бир суху жетди да, кюн Къарангы болуп, Къоркъуудан толуп къалды, Бушуудан толуп, Сарыуекча жетди ол, От хауа солуп. Сора кёк бутакъ-бутакъ Жашнады, чакъды. Жарылып къара булут, Жин патчах чыкъды.
Душманынг да къалмасын Аллай палахха! Тайдырып Адик ханны, Олтурду тахха. – Менме энди бу жомакъ Къыралны башы. Хау, мениди хар чёбю, Чапрагъы, ташы. – Алтынын, накъут-налмас Хазнасын даулай: – Кесиме алама! – деп, Къычырды, – саулай!
От чагъа эки кёзю, Сёлешди ачы. Белине жете эди Къап-къара чачы. Аузундан чартлап чыкъгъан Хар сёзю – кёмюр От эди; барып тийсе, Эриди темир. Суу жилянча, териси Жылтырай-жана. Кишиге аурумады Таш, темир жаны. Энди ашлары – дыккы, Кёллери – такъыр. Уллула – харип, мискин, Гитчеле – пакъыр…
Жин патчах аман акъыл Этгенлей турду. Бийтикни къаласына Ол эсин бурду. Жин сакълап турду, аны Чыгъарын марап.
Бийтикни къаласындан Таш урлукъ урлап Къутулалмады бир жан, Таш Деуден къоркъуп. Гунч этип къойду аны Жин, дууа окъуп. Терк кирди да къалагъа, Гюрбени ачды. Бир тулукъ урлукъ урлап, Аланнга учду…
«Энди кёрейим къалай Той этеринги, Алп Асбек! Мен таш урлукъ Атмай жеринге, Кетерик тюйюлме – деп, – Жаз башы чакъда!» – Ол хыйны этди…Жайгъа Таш арпа чыкъды. Тюз садакъ окъла кибик Эдиле ала. Не хадагъа этсинле Энди аланла?!
Бир эрттенликде уа жер Тебренди къаты. Кишнеди элмендирни Аргъамакъ аты. Сора таш аскер ёсюп Башлады. Терен Сагъышха кетди Асбек, Билмей этерин. Таш аскер а – жаяуу, Атлысы да бар, – Энтта бир ыйыкъ ёссе, Кёзлерин ачар.
Къуллукъчуларын, элмен Жашларын да терк Чакъыртды да къалагъа, Сёлешди Асбек: – Бюгюнден кеч къалмай, биз Тюз оноу этсек, Хорларыкъбыз душманны, Алп эрле эсек! – Кючюбюз къарырмы таш Аскерге? Къайдам… – Дегенле да болдула, – Ташмыды адам? – Досла, таш да ууалыр, Алп батыр урса. Хан да къул болуп къалыр, Баш уруп турса, – Деп айтды озгъур Базбар, Базантур жигит, – Сыйсызлыкъ сынагъандан, Тюп болгъан иги! Беш элмен да бир кибик Айтдыла къаты: – Хорламабыз душманны, Тапчанда жатып!
Тынгылап тургъан билгич Къарт былай деди: – Таш урлукъ себип кетген Жин патчах эди. Жаш билгич да сёлешди, Ол былай деди: – Жин патчах Сурхузакны Билеги эди. Ол алыкъа кёп палах Сынатыр санга… Бир уллу уруш келди Энтта Аланнга.
Таш аскерчиле битген Сабанларындан Саф-саф Магасха чабар Заманларында, Кёк кюкюрете, алан Аскери жетди, Къан не жан аямай, ол Къазауат этди.
Сюнгю ётмей, къылычла Ууалып къала, Кёп алан атдан кетди, Къаннга бояла. Таш садакъ окъла, батыр Жашлагъа тийип, Аудурадыла. Атла, Ичлери кюйюп, Жыгъыладыла. Асбек Не мадар этсин?!
Кёк Тейри, болушлукъгъа Элия жетсин!
Тёрт батыр да, жауланы Сынсыта ачы, Ууатадыла, состар Башларын чача. Тёрт батыр да, тёрт токъмакъ Ойната, таукел Сермешелле, жашлагъа Этдирелле кёл.
Батырас а душманны Тюз арасына Къутулгъанды. Ургъаны Ууала, сына. Тозураймы башлады Таш аскер? Эй-хей! Ёзенде, къолда, жолда Саф-саф седирей?! Жауланы башларына Къаядан ташла Жаудуралла чал къартла, Бузоучу жашла.
Жокъ арыу, талыу да жокъ Душманнга. Оспар Таш алангъасар бла Тюбеди Базбар. Жаралы эсе да алп, Сур душманына Хорлатмаз. Уруш этер, Къоркъмай жанына. Токъмагъы бла уруп, Чонкъайтды атдан, Сора алангъасарны Къаядан атды.
Бир къая ташны сермеп, Душманнга сызды: «Кюч берсин сизге Тейри!» – Деп, кёзюн къысды. Алп Базбар ахыр чагъы Жетгенин билди. Ол, чынтты жигитча, ат Белинде ёлдю.
Ол керек кюнде кесин Турмады аяп. Тик къая болуп къалды, Жау ётмез къая. Тор аты бла бирге Ол къая болду, Халкъ азатлыгъы ючюн Эрча жоюлду.
Алайлай жашнап, чагъып, Кёк кюкюреди… Сир къая жухха къоннган Элия эди. Дуу жана миннген аты, Чамланды тейри. От таякълары бла Кюйдюре, кери Къыстады да душманны Ёзенден, тардан, Бир терен къолгъа къуйду Таш жауну жардан.
Таш аскер алан халкъгъа Кёп палах этди; Кёп батыр, жигит жашы Мырттыгъа ётдю. «Кёк Тейри, махтау санга Огъурлу кючюнг Душманны хорлар къарыу Бергени ючюн!» –
Батырас, кесин къурап, Атланды жолгъа. Жол аны алып келди Бир терен къолгъа. Келепен Сурхузакны Сол буту тюшген Къол ичи бла бара, Алп чыкъды тёшге.
Алайлай тепди да тёш, Сагъайды элмен. Ол харра тюйюл эди, Неда – эмеген. Тёш, адамча, аягъы Юсюне турду.
– Тулпар, хайда, хайда! – деп, Алп къамчи урду. Акъ къанкъаз кибик, тулпар Ат къанат керди. Тёш эки башлы айыу Болгъанын кёрдю.
Бек кёп кюрешди батыр Жаш эталмай жукъ. Тауча, деу эди айыу, Эмегенча, жут. Алп батыр, башын марап, Токъмагъын сызды. Айыуну ауур токъмакъ Бир жухун бузду. Къычырды, бугъа сюрюу Ёкюргенча, ол, Сыртына къая турукъ Кётюргенча – ол.
– Кёзюме уа бир илин, Ким эсенг да! – деп, Жан-жанын къармай, айыу Таш алды, сермеп. Ол таууш чыкъгъан жары Быргъады ташны. Барды тауча бир кючю Базантур жашны. Алп, къагъып алып, аны Ызына атды. Айыудан чартлап, ол таш Тенгизге батды.
– Батырасма мен! – деди, – Аллымдан думп бол! Къажауум Къара Жиннге Былайтынды жол! – Ол къарындашымды! Ит Кючюгю, къалай Жол берирме мен?! – деди, Таш-агъач талай. Сау ыйыкъ сермешдиле Суусапсыз, ашсыз. Къалдыла кюнлюм, чегет Агъачсыз, ташсыз. Кёп заман кюрешдиле Кюч, къарыу сынап, Бир бирин уруп, тюйюп, Сопакълап, талап.
Алп, болалмай, къуш тюгюн Жетдирди отха. – Энди бугъайыкъ, – деди Аргъамакъ атха. Кёк, мычымай, къаралды, Жел жетди, улуп. Деу Ата Къуш айыуну Шау этди, уруп. Сора бийикден Быхчы Къаягъа атды. Бир дерге бир сюегин Къоймай ууатды. Ташлагъа жайып аны Къуш кетди учуп. Абызыраса да алп, Къалмады жунчуп.
Кёпмю, азмы бардыла Ат бла батыр? Тау этегинде ала Кёрдюле чатыр. Чатырда уа бир сазбет, Чырайлы улан. Алп къашха эчки атып, Терк къайтды уудан. Ол уча этип, жашны Уятды сабыр. Чырайлы улан бла Танышды батыр.
– Нексе сен кесинг жангыз Бу хужу жерде? «Жанындан тойгъан хашкен Не гъашикди», – деп, Ойлагъан алай этди Базантур элмен.
– Мен Сосланма, алп жигит, Хан улума мен. Тынч жашай эдик, къайгъы, Къыйынлыкъ да жокъ. Акъыллы адам эди Къарт атам Хажокъ. Жомакъгъа ушай эди Шат жашауубуз. Энди уа сауубуздан Кёпдю шауубуз, – Деп, мудах болду улан, Къарады тюзге, – Бир тёбе тенгли губу Дерт болду бизге. Кюн сайын жети улан, Аллай бир да къыз Бермей, алп батыр, бизни Жокъ амалыбыз. Энди жокъду тогъубуз, Ышаргъаныбыз. Къоркъгъандан, ичибизде Жокъду жаныбыз. Къалмады жигитибиз, Пелиуаныбыз. Энди къызыбыз да жокъ, Жокъ уланыбыз. Тюнене уа шуёхум Губугъа къажау Сюелгенди да, аны Байлагъанды жау. Не ёлюрме, не аны Къутхарырма деп, Губуну сакълайма; алф Базантур, мен дерт Жетдирирме адамым, Къыралым ючюн. Ишхилди къая манга Пелиуан кючюн Хаух бергенди бюгече. Алпма бюгюн мен. Бош келгенсе былайгъа, Кет, алан элмен.
– Хан улу, мени жолум Былайтынды. Къой! Урушуп, тилеп да сен Салдырмазса бой. Мен, Къара жинни излеп, Къыдыргъанма жол. Сен айтхан Губу анга Къарындашды; ол Кёп палах этген Къара Жинди Аланнга. Губуну ёлтюрмей, мен Жол тапмам анга, – Деп, къаты айтды. – Сюйсенг, Сюймесенг да сен, Мен сермеширикме, – деп, Чорт кесди элмен.
– Батырас, жаннган отха Сукъма башынгы Дейме, ансы болушлукъ Къарындашынга Бек керекди, – деп алпха Къол берди Сослан. Алп къысды да къойнуна, Уялды улан. Нек эсе да Сосланны Къызарды бети. Алайлай къая тебип, Жол букъу этди.
Уланла атларына Эрлай миндиле. Губудан базантурла Къоркъмай эдиле. Боранукъ тёбе кибик Деу эди Губу, Сарыуекча, бир тишли, Итча, бир жубу. Къан Губу жигитлени, Жол букъулата, Кюрешеди тутаргъа, Ау эшип, ата. Тишлери темир таууш, Таш таууш эте, Къыл тюклю аякълары – Жюз бла жети.
Кезиулеп чабадыла Жигитле, алай Окъ, жайза да чартлагъан Губуну къалай Онгларла? Батырасны, Нарт Дебет этген Къылычы да кесмейди, Темирден ётген Сюнгюсю да кирмейди, Алмайды бичакъ. Энди Губугъа жашла Узалалла сакъ.
Губуну къылы жетип Жаш атдан кетди. «Жыртайым!» – деп, къан Губу Сосланнга жетди. От ырхымлы жез огъун Эрлай жандырып, Губуну къойду батыр Дуу къабындырып.
Къан Губу, салам духлай, Къабынып къалды. Къычырыгъындан къая, Таш да ууалды.
Сосланнга чабып жетип, Алп атдан тюшдю. Жарасын байлайма деп, Тюймесин тешди. Ой, тешди эсе, кёрдю! – Къыз эди улан. Да абзырады батыр, Кёзлерин уугъан Окъуна этди жигит. Хау, ол къыз эди, Ай бетли, жибек чачлы Танг жулдуз эди.
Алп къызны бетчигине Сылады да суу, Аязды, абзырады, Уялды ариу. – Хан къызы Айсама мен, – Деп айтды кючден. – Сюйгенимди «жан тенгим» Дегним а. Сен Кеч манга. Ётюрюгюм Олду. Къалгъаны Айтханымчады, ийнан, Жокъду жалгъаны. Батыр, ашхылыгъынгы Унутмаз халкъым! Ал, сениди энди бу Кюмюшжал жылкъым. – Деп айтды да, кёргюзтдю Жылкъысын Айса…
– Айса, согъушду эсем, Хакъ ючюн угъай, Гунч болсун деп артыкълыкъ, Дертме мен жаугъа. Кёп болсун жылкъынг; жауунг Сюрмесин аны. Тузакъдан къутултайыкъ Биз а Сосланны.
– Жанынга тийдим эсе, Батыр, кеч, – деди, – Сау къалдыргъанынг ючюн Нохтабау эди. Сен этген игиликни Жокъду мардасы. Халкъымы азат этдинг! Олду да насып!
Экиси да Губуну Таш уясына Чабышдырдыла тулпар Атларын, сынап. Бек ашыкъгъанлыгъына, Батырас жолгъа, Айсагъа намыс этип, Ётмеди алгъа.
Экиси да уягъа Жетдиле бирге. Къыз унамады жашны Кесин иерге. Жалындан къара дорбун Къарангыды бек. Хар губу ауда эки – Юч адам сюек Тагъылыпды: томпала Къарыусуз жана, Тынгысызды Сосланнга Гюлча Айсана.
Дорбунну теренинден Бир ауаз келди, Къыз Сослан батырны сау Болгъанын билди. Сосланны губу аудан Алдыла, тартып. Хан къызы къучакълады Сюйгенин къаты. Къурч, болат чыбыкъладан Эдиле аула.
– Энтта, жигит, дорбунда Кёпдюле саула. – Аланы да ауладан Алайыкъ, – деди Жаш Сослан. Айса алай Насыплы эди.
Энтта онеки улан, Онеки да къыз Тапдыла. Къырау къагъып, Бир да амалсыз Эдиле ала. Айса, Тенг къызын танып, Бойнундан къучакълады, Хаман къууанып. Барысы да дорбундан Чыкъдыла кюннге. Бир бёксюнюп жилягъан, Бир жарыкъ кюлген Къанатлыланы кёрюп, Этдиле сейир. Кёгюрчюн эди кюлген, Жилягъан а – бир Къарт къаргъа эди, тюгю Жулкъуннган къаргъа. Жаш Сослан илишаннга Салды, атаргъа. Къоймады алан батыр Урургъа аны: Къаргъагъа базантурну Ауруду жаны.
– Ал мени да биргенге! – Деп, Сослан къаты Болгъанлыгъына: – Угъай! – Деп къойду батыр. Айсагъа ышаннгылы Къарындаш болуп, Эрлай, атына минди Пелиуан. Жолу Жин патчах бла аны Тюбетир. Батыр Къан алыр да патчахдан, Ызына къайтыр.
– Алп, Барса-Келмез къумда Суу табарса сен, – Деп айтды къаргъа. – Алай Ичме кезлеуден. Терекден алма алсанг, Этерикди къуу: Ууду кезлеуню сууу, Алмасы да – уу. Чапдырып кетди жигит Аргъамакъ атын. Кёк Тейри, Уллу Тейри, Жойма муратын.
Алф дорбун ичи бла Кёп барды, зумрут Ташчыгъы аны аллын Жарытып. Умут Жарытханча, жарытып, Кюч берип барды. Алп Батырасны дорбун Кюннге чыгъарды.
Къаллай сынаула сакълай Болурла алда? Аз къууанмады, серан Кёзлерин алдай. Таукеллик берип турду Тюзлюгю анга. Базбарны жойгъан жинни Алп бояр къаннга. Таш, топракъ жаннган къумда Жаш бостан кёрдю. Къууанып, алан батыр Салкъыннга кирди. Чыпчыкъла жырлай, гюлле Тамаша чагъа, Тап-таза суу, шырылдап, Шорхулдап агъа. Алаша терекчикде Алмала бишип.
Танг ала ариу чакъгъан Ёзеннге чыкъды. Алпды, базантур; алай Ол да талчыкъды. Талчыкъгъан угъай, талгъан, Къыйналгъан этди. Не болса да, алп батыр Къумланы ётдю. Алп къалын агъач кёрдю, Суу да – узакъда. Дуу жанды агъач ичи, Кюн тийген чакъда.
– Ол Гюли-Гюлмез шахар, Эшта, бу болур. Къоруучум болур да Кёк, Муратым толур! – Деп, жигит къалын агъач Ичине кирди. Сора къантарып атын, Суу да ичирди. Отларгъа бошлап аны, Ол кийик атды. Учадан тоюп, батыр Жукъугъа батды.
Батырас, уянмай, юч Кюн бла кече Жукълады. Къайтды анга Къарыуу-кючю. Къумлада аты акъсап, Къадыргъа ушай Эди. Энди уа тулпар Учарыкъ къушлай, Жеринде туралмай, жел Этдирип, чаба, Къуушалайды. Алп батыр, Аз да гузаба Этмей, атына минди Иерин салып. Хош эди, сабыр эди Батырны халы. Тейриге тилек этип, Бошлады атын.
Жылтырай эди кюнде Чорбаты алтын Таш шахар. Патчах къала – Мияла кюзгю. Бир асыу эди бу журт Къарагъан кёзге.
Майданны къара мермер Таш бла сырып, Тюз ортасында кюмюш Чачылтма къуруп, Кёк агъач арасында Шахарны халкъы Бек ариу жашай эди, Жин Патчах талкъы Тюбюнде ийлемесе, Жел кибик, жетип. Энди уа тыкъсыйды халкъ, Ол кюйсюз жегип. Бостанларында чыпчыкъ Жырлагъан да жокъ. Баш кётюргеннге – къамчи, Сёлешгеннге – окъ. Тахталарында гюлле Чакъмай, къызыудан. Патчахха, жесирча, бой Салмасанг – зындан.
Сызгъырып, улуп жетген Желча, базантур Къалагъа кирди да, жин Алп жашха бир сур Къарады. Накъут-налмас Ташладанды тах. – Кимсе?! Нек келгенсе?! – деп, Жаныды патчах. От чагъа эки кёзю, Къычырды батыр: – Нек келгеними санга Къылычым айтыр!
Жин Темир атха минип, Майданнга чыкъды, Къынгырсап къылкъыяры, Кёкча, от чакъды. Жилтинле чачылдыла Къылычны болат Аузундан. Къая ауду, Кишнеди да ат. Ат десенг да, аллай зат Жокъ эди жерде. Да отлагъаны темир Гелеуде эди. Ол кеси да гумулжук Маталлы эди. Пил тенгли эди ол зат, Мазаллы эди.
Жин Патчах Батырасха Кюкюреп чапды. Итча къутургъан аты Таш, агъач къапды. Батырас да патчахха Тюбеди таукел. Къан къазауатларындан Кётюрюлдю жел. Уллудан-уллу бола, Жел къаты урду. Мингжыллакъ акътерекни, Чёпча учурду.
Олсагъат Батырасны Санлары тюшюп Къалдыла да, Жин аны Быгъынын тешип, Къурч шынжыр, болат шынжыр Ётдюрдю ары. Сора, къаягъа байлап, Махтанды къара Жин, менича жокъду деп, Бек залимме деп.
– Ёлюмсюз эсенг да сен, Жетдирирме дерт! Бош махтанма! – деп, батыр Къарады Жиннге. – Не дерт жетдирликсе сен, Кюйдюрсем кюннге! Аш да, суу да бермей, мен Термилтсем, бир айт, Не дерт жетдирликсе сен?! – Деп кюлдю, гырайт Окъугъанча, Жин патчах. Сора къалагъа Ол суху кирип кетди, Тер сууу агъа.
«Бир палах да къалмады Келмей башыма. Не палах болгъан болур Къарындашыма?». – Жюреги сезе, келди Кёп зат эсине. Ол учуп чыкъды Минги Тау тёппесине. Батырас салгъан жолдан Кетмеди тайып. Чыгъышха учду Айна, Къолларын жайып. Ол отдан къызыу, желден Терк бара эди.
Жукъ эталмай, Батырас Ауара эди. Шынжырны юземе деп, Къан эди къолу. Алп къалдымы патчахны Тутмагъы болуп?
Къыз, солумай, чыгъышха Баргъанлай турду. Жетинчи кюн кёзюне Бир жарыкъ урду. Ол Гюли-Гюлмез шахар Болгъанын билди. Сора, акъ турна кибик, Къыз энип келди.
– Бош къайгъырма. Кесими Тутдурмам анга. Мен къалай болушайым, Аны айт манга. – Шынжырны тартып юзер Жокъду къарыуунг. Неда, ичирир кибик Кюч берген сууунг. Жокъду бир амал этер Мадарынг, онгунг, Сур Жинни жанын алыр Къылычынг, огъунг. Къой, андан эсе юйге Кет да къал, – деди. Батырны алтынжалы Алайда эди:
– Тогъуз тау аууп, тогъуз Къум аулакъ ётген Бир къая кёрлюкдю, кёк Гъаршына жетген. Башында уа – бир жулдуз Жылтырай. Аны Ууатхан, къара Жинни Чыгъарыр жанын. Сенсе, Айна, жулдузну Чаллыкъ, алай Сыртымда чыдармыса, Жел, боран талай? – Деп къуушалады алфны Алтынжал аты.
– Хау! – деди Айна таукел. – Къой! – деди батыр. Турмады да даулаша, Къыз учуп кетди. Жетинчи кюн къаягъа Бек жунчуп жетди.
Тагъылып тургъан жулдуз – Мияла топчукъ. Ичинде жаннган а – жюз, Минг тилли отчукъ. Отчукъда уа – жин жаны – Чаянчыкъ – майна. Ууатып къойду, уруп, Жулдузну Айна.
Да бутакъ-бутакъ жашнап, Кёк кюкюреди. Атылды да элия, Жин титиреди. Экинчи да кюкюреп, Элия урду. Кюл этди къара Жинни, Жел а – сууурду.
Къурч шынжыр муру-чуру Болмады эсе, Айнаны да мураты Толмады эсе Бир къарачы: Батырас Биягъы атда. Жарасы да сау болуп, Хар палах – артда!
Бюгюн а Гюлю-Гюлмез Шахарда – къууанч. Къул да, къарауаш да жокъ, Токъду энди ач. Айнаны, Батырасны Жанлары кибик Кёрдюле, кётюрдюле – Сыйларын да бек.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
18.12.2021 16:57:38
О Н Ю Ч Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы
Асхар деген бир тау элде Кенде деп къарт жашайды. Ол къаратонду да, юйюн Жарытмады кюн, ай да. Жюз жыл болады Кендеге, Эсли, чомарт да къартды. Аны жаны кибик кёрген Бир байталы да барды. Узакъ ёмюр сюрген къартха Байтал уллу къууанчды. Чапса, алай барады ат Учхан къушну къуугъанча. Жибек жалы жерге жете, Байтал кемсиз ариуду. Атха кесин жетдирмеген Тауда жалан да бууду. Ол учаякъ, алтынмюйюз Буу Апсаты кесиди Тауда, тюзде кийик малны Къоруду, иесиди.
Асхар деген бир тау элде Кенде деп къарт жашайды. Къанторду байталы. Байтал Эрттен кюннге ушайды. Ол тай табады жыл сайын, Алай тай думп болады. Уучу къартны мудах этип Тургъан, бу не чолады?
Кёмюрча бир къара булут Учады да жетеди, Байтал тай тапханлай, тайын Алады да кетеди. «Манга булут уручудан Къоркъурча не болгъанды?» – Дегенди. Къолуна Кенде Мюйюз садакъ алгъанды. «Мен ызынгдан къарап къалмам!» – Дегенди, – къарт эсем да. Тайчыгъымы берип къоймам, Угъай, тейри, ёлсем да!
Байтал шо тай табар чакъда Кёкден булут эннгенди. Уучу Кенде не этерин Иги биледи энди. Гудучуну, садакъ бла Ургъанды, къычыртханды, «Кёрюшейик!» – дегенча, ол Таш артындан чыкъгъанды. Къара булут, къара къушлай, Мычымай тас болгъанды. Кёкден бир къуш тюгю бла Бир къан тамчы тамгъанды.
Узункъулакъ, инчгеаякъ Къашха тайчыкъ туугъанды, Тайны къуйругъундан тутуп – Бир аламат улан да. Къолчугъунда жылтырагъан Алтын къылышчыгъыды. Хау, барды энди Кендени Тайы да, жашчыгъы да.
Юч кюн бла юч кечеге Тайчыкъ ажир болгъанды. Жашчыкъча да тауда, тюзде Болмаз эди бир жан да. Учхан къушдан алгъанды тюк, Тартып, темир юзгенди. Къая ташны муру-чуру Этер кючюн сезгенди.
Алтын жаллы аты – тулпар, Жели къая жоннганды. Ол, къуш кибик, къанат керип, Къая жухха къоннганды. Жашчыкъ бла бирге туугъан Къылыч да созулгъанды, Темир тёшню да туурагъан Болат къылыч болгъанды. Жашха ат атагъанды къарт, Тулпар туугъан тайгъа да: Тулпар жашха – Ахил, тайгъа – Жоргъа деп атагъанды… Асхар элни къынгыр бийи Бёркюн алчи кийгенди. Къынгыр бийни къыйыкъ жашы Махтаныргъа сюйгенди. Эрикгенден ол, бош алай, Бир ёксюзню тюйгенди. Ахил аны: – Тюйген иги Эсе, бир кёрчю сен да! – Дегенди да, сырсыз жашны, Уруп, эрнин жаргъанды. Ол жаш, бугъача ёкюре, Анасына баргъанды.
Чабып жетгенди анасы, Ачы табалагъанды: – Ой, ит боллукъ, Байтал улу! – Деп, къаргъаргъа къалгъанды. – Алай жигит, алай батыр Эсенг, харра атсанг а! Булут алып кетген алты Къарындашынгы тапсанг а! Байтал улу, бир жол чыкъсын, Сени жардан атарча! Жаш къызаргъанды, от кибик, Жаш агъаргъанды, къарча.
– Сени байтал тапханды, хау, Байтал сени анангды. Алты къардаш боласыз деп Мен билмейме… Да энди Жолгъа чыгъаса сен, баям, Ашхы жолгъа! – дегенди Кенде; ол къуш тюгюн жашха: – Ма, ал! – деп узатханды. Алай аны аяз алып Къачханды, узайгъанды.
Атын жерлеп, сауут-саба Алып, жолгъа чыкъгъанды Ахил. Аны кёрген харра Дорбунуна букъгъанды. Кюндюз, кюзгюча жылтырап, Кече уа, жау чыракъча, Жаннганды тюк, Бай Терекден Аяз юзген чапракъча. Кече да, кюн да къуш тюгю Учхан жары, тохтамай, Барып тургъанды алп жигит, Барып тургъанды талмай.
Алтын жаллы Жоргъа алпха Атлыкъ да, нёгерлик да Этгенди. Алп а, жау чапса – Базантурлукъ, эрлик да. Агъач ичи бла бара, Ол юч башлы пилге да Бой бермегенди. Алп улан Сюнгю ура билгенди. Аман къолда къаяча бир Деуге да жолукъгъанды:
– Тутушайыкъ! – дегенди деу. Ахил аны жыкъгъанды. Ол деу ёчге салгъан налмас Билезигин алгъанды. Алп къуш тюгюн тутуп, аны Хуржунуна салгъанды.
Атын да къантаргъанды ол, Кеси да таяннганды. Ол жукъудан бир ай чакълы Жукълап, алай къаннганды. Шыхырт тауушму сагъайтды, Жоргъа къуушалагъанды? Абрек жыйын, чола жыйын Аны къуршалагъанды. Жукълап тургъан жашха, бирден Чапхандыла, уялмай, Къолун-бутун байлап, ханнга Элтгендиле, уятмай.
Абрек Тайсо багъатурну Багъыр ханнга сатханды. Ариу сёз къаяда эшик Ачар, биледи хан да. Къолун-бутун тешгенди хан, Жаш айтмагъанды жукъ да. Хан къууанчлыды: аламат Аскер башчы боллукъду!
– Батыр улан, – дегенди хан, – Кёреме – эржюрексе, Хау, багъатурса. Сен бизге Хауа кибик керексе. Базза деп бир обур Шамдан Къузгъун болуп келе да, Къара тюшюн ол тюн этип, Къара азап береди. Тюшюндеги къызыл харра Отдан бла ууданды. Сарыуеги – боран желден, Эмегени – сууданды.
Сарыуегин ийсе Базза, Эл жокъ болуп къалады. Аны кесалмайды къылыч, Тыялмайды къала да. Эмегенин ийсе, тенгиз Толкъун кибик жетеди, Агъач да, таш да къоймай, ол Жалап, талап кетеди. Къызыл Харра уа ингирде Ёртен болуп келеди. Анга къажау тургъан батыр, Азап чегип ёледи. Бойран Ахил, бизни бу юч Келепенден къутхар да, Сенидиле тажым, тахым, Мермер ташлы шахар да, – Деп жалыннганды хан Багъыр, – Дунья къаран къалады!
– Болушмай а! – дегенди алп, – Сауут-сабам къайдады?!
– Къайгъырма, – деп ёзюрюне Багъыр белги бергенди. Уруш кереклерин алып, Юйге бир жаш киргенди.
– Атым къайдады?! – деп Ахил Кирген жашха соргъанды.
– Атынг а, алп жигит… – Тохта, Ол кишнеген – Жоргъамды! Чабып чыкъгъанды базантур, Атын къучакълагъанды.
Бир жел жетгенди алайлай, Шибля да чартлагъанды. Бир жел жетгенди, гюрюлдеп. Кёк къарангы болгъанды. Боран Сарыуеги – кемсиз Уллу толан болгъанды. Элге жетип, орам-орам, Халжар, гыты да къоймай, Жутуп бара эди ол деу, Кёзю, къарны да тоймай.
Алп, кёкча кюкюреп, деуню Ачы-ачы ургъанды. Биргесине туугъан къылыч Къызгъанды, созулгъанды. Башын алап къачханды хан, Къачханды ёзюрю да. Аскеринден, абрегинден Эр болмады бири да. Сарыуекге къажау тургъан Кеси бла Жоргъады. Къая турукъ кибикди алп, Къоркъгъан, андан къоркъады!
Учуп жетгенди Сарыуек, Ол Ахилге чапханды. Алай ол алп жашны угъай, Айры тилин къапханды. Кёзге илинмейди Ахил – Аты къызыу учады. Алп силдесе уа, къылычы Ийне жилтин чачады. Онгдан, солдан батыр улан Сарыуекни туурайды. Бу сермешге булутладан, Къоркъуп, къарайды ай да.
Алай къылыч бла желни Аллын къалай тыярса? Алай тебеди Сарыуек, Къая тепген сунарса. Жоргъа жашха: – Сен кесинги, Мени да бош зорлама, – Дегенди, – тюш да сыртымдан, Аны кесим хорларма!
Къыртчыгъаламы болурла Ол учханла, къушламы? Бири – кишнеп, бири улуп, Кёкде тутушдуламы? Жоргъа боран Сарыуекни Жалкъасындан къапды да, Кючюкча сынсыды душман – Анга да жан татлыды.
– Охо, – дегенди Сарыуек, – Ием Ахилди энди! Халы кибик, сууурулуп, Сыбызгъыгъа киргенди. Сейир болгъанды, тамаша Элни ханы. Ёзюр да Сейир этгенди, быллай иш Ол кёрмегенди бир да.
– Ахил батыр, Сарыуекни, Тутуп, бойсундургъанса. Харра бла Эмегенни Хорлармыса сен ансы? – Дегенди, умутлу къарап, Жашха. Ахил айтханды: – Кючю уллу Тейри мени Жанлы болса – айхай да!
– Сен алп батырса, бек жигит! Базгъын Ахил, Тейри да Таукеллени сюеди, ол Кёлсюзледен кериди. Тенгиз толкъунча чайкъала, Суу Эмеген жетер да, Талап башлар. Ахил батыр, Хайт демесенг, кёк, жер да Къатышырла да биягъы, Жиляй-улуй къалырбыз. Эмегенни да бир хорла, Алтын къала къаларбыз!
Тенгиз къопханча, гюрюлдеп Келе тургъан, ой, неди?! Суху миннгенди атына Алп; этерин биледи. Деуню кёрюп, къачханды хан, Къачханды ёзюрю да. Аскеринден, абрегинден Эр болмады бири да. Узун эсе да къылычы, Кемсиз жютю эсе да, Жукъ болмайды Эмегеннге, – Батыр бош, суу кеседи. Сыбызгъысын сокъгъанды алп, Сейир ариу сокъгъанды. Учуп чыкъгъанды Сарыуек, Боран этип чыкъгъанды.
– Эй, досум, Суу Эмегенни Пара-чара эт, тут да! – Деп буюргъанды алп. – Бизни Бир кесекчик булжут да!
– У-уу-ууу! – деп улугъанды ол, Эмегеннге чапханды, Кёлнюча чайкъалта, аны Бутларындан къапханды. Суу Эмеген, ачыуланып, Сарыуекни ургъанды, Къуйругъундан тутуп, аны Мюйюзлерин бургъанды.
Ингир къарангысы таугъа, Тюзге да шош эннгенди. Ой, От Харра, Ёртен Харра Келе турады энди. Ёртен Отну да, къутургъан Сууну да ким тыйгъанды?!
Сыбызгъысын согъуп, Ахил Сарыуекни жыйгъанды. Суу, от да жаратылгъанлы Жаулалла, душманлалла. Харра бла деу эмеген Кёк ууалырча, аллай Тюйюш башлайдыла. Къая, Къаурача къалтырайды. Ахил батыр а туурадан, Сейир этип, къарайды.
Тангнга дери талашдыла Аслан бла къапланча, Бир бирлерин ашадыла Тауусулуп къалгъынчы. Суу Эмеген, Ёртен Харра… Къайдалла экиси да? Суу ашады отну, алай Къуруп къалды кеси да.
Кюн бир ариу тийгенди. Ол Жарып турлукъду энди… Ахил ол къуш тюгю элтген Жары жортуп кетгенди.
* * *
Жети таудан аууп, жети Суудан ётгенди алп батыр. Ол бюгече да, от этип, Терек ышыгъында къалыр. Ол къуш тюгю элтген таба Барып турлукъду биягъы. Ахил айлыкъ жол къоратып, Жетгенмиди бир къаягъа? Кёргенмиди тёппесинде, Къая жухуча, къаланы? Кёргенди, хау. Алай къала Кимниди? Билмейди аны.
Алтын чапракъча, къуш тюгю Кюйюп тюшгенди забагъа. Къайдан биллик эди Ахил Тюберигин Къазабагъа. Жарым адам, жарым да къуш. Къызыл кёзюн ача-жаба, Сюйсе – адам, сюйсе уа – къуш Болуп къалады Къазаба.
Жоргъа айтханды: «Энди биз Мындан къутулалмабыз сау. Алай къардашларыбызны Жыйыларын сеземе, хау. Ала бизни къонакъ кибик, Душман кибикми кёрюрле?»
– Итлеча, сыйлагъан къолгъа Юйренмейдиле бёрюле! – Деди Ахил. – Къайгъырма бош, Хар зат да, Жоргъа, тап болур. Къардашларыбызны элтген, Ол ким эсе да – жоюлур!
Сур быргъыла тартылдыла, Алты атлы чыкъды баудан. Тогъаймюйюз жугъутурну Сюрюп келеди таудан. Кезиу-кезиу садакъ атып, Уралмалла жугъутурну. Ахил а: «Къутулмазса!» – деп, Аны бойнун марап, урду.
– Сен кимсе?! – деп хыны сорду Къардашладан бири. – Ёзге, Къалай базып келгенсе сен Бери – бизни жерибизге?!
– Чарлама бош! – деди Ахил. Ол аз да этмеди къайгъы. – Алты къардашымы излеп, Андан келгенме былайгъа.
– Сёз къарыргъа баздынг эсенг, Юйюрейик ийматынгы, Кетмез айып да салайыкъ. Сыйырайыкъ да атынгы.
– Атын сыйыртырыкъ жашха Кесинг ушайса, мен – угъай! Ачыуланып: – Кёрюшейик! – Деди ол жаш. – Айхай-айхай!
– Бир тын! – деди бири жашха, – Боллукъду кёл ашагъанынг. Кёресе да бу жигитни Кесибизге ушагъанын. Кёзлерибиз, къашларыбыз, Бурма чачларыбыз да – бир. Миннген атларыбыз, тутхан Къылычларыбыз да – бир.
Атларындан, секиришип, Тюшген къаяча уланла Кезиу-кезиу къардашларын Къаты-къаты къучакълалла. Алтысына да болушун Айтды: «Алайды, хау», – деди.
Жашла аталары сунуп Тургъан – душманлары эди. Аны кесича уланла Жилянлагъа ушадыла, Жарлы халкъны этин ашап, Къанын ичип жашадыла.
Мудах бет алдыла жашла, Къазабаны жаныдыла. Болса да, машалла: ала Бир бирлерин таныдыла.
– Биз – жетеулен, жети батыр, – Деди Ахил, – Къазабаны Жерден гунч этмей жарамаз, Угъай, сау къоймайыкъ аны! Алай келишдиле да, от Этип, уча шишледиле. Тулпар жашла Къазабадан Аз-буз къоркъгъанча эдиле.
Бир жел жетди да, кюн кёзю, Къурум тамгъача, къаралды. Къара булут эне келип, Къушбаш адам болуп къалды. Ол Къазаба эди: – Бу жаш Сизни бла къазанлашып Нек олтурады?! Бусагъат Тайдырыгъыз аны башын.
– Угъай! Туугъан къардашыбыз – Ахил батырды. Биз анга Хата этмебиз. Ол угъай, Кесингсе бояллыкъ къаннга! – Деп, бир кибик сюелдиле. – Урлап келгенсе сен бизни. Тюбетейик да жазанга, Жетдирейик дертибизни!
Боран жетгенча, Асхаргъа Жетди жети атлы. Байтал, тулпарларын сезип, Чапдымы къанатлы Учханча? Тулпарларына Айтып-айтмазча ол Тансыкъ эди. Шукур – артха Алып келгенде жол, Эки жашын да. Хау, ала – Ахил бла Жоргъа…
Жети да жаш, жети да ат, Сыйынмайын жолгъа, Элге, журтха тансыкъ къарай, Келе тургъанларын Кёрдю да, къууанды байтал, Танып тулпарларын. Кенде уа, арбазгъа чыгъып, Сакълай эди жашын, Эки кёзю жолда къалып, Хайран эди башы… Келе келип жети атлы Къартны гытысына Къайтды. Батыр Ахил атдан Тюшюп, атасына Былай деди: «Кёп сакълатдым, Урушма улунга. Жангыз жашынг жети болуп Къайтханды къолунга. Была – сени уланларынг, Мени къардашларым!
– Хош келигиз! – деди Кенде, – Нартлача жашларым! – Кезиу-кезиу жети жигит Къартны къучакълады. Насып кюйлю Кенде да алп Уланларын ийнакълады. Жети къазан асды Кенде, Жетиди да жашы. Ол аллай къурманлыкъ этди Патчахча къардашы. Жети улан жети кюннге Къала къаладыла. Элде къартха, къарыусузгъа Сюйюп къарадыла…
* * *
Хапар келди Асбек къызын Эрге береди деп, Къызын тилеп келгенлени Сынап кёреди деп. Ахил атын, сылап-сыйпап, Чыкъды къыйын жолгъа. Садакъ окъдан эсе къызыу Бара эди Жоргъа. Къардашларын юйде къоюп, Кетип барады ол. Солутмайды тулпар атын, Узакъ эсе да жол.
Магасды Аланны уллу, Жашил да шахары. Жер жюзюню жигитлери Келгендиле ары. Асбек ёзюрлери бла Чыкъды уланлагъа.
– Жангызды сынауум! – деди Пелиуанлагъа. – Алай къыйын сынауду ол, Жашырмайма аны: Мен от урлукъ келтиргеннге Берликме Айнаны! –
Пелиуанла, базантурла, Минип атларына, Тебредиле жетер ючюн Муратларына. Ахил да тебреди жолгъа. Таукелди багъатур. Сууда – чабакъ болур Ахил, Тауда уа – жугъутур! Кёкде ол, къуш болуп, учар, Жерге кирир, жилян Болуп, уллу элмендирни Разы этер улан. Ол от урлукъ алып келир, Дунья кёрюр аны. Аны да мураты толур, Алыр да Айнаны.
Токъсан тогъуз батыр улан, Токъсан тогъуз жары Кетип барадыла, соруп- Сурап насыпларын. Токъсан тогъуз батыр улан, Бу жер жюзюн аулап, Жетдими От Къусхан Таугъа Насып кюнюн даулап?
Угъай! Ахил тулпар атда, Ташха къоннган къушха Ушайды. Жигитлигине Киши да гурушха Этмез. Алай таукелди ол, Алай базгъынды, хау! Аны насыбындан тыйымаз, – Не от, не суу, не тау!
Башларына ёгюз гебен Тенгли къызгъан ташла Жауа, чыгъып тебредиле Жаннган Таугъа жашла. Жанып келген ташла тийип, Кюйюп тебредиле. Озгъур жашла андан ары Баралмай эдиле.
Къурум тобугъуна жете, Ахил барады, ыз Къоя. Тёбен къалгъан аты Кишнейди амалсыз. Ахыр кючюн салып, алай Барады алп бойран.
Сыбызгъысын сокъду да ол, Сарыуеги, боран Этип чыкъды. Базантурну Юсюн къакъды къырау. Ол Татайны къаласына Кирсе, къалырмы сау?
Ахил жетди да Татайны Къайнар къаласына Салам берип, былай деди От атасына:
– Мен, Татай, от урлукъ тилеп Келгенме аллынга. Асбек жалан да от урлукъ Тилейди къалыннга. Ёртенмыйыкъ, ёртенсакъал, Ёртенкекел Татай Алтын-кюмюш тахтасындан Ачыуланды былай:
– Мен таш, темир да эритген Татайма! Сен а сау Къалып, дагъыда от урлукъ Тилейсе! Жау, къажау Адам эсенг а сен манга? Ненги билеме мен! Хау, бир аман акъыл этип Келгенсе, батыр, сен!
Тауну башы къазан кибик Къайнай эди, бёрке. Къара эди, къурум эди Аны тютюн бёркю. Татай андан кёп Ахилни Къыйнап кюрешмеди. Базантургъа шо от урлукъ Берген а ишмиди?
Татай багъатурну алтын Отоууна элтди. Ахил бир тамаша гюлню Кёрюп, сейир этди. Ол гюлханий алтын отдан Эди, терек чакълы. Аны алтын бюртюклери – Шыхыр урлукъчукъла.
– Уууч урлукъ берсем, – деди, – Къалынынга жетер. Аман къолгъа тюшсе урлукъ, Жерни ол кюл этер. Отлу окъла да берейим, Батыр бойран, керек Боллукъдула ала санга. Бар энди, эржюрек! Татай бла Тепенагъа Разылыгъын айтып, Жайракъ минип Сарыуекге, Келди Ахил къайтып.
– Уллу иш тындырдыкъ! – деди Боран Сарыуеги, – Аны ючюн мени да, алф, Уллуду тилегим.
– Сенсиз мен бу къыйын ишни Этмез эдим, угъай!
– Алай эсе, жибер мени, Къыйнама да былай.
– Сен огъурсузса, сора, айт, Къалай жиберейим?
– Адамлагъа тиймем деп мен Керти сёз берейим.
– Да сора бар! – деди Ахил Боран Сарыуекге. Бёрюча улуду да, ол Учуп кетди кёкге.
Зарлыкъ талай жюреклерин, Сексен сегиз улан, Уялмай, къонушха къуру Къайтды доммай уудан. Жукълап тургъан алфны шынжыр Бла байладыла.
– Къалай къоратайыкъ муну, – Деп кёп ойладыла.
– Нек къоймайбыз жардан атып, – Деди бири, – суугъа? Алпха алыкъа болушлукъ Этерча, жарсыугъа, Онг жокъду. Ахилни алып Къачарча жашладан Тулпар аты чола заман Марайды ташадан.
Айна ол жек кюзгючюкге Къарап тура эди. «Къалай болушайым алпха?» Деп, ауара эди. Кюзгючюкню, ачыуланып, Урду да ууатды. Къарындашы Батырасха Барып, былай айтды:
– Керекдиле манга сауут- Сабанг, тулпар атынг. Къайтып келирме ингирге, Къашха эчки атып. Атын жерлеп берди батыр Сюйген эгечине. Айна: – Манга къайгъырма, – деп Минди Илячиннге.
Къазан кибик къайнай тургъан Къызыл тау от чачып, Генезирле тебредиле, Ашыкъ-бушукъ къачып. Кёкден жаннган ташла жауа, Жоргъа алпха чабып- Жортуп жетди да, шынжырны Эки этди, къабып. Ахил, тулпарына минип, Сюрдю къаргъашларын. Биргесине алса керек Эди къардашларын.
Жаннган Тауну этегинде Кырдык, терек да – кюл. Сексен сегиз душманына Кеси чапды Ахил. Илячинни къызындырып, Желден эсе къызыу Келеди жардамгъа Айна – Элмендерни къызы.
Жауун жаууп, тейри къылыч Керди да къанатын, Айна аны юсю бла Секирталды* атын. Ажир – байтал, кеси уа – жаш Болуп къалды Айна. Жетип, оспарланы къолгъа Къаты алды Айна.
Ахил ючден бирин къырып, Кеси да жаралы Болуп тургъанлайын жетди, Сауут-саба алып. Шибля ургъанча, къылычы Зынгырдады ачы. Къалгъан-къулгъанлары кючден Къутулдула къачып. Ахил да, атындан кетип, Тийгинчи ташлагъа, Бой бермеди, къылыч урду Оспар къаргъашлагъа.
– Мен Аланнгама, сен да кел! – Деди Айна анга. Мудах болуп, батыр: – Къалай Барлыкъма Аланнга? Татай берген урлугъуму Алып къачханды Дерк. Уой, энди Айнаны анга Берликди элмендер.
– Таныйма, досум, зар Деркни. Билегине жара Салгъанма мен. Андан алгъа Жетербиз биз ары. Айна, Ахил да олсагъат Жолгъа тебредиле. Ала кече, не кюн жолдан Чырмалмай эдиле.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
19.12.2021 21:00:30
О Н Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы
Алп Ахил тейри къулуду, Алп Ахил байтал улуду, Барды акъылы, эси да, Къарыуу, кючю да барды. Тай бла эгиз туугъанды Былтыр, бир сейир къылыч да – Къолунда. Тейри шагъатды!
Экиси да, жомакъдача, Терк ёсгендиле, апчымай. Энди алп батыр болгъанды Жаш Ахил. Къантор тайчыгъ' а, Жер тыймаз ажир болгъанды. Ол сейир къылышчыгъы да Созулгъанды, суу къамишча. Ол зынгырдагъан этеди, Силдесе. Жютюлюгю уа: Тюк эки болуп къалады, Аузуна салсанг. Ташны да, Бишлакъны кибик туурайды.
* * *
Акъ тауда боран борамай, Бюгюн, дорбундача, шошду. Ол тёппесинде, кюзгюча, Дуу жаннган а буз къалады. «Ол сейир къала кимниди?» – Деп сорсанг: «Балдражюзнюдю!» «Балдражюз а кимди?» Ол а – Бир залим къарт. Таш, агъач да Тарс деп жарылып къалалла Буз солууундан. Ол, деуча Мазаллыды, къарт эсе да. Къыш къыртчинча, бек кюйсюздю, Огъурсузду, къыш боранча. Суу учхурча сакъалы уа Тобукъларына жетеди. Акъ айыу тону да барды Юсюнде, окъа бёркю да. Къолунда бийик таягъ' а Накъутданды, налмасданды. Алтынданды, кюмюшденди Олтургъан бийлик тахы уа.
Балдражюз къала бийикди. Ол, къаяча, бек къалады. Тогъайбаш жугъутургъа да, Тап, къушха да тынч тюйюлдю Къалагъа чыкъгъан. Да, къоркъмай, Ким чыгъа турады дейсе Къаягъа да, къалагъа да?
Балдражюз, кюйсюз ангкъытча, Огъурсузду, бек кюйсюздю. Тюз кесича юч жашы да Барды. Ут таматасыды. Ол Къарлы къолда, кёз къакъмай, Акъ Боран Желни кютеди. Жутду ортанчы жашы уа. Бугъейден бери чыгъармай, Юч башлы атха къарайды, Ол жазда, жайда да. Къыш а Эмилигине минеди. Ол жайракъ минеди, сора Чапдырады, алп жигитча, Ат оюн да этдиреди.
Ючюнчю жашы уа – Хутду. Къаладан ол жаз чыгъады. Кёгюрчюн жумуртхалача, Буз ташла этип турады, Чечмеле этген уучуча. Буз ташла этеди, талмай, Жаз башыбыздан къуярча.
Акъ тауда боран борамай, Бюгюн, агъачдача, шошду. Ут, бу шошлукъну жаратмай, Къардашы Жутха баргъанды. Ол ачыуланып баргъанды: – Сур быргъым, къайда эсе да, Жокъду! – деп къыжырагъанды. – Эшта, букъдургъан этгенсе, Терк чыгъар, халек тюйгюнчю!
– Башыма урлукъ болурма Быргъынгы! Неле жаншайса?! – Деп ачыуланнганды Жут да. – Тюз эшекча тюйюлгюнчю, Кёзюмден къуру! Бол, хайда!
– Сёз къарырча кимсе сен?! – деп Ут, ажирча, кишнегенди.
– Дау этерча, сен а кимсе, Айтчы бир?! – деп ёкюргенди Жут да, багъылгъан бугъача.
Биягъы эки къардаш да Тутушалла, душманлача. Къапланлача талашалла, Жыртышалла, асланлача. Ёрюшге киши да чапмай, Харралача силдешелле. Арыгъан, талгъан да этмей, Къочхарлача къагъышалла.
Балдражюз къарап турады Туураладындан, жукъ айтмай. Ут чыран буздан жаркъамы Айырып, Жутха чапханды? Буз къангамы къобаргъанды Жут а? Хау, ол буз къылычды! Жутму онглуракъды? Эшта. Ут хорлатырыкъ тюйюлдю. Экиси да, къаргъашлача, Жан аямай согъушалла. Къаядан кетип, къолдамы Салышалла энди? Энди Агъачдамы силдешелле, Къардашларыбыз деп къарамай?
* * *
Алп Ахил да, Къантемир да (Къантемир ариу Айнады, Эсингде болур), нартлача, Къол ичи бла баралла, Ат солутмай, аш ашамай. Ашыкъгъан этелле. Жокъду Бош, къалкъыр заманлары да.
Алайлай, къая аугъанча, Бир ачы таууш келгенди. Алп Ахил атын тыйгъанды, Тохтатханды Къантемир да.
– Кёкмю кюкюрейди, жерми Тебренеди? Не да кёлмю Ычхыннганды? – деп соргъанды Къантемир. Бойран Ахил а: – Эшта, харрала безрейле, – Деп, анга жауап бергенди. Къардашла уа тюйюшелле, Къардашлабыз деп къарамай. Ут боран бурады, Жут а, Жут а буз этип къояды Солууу бла нени да.
Аланы, Ахил суннганча, Харрала, эмегенле да Болмагъанларын кёргенди Къантемир батыр. Ахил да Сейирге къалгъанды. Эшта, Быллай деулеге тюбербиз Деп, эслеп эслеринде да Жокъ эди, баям. Ут, Жут да Тохтагъандыла: – Кимлесиз?! – Деп соргъанды Ут, – къайдансыз?! – Жут а: – Нек келгенсиз, сормай, Сиз бери? – деп хорсуннганды.
– Мен Кенде улума! Бу уа – Къантемир бойран! Тюйюшмей Танышсакъ иги болурму? – Деп соргъанды алп Ахил да.
– Биз тюйюшгенлей турабыз, Эригебиз да, – дегенди Жут, – биз къардашла эсек да. Ут а серленнгенди: – Энди Биз сизни тюе турлукъбуз, Жесирле этип!
– Да, сора Нек турасыз чапмай?! Хайда, Кюч сынашайыкъ! – дегенди Къантемир, буюкъмай, къоркъмай.
Ут Къантемирге чапханды, Жут а – Ахилге. Нарат да, Наз да чыдамазча, аллай Къар боран кётюрюлгенди Сермешлеринден. Былайды Деп айтырча, жукъ кёрюнмей, Къар боран жутуп къойгъанды Ахилни, Къантемирни да.
Ут къамчи таууш этеди, Жут а жан-жанын сермейди. Къылычы буздан эсе да, Жан кезликча, бек жютюдю.
Ючюнчю кюн къар боран да, Сур сермеш да тохтагъанды. Къар букъу чёкгенди, сора Ут да кёрюннгенди, Жут да. Къантемир да, алп Ахил да Ат беллеринделле энтта. Арыгъан а, апчыгъан а Бек этгендиле. Болса да, Таш ууарча базгъынлыгъ' а, Таймай, нёгерлик этеди Ахилге, Къантемирге да.
Балдражюз ачыуланнганды Уланларына. Ол быллай Бедишни кечерми дейсе Ахилге, Къантемирге да? Къыямамы айланады, Дерча, бир боран жетгенди. Тау кийик да тёзалмазча, Бир ачы сууукъ къысханды.
– Сур Балдражюзге къарырча Жокъду кючюбюз, – дегенди Къантемир батыр. Ахил а: – Бой салып къалай къоярбыз Къарт Балдражюзге? Угъай! – деп, Ол кесин жаугъа атханды, – Эрча ёлейик, ёлсек да! Ол татай берген окъла уа Эсинден кетип туралла.
Кюч-къарыу а тенг тюйюлдю, Тенг тюйюл сауут-саба да. Сур сууукъ да, минг ийнеча, Минг шинжича, чанчылады. Бу къыямагъа тёзалмай, Къантемир бузлап барады. «Бир амал къалай этмезсе?!» – Деп, Ахил амал излейди. Буз къапха кирип барады Ол да. Ол да жунчугъанды.
Алайлай, дидин ургъанча, Ахилни бир зат къапханды. Татайдан ауаз келгенди Сора. Ол былай дегенди: – Эй, бир от урлукъ къалгъанды Жан хуржунунгда. Чыгъар да, Жерге ат аны, мычымай!
От бла Сууукъ, аямай, Тюз аслан бла къапланча, Талашхандыла. Болса да, Бир бирин хорлаялгъан а Этмей, сау бир кюн озгъанды.
Энди от къызыл бугъады, Акъ бугъады Балдражюз а. Жер къазалла, тюртюшелле, Ёкюрелле, гюрюлдейле, Бир бирин хорлаялгъан а Этмей, энтта кюн озгъанды.
Ючюнчю кюн экиси да Арыгъандыла. Къаяча, Балдражюз тажал эсе да, Ёртеннге кючю къарымай, Чыраннга къачып чыкъгъанды, От а ёчюлгенди. Кюл да Къалмай, жукъланнганды от да. Къантемир да, алп Ахил да Сау къалгъандыла. Да бошду Энди жол алгъа, артха да.
Алп Ахил былай айтханды: – Кесибиз да жунчугъанбыз, Арыгъандыла атла да – Солуюкъ, ауузланнган да Этейик, къарыу алырча. Алп, алай айтып, бёрюча, Агъачха кирип кетгенди,
Къантемир бойран а эрлай От этгенди. Кёп да турмай, Агъачдан къачып чыкъгъанды Бир ариу журчукъ. Ол энди, Окъча бараллыкъ тюйюлдю, Учаллыкъ тюйюлдю желча, Арыгъанды да. Ол хпман Абына да, сюрюне да, Айнагъа кючден жетгенди.
– Айна, мен сени билеме, Сен Асбек ханны къызыса. Батырас деп къардашынг да Барды. Мен аны таныйма. Бюгюнню кёп сакълагъанма, Энди Ахилге ёлтюртме, Сора жек билезигин да Ал андан, санга берликди. Билезик манга керекди, Хан къызы, болуш, – дегенди.
– Журчукъ, мен кёрюп турама: Сен хыйны жетген бир жанса. Ахилден а аз да къоркъма, Энди тиерик тюйюлдю.
Алп Ахил чабып жетгенди, Алп Ахил сейир этгенди Бу тамашагъа: да этмей Не амал: журчукъ адамча Сёлеше турады сора!
– Жур тюйюлдю бу – адамды, Ахил, – деп алай айтханды Къантемир батыр. – Досумча, Сен болушургъа керексе Бу насыпсызгъа. «Угъаймы Дейме, Къантемир. Сюйюп да Болушурма мен, – дегенди. – Къолумдан келирми ансы?»
– Кирмейсе отха, суугъа да, – Деп кюлгенди ол, – жалан да Билезигинги берликсе.
– Сен аны къайдан билесе? – Деп, Ахил сейир этгенди.
– Жур улакъ айтханды. Бер да, Хыйнысы кетсин, сууапды.
– Жарагъан этерми, ансы, Ишмиди берген, – дегенди. – Энди билезик сениди, Не сюйсенг да эт, эркинсе.
Къантемир тутуп, ашыкъмай Жур аякъчыгъын сукъгъанды Жек билезикге. Ахил а Экили болуп турады. Алайлай, кёкден жаугъанды Бир сейир макъам да, нюр да Жабалакъ жаугъанча. Сора Кюн кёзю къамарча, аллай Къыз болгъанды да къалгъанды Акъ журчукъ, тейри шагъатды! Тенгизде, кёкде, жерде да Жокъду быллай къыз. Къамишча, Бир субайды. Кёзлери уа Кёкдюле, къарап тоймазча. Акъбоюнду, акъбилекди. Кюн тюрслю алтын чачы уа Табанларына жетеди. Къыз былай дегенди сора:
– Ай къызыма мен, анам а Аеликди. Жыл болады Мен инжилгенли: «Жулдузча, Бир ариу болуп барады Къызчыгъынг», – деп, аз анамы Сукъланнганды? Тилеген да Кёп жигит этгенди. Бир жол Бир обур къайдан эсе да Белгисиз жерден келгенди. Кесимден сора киши да Жокъ эди юйде. Ол: «Хайда, Терк тебре, ананг билгинчи, Къачаргъа керекбиз, ансы Жашымдан къуру къаласа!» – Деп, мени ашыкъдыргъанды.
– Юйюмден къачып кетерча, Мен тели тюйюлме, сора Жашынга барлыгъымы уа Ким айтханды? Къой, тилеме, Мен анга барлыкъ тюйюлме», – Дегеним бла, къузгъунча, Къычырыкъ, хахай этди да, Къуюгъа кетип баргъанча Кёрюндюм. Билезигим да Чартлады. Ах, эс жыйсам а, Жур улакъ болуп турама Агъачда, къолда. Бир деу да Юсюме келе: «Ол, эшта, Обурну сылыкъ жашыды!» – Деп оюм этдим. Мычымай, Къачалгъанымы къачдым да, Къутулдум андан. Алайды Хапарым.
– Да энди, ариу, Ёз сыфатынга киргенсе. Башынга эркинсе энди, Насыбынг тутсун! – дегенди Алп Ахил.
– Экибизге да Онг берсин Тейри. Биз, энтта Тюбешип, къууанырыкъбыз. Ол къууанч сизде боллукъду, Къантемир, – дегенди. Сора Бир булут энип келгенди Кём-кёк кёк кёкден:
– Атынг а Неди, хур къыз? – деп соргъанды Къантемир.
– Атым Айгюлдю. Батыргъа салам айтырса, Деп, Айгюл учуп кетгенди, Булутха къонуп. Къанкъазча, Чыммакъ-акъ эди булут а. Къол булгъай, учуп кетгенди Хур Айгюл.
– Бери къарачы! – Деп, Ахил сейир этгенди. – Бу ашлау къайдан чыкъгъанды? Къантемир, бери бурулчу! Хан къанга, патчах ашлау да Бошдула. Сейир этерча Аллай кёгетле, ашла да Кёпдюле. Ирик уча да Барды. Барды акъ къымыз да.
Олтуруп, эки батыр да Ашагъандыла, тойгъунчу. Сора Къантемир, жусланча, Атына чартлап миннгенди. Базантур, бойран Ахил да Атына къоннганды, къушча.
– Чийбелле! – деп къутурады Балдражюз. – Къарыусузласыз, Къоркъакъласыз, къоянлача! – Деп, жашларындан алады Ачыуун: къамчи тартды Кенг сыртларына, аямай.
Сур аталарын, бет этмей, Сопакълайдыла ала да. Ут, дейд, онгундан сермейди, Солундан сермейди Жут а, Хут а сейирге къарайды, Дауургъа, даугъа къошулмай.
* * *
Къантемир да, алп Ахил да Энди ёзенни баралла. Ашыгъады Къантемир да, Алп Ахил да ашыгъады. Алайлай, юркген жылкъыча, Ёзенни къалтыратханды Буз жауун. Ол Хутду! Хутду! Ачыуу кёкге сыйынмай, Алланы къуууп келеди.
Кёк кюкюрегенди, сора Жер тепгенди. Хут жетгинчи, Бир ышыкъ жер табылмазмы Ахилге, Къантемирге да?
Узакъда, кенгде, билеуча, Бир сыйдам къая кёргенди Къантемир. «Ышакъ болур», – деп, Чабышхандыла аямай Экиси да. Хут а:
– Энди Къутулмазсыз! Дерт этгенме Жояргъа! – деп къычыргъанды. – Ут бла Жутну тюйгенсиз. Къартды демей, атамы да Басынчакълагъансыз! Сора Мен къалай кечип къоярма?!
Алайлай, харбуз жаугъанча, Аллай буз ургъанды. Энди Алп Ахил къутулалырмы, Жаш досун да ачытдырмай?
Жауунну, бузну озарча Кюч тапхан атла аямай Къууулгъандыла. Садакъ да Не хазна жетсин, къарачы! Къаягъа суху жетгенди, Ол эки батыр, алай а Гюрюлдеп жетгенди Хут да.
– Кёкмю ууалгъанды не да Жерми чачыла турады? – Къантемир былай соргъанды.
– Ут бла Жутну кёргенбиз, Бу уа – Хутду!
– Ахил, сора Не мадар, къалай этебиз?
– Мен отлу окъла атарма, Сен а къултамдан чыгъар да Окъ узат. Татай бергенди Аланы! – деп, марагъанды Сур Хутну. Ахил, ашыкъмай, Тап марап, алай атханды.
Гызмачач оспар бютюн да Бек ачыуланнганды. Энди Ол кеси марап атады Жашланы. Батыр Ахил да, Элияча, от чачады, Буз эрип, жауун болурча…
Хут да баштёбен болгъанды, Хорлатханды Хут оспар да. Ахилни да бошалгъанды Окълары – бири да къалмай.
Къантемир, Ахил батыр да Биягъы жортуп баралла, Ашыгъып баралла хаман, Жол узакъды да алыкъа.
* * *
Алп Ахил тейри къулуду, Ала Ахил байтал улуду. Къарыуу, кючю да барды, Барды акъылы, эси да. Чапдыра да, жортдура да, Жол аны узакъ элтгенди. Жюреги уа тынгысызды, Нек эсе да къыйналады…
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
20.12.2021 18:06:47
Асхаргъа, боран жетгенча, Бир уллу палах келгенди. Ол палах а – Барсды. Пилча, Мазаллыды, къарыулуду. Тёрт саны барсны эсе да, Башлары ангкъыт башлалла. Къарт Кенде кеси кёргенди Барс ууаныкны элтген кюн. Ол алты башлы жыртхычды, Алтысы да от къусады. Эл башы таудан, киштикча, Секиреди да тюшеди Асхаргъа. Адамды, малды Деп айырмай, терк жыртады Тутханын… Алты къардаш да, Уялып, жерге къарайды Бир мадар, амал эталмай.
Къуусала, алай къачады Барс, ол думп болуп къалады. Атсала, Барсны жеталмай, Окълары суууп тюшелле. Алтыбаш кече да, кюн да Бермейди тынчлыкъ. Тохтамай, Асхаргъа чабып турады. Азайгъанды мал, адам да. Алтыбаш мындан къорамай, Шам Асхар хужу къалады.
– Бир амал къалай этмебиз?! – Деп, алты бойран батыр да Тебрегенди, танг да атмай, Барс уугъа. Аны ёлтюрмей, Къайтырыкъ тюйюлдю энди Асхаргъа жангыз бири да.
Асхардан узакъ кетгенди Алп жыйын. Алай барсны уа Кёрмейди къарап бири да, Сезмейди жыйы, ийис да. Уясын излеп баралла Батырла, мараучулача. Барс уясындан чыкъгъынчы Жетселе, аны къопмазча Этерикдиле, – алплалла!
Узакъдан къарап, ожакъча, Бир жалын дорбун кёргенди Таматалары. Таууш да Эшитгенди ол, ийис да Бурнуна ургъанды. Эшта, Барс анда жукълап турады.
Алтысы да, къылычлача, Аламат ётгюр жашлалла. Барс ташдан эсе да, энди Сау къутулаллыкъ тюйюлдю. Дорбунну аллын алгъанды Алп жыйын: «Эй-хей! Эй-хей!» – деп Къычыргъанды алтысы да. «Эй-хе-хей! Эй-хей! Эй-хей!» – деп Къатлагъандыла таула да, Бир бирин эриклегенча.
Алайлай тютюн ургъанды Дорбундан. Ожакъ тютюнча, Ол къайнап-къайнап чыкъгъанды. Сора тау къалтырагъанды Сур къычырыкъдан, къая уа Турч гёгенча, жарылгъанды. «Неди къычыргъан?!» – десенг а, Айтайым – ол Барсды, Барсды! От къуса, чача, чыкъгъанды Алтыбаш. Алты батыр а, Тепмей, къоркъмай сюеледи. Алайда ёлюп къалса да Теберик тюйюлдю Барс да!
Бир кибик алты жигит да От Барсха садакъ атханды. Бир кибик алты гебох да Кенг кёкюрегин тешгенди. Алтыбаш а жер тырнайды, От къусады алтыбаш а! Къурч тырнакълары ташха да, Бишлакъгъача тынч кирелле.
Узакъдан, атып урурча, Энди окъ, гебох да жокъду. Къардашла, буюкъмай, къоркъмай, Тизилип тургъанларыча, Сур чапхандыла: «Ёлюрбюз Не хорларбыз, нарт жашлача!» – Деп, къылычларын, шибляча, Ойнатхандыла, аямай…
* * *
Къарт Кенде жолгъа къарайды: Келмейди алты къардаш да. Байталы да тынгысызды, Жилягъанча, къуушалайды. Жетинчи кюн къарт, тёзалмай, Байталгъа иер салгъанды. Къуш да, жел да жеталмазча, Ат алай къызыу чапханды. Сора, кёп да, аз да бармай, Дорбуннга алып келгенди Кендени. Ол не кёргенди?
Ол кёрген алты ёлюкдю, Байталны алты жашыды: Атлары да, кеслери да Кюл-кёмюр болуп жаталла. Арлакъда къара тёбе уа Неди? Ол а барс мыллыкды. Къарт атдан тюшгенди, сора Къолларын кенгнге жайгъанды: – Жал барып тилейме, Тейри, Жанларын къайтар. Алыкъа Кёрмеймисе – сабийлелле.
Аланы тапхан байтал да, Дейди, уой аналары да Амалсыз къуушалагъанды. Жилягъанды ол, адамча, Жилямугъундан состар да Къоргъашинча эригенди.
Къарт Кенде алты жашын да Алайда асырагъанды. Биргелерине салгъанды Тау къушлача атларын да. Сора къарт, алтысына да Таш кешенеле ишлерча, Устала алып келгенди.
* * *
Алп Ахил тейри къулуду, Алп Ахил байтал улуду. Барды акъылы, эси да, Къарыуу, кючю да барды. Къантемир антлы тенгиди, Ол, кесича, алф уланды. Нёгери ючюн жанын да Аярыкъ тюйюлдю энди.
Кюн тюшге эки жигит да Эл къыйырына жетгенди. Къантемир былай айтханды Сора:
– Ахил, тенгим, тамбла Тюбеширбиз экибиз да. Айырылыргъа керекбиз Бюгюн а. Алай керекди. Курмуда жауа турады, Атымы анга жибитмей Жокъду мадарым!
– Да сора Тамбла тюбеширбиз, хайда! – Деп айтханды алп Ахил да, – Магасха узакъ болмаз да Былайдан?
– Узакъ тюйюлдю! – Деп, атха къамчи ургъанды Къантемир. Бойран Ахил да Магасха-кентге кетгенди.
* * *
Экинчи кюн, танг да атмай, Дерк элмендерге келгенди. Къалауур: – Асбек тургъунчу, Тышында сакъла, эрттеди, – Деп, Деркни сансыз этгенди.
– От урлукъ алып келгенме Мен элмендерге! Мычымай Асбекге билдир! – дегенди Дерк а.
– Къушлукъда келирсе, – Деп, Деркни къыстап ийгенди Къалауур а. – Хал билирча Болмагъан эсенг, келип да Бош кюрешме сен, ачырса!
Кюн таугъа, тюзге тийгенди, Жарытханды къаланы да. Магасны къарты, жашы да Хан майданына келгенди. Элмендер халкъгъа чыкъгъанды, Адетде салам бергенди. Батырас, ариу Айна да Асбекни биргесинелле.
– Аланла! – деп сёлешгенди, – Ким – манга башха тюйюлдю – От урлукъ алып келсе да, Къызымы анга берликме Деп айтхан эдим, билесиз. Бюгюн а, махтау ангады, Алпладан къайсы эсе да От урлукъ алып келгенди Деп, мени къууандыргъанды Ёзюрюм. Ол ким эсе да, Танытсын кесин бизге да.
– Ханым, менме ол жигит! – деп Дерк, къулпайча, махтаннганды. Менсиниулюгю кемсизди, Гудучулугъун билсе да. Баш да ол кючден къакъгъанды, Ышармиш эте. Дерк сора Кюбюрчекчикни: – Саугъамды! – Деп, сюйсюнмей узатханды Асбекге. Айна уа: – Атам, Дерк манга берсин, – дегенди, – Кюбюрчекчикни, тилейме.
Дерк бютюн да менсиннгенди, Энди ким болсун аныча?! «Къыз мени сайлап турады!» – Деп, алай акъыл этгенди. «Кёрчюгюз жашны!» дегенча Ол онгнга, солгъа, арха да Бурулгъанды, къарагъанды, Гуралай кёбюп. Да энди Ким болсун жерде анычы?! Айнагъа бергенди сора Кюбюрчекчикни. Айна уа Ахилге элтип бергенди:
– Атам, от урлукъ тапхан да, От урлукъ алгъан да буду! – Халкъ тамашагъа къалгъанды, Амалсыз болгъанды Дерк а.
– Айна, къызым, ангыларча Айтчы!..
– Гудучуду, атам, Дерк деген ыйсыз оспарды!
– Гудучудуму?! – Хау, атам. От урлукъ къайдан чыкъгъанды Дерк генезирге? Бир сорчу.
– Нек тураса, айт? – дегенди Элмендер, – тюзюн сорама!
– От къусхан тауда, зыгъырча, Тёгюлюп турады. Къоркъмай Баралгъан алып келликди От урлукъ угъай, алтын да, – Деп, къызбайча, ант этгенди Дерк оспар.
– Да, батыр, сора Къол аязынга бир алчы Урлукъчукъладан, – дегенди Къыз анга.
– Сакълатма, хайда! – Деп, Деркни ашыкъдыргъанды Батырас да, – кёрпесленмей!»
Ётюрюк – жалгъан шуёхду. Дерк сюек санлы эсе да, От урлукъ, къызгъан ийнеча, Къол аязындан ётгенди. Алп Ахил алгъан урлугъ' а, От гюлчюк болуп, жаннганды.
Сора къошмай не къоратмай, Къыз башдан-аякъ айтханды Кёргенин. Асбек кеси да Сукъланырча базантурду Алп Ахил. Махтау ангады!
– Сора алп Ахилди, къызым, От урлукъ алып келген?! – деп, Ахилни къучакълагъанды.
Сылжырар умут этгенди, Жанына къоркъуп сыйсыз а.
Халкъ ачыуланнганды: аллай Бетсизлиг’ а ким кёргенди?!
– Бу эшек къотур эшекди, Келигиз Деркни, ёлтюрмей, Биз анга миндирейик да Къыстайыкъ кери! – дегенди Чал къарт, – терс олтуртайыкъ да!
Халкъ аны дурус кёргенди, Масхара эте, кюле да, Бий Деркни къыстап ийгенди.
Хан Асбег’ а, айтханыча, Хур къызын алфха бергенди. Сау дунья сейир этерча Аллай той этгенди сора. Насыплы жашны, къызны да Химикки къучакълагъанды. Сур, услу да, Гория уа, Жыр айта, тепсеп тургъанды Той, оюн да тохтагъынчы.
* * *
Алп Асбек асыл батырды, Акъылман да элмендерди. Аланда айсыз кече да Жап-жарыкъ болуп тутурча, От урлукъланы къалдырмай Юлешгенди. Жаз да, къыш да Энди от жанып турлукъду, Хант бишип турлукъду энди. Ахилге махтау! Тыпыр да Сууурукъ тюйюлдю энди!
Изменено: - 20.12.2021 18:22:29
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
21.12.2021 19:17:21
О Н Б Е Ш И Н Ч И Б А Ш Ы
Жети кёкню кётюрюп, Боранлары ёкюрюп, Тау къушларындан бийик, Акъ тюе сырты кибик, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Таракъ-таракъ къаяла Тёрт да жанындан алып, Юслеринде мияла Бузлары кюнде жанып, Сюеледи Минги Тау, Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны Ёхтем миллет жашайды. Къызы – жургъа, уланы – Боз бёрюге ушайды. Алп Асбекди бийлери, Бек къутлуду юйлери…
* * *
Узакъда, кенгде уа бир Жилян чачлы, бир темир Тишли, бодуркъу кибик, Эски-бускула кийип, Ариу жашил талада, Бийик сюек къалада Жут Желмаууз жашайды.
Темир буруу къуршайды Аны бийик къаласын, Къаласында хазнасын.
Батырас бла Агъач Киши тюбешдилеми?! Тин-терилери агъа, Хаман демлешдилеми?! Ёкюргенча сёлеше, От жана жангыз кёзю, Тутханын жыртып, эзип Къояды Агъач Киши. Тюклю кёкюрегинден Къарап сюек балтасы. Эки болады эмен, Кёкюрегине къысса.
Алп жашла: Болат, Жолат Гымманы аллын тыйып, Сермешедиле, болат Къылычларын да къыйып. Сермешедиле къарты, Жашы да аланланы. Гымма ичине тартып Барады да аланы!
Жараларындан сийген Къаны ийисден къыра, Уу солууундан кюйген Мал, адам да къычыра, Сермешедиле къаты Алп жашла: Жолат, Болат! Ауур токъмагъын атып, Гымманы урду Жолат. Чартлады да токъмагъы, Ачы тийди къаягъа. Алп Болат а биягъы Сюнгю урду Гыммагъа.
Суу жилян жерде эркин Тебалмады, ауурдан. Тар ауузланы керген Гымма, элия ургъан Кибик, къаяла чачып, Кетди тенгизге къачып.
Душман аскерин жырып, Ата Бёрю жетдими?! Къойланы кибик къырып, Ана Бёрю жетдими?! Жетдиле да темиркъол, Темирбут Желмауузну Таладыла. Не хазна Къутулалсын энди ол.
Зыккылларын бардырып, Этдиле къара халек. Жут Желмауузну, уруп, Башын тайдырды Асбек. Алай темир тырнагъын Асбекни жюрегине Къадады. Кирпик огъу Тийди кёкюрегине.
Алп Ахил да жаралы Болду. Сау къалырмы ол? Айначыгъы – маралы Терк учуп келеди, от Урлукъчукъланы жыйып, Окълагъа жарашдыра. Батырас жауну къыра Эди сур, жаргъа тыйып.
Желмауузну чартлагъан Башы тюшмеди жерге. Ол учуп кетди ёрге – Кёкге кёчген нартлагъа. Бутакъ-бутакъ чакъды кёк, Кюн кёзю да къаралды. Ёлдю эсе да Асбек, Ол ат белинде къалды.
Кёк да, жер да къалтырай, Уруш этди аскери. Алп Асбекни кёзлери Ачылгъанлай къалдыла. Хорланнгынчы душманы, Эки кёзю жумулмаз. Чыкъды эсе да жаны, Асбек атдан жыгъылмаз.
Бир къарачы тауладан Бийик учхан къушлагъа! Алып кетип, ташлагъа Атадыла жауланы. Ана Къуш бла Ата Къушлалла ала… Айна Отлу окъларын ата, Учуп келеди, майна!
Агъач аскерни къара Къычырыгъы барады. Аны отлу окълары Жауну халек къырады. Салам духлача, ала, Гур-гур этип, жаналла. Жетгенлерин аланла, Уруп, эки жаралла.
Батырас Агъач Киши Бла ачы демлеше, Хорлаялмай, кесине Ачыуланды, къутурду. Аны жангыз кёзюне Жютю гебохун урду. Къычырыгъы дуньяны Жети кере аулады. Къайнап тёгюлген къаны Ырхы болду таулада.
Жел, боран кибик бир ат Учуп жетди алайлай. Толуп уллу кёзлери Къуушалады, жиляды, Къатапа эринлери Бла бетин сылады. Сора, жанындан жатып, Ууакъ-ууакъ кишнеди. Жан ала тургъан байтал Алфны анасы эди.
Ёлюр жукъусу басып Баргъан алф Ахил, насып Болуп, ачды кёзлерин.
Кечесин да кюн этип, Аланнга кюч алдыргъан, Патчахланы, ханланы, Тонаргъа чапханланы Аскерлерин кюл этип, Жаулагъа бой салдыргъан Асбек кетди дуньядан, Журтун бек сюйген адам.
Кюл, кёмюр болду агъач Аскер алан чегинде…
Учуп келип, къарылгъач Уя салды Чегемде. Бу дунья къаран къалмаз Чыпчыкъ жырлагъан чакъда. Жангыдан келди да жаз, Терек жангыдан чакъды.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
22.12.2021 19:48:04
* * *
Шат тау жылтырай кюнде, Бай Трекни тюбюнде Уллу Тёре жыйылды, Ол жангы оноу къылды. Алп Батырасны тахха Олтуртдула, къууанып, Жол бермез деп палахха, Къагъан этдиле аны. Хан Тейри акъыл берсин, Кюч берсин Батырасха. Ол къагъан болду Бирсил Сибил Аланнга-Асха! Юйюрлю да болургъа Керекди къагъан болгъан… Батыр атланды жолгъа, Жокъду заман солургъа.
Къыз излей баргъан батыр Базынады кесине. Акъ журчукъну сыфаты Кёрюнеди кёзюне. Аты, кеси да, арып, Жетдиле бир шауданнга. Жигит, атын къантарып, Бошлады да къауданнга, Терек тюбюне кирип, Состар ташха таянды…
Бир тамаша тюш кёрюп, Ол элгенип уянды. «Ой, тюш кёрдюм, тюш кёрдюм, Бир аламат иш кёрдюм!» – Деди кеси кесине, Тюшюне сейирсине.
– Эй, къая турукъ, эй-хей! Тюшюмде кёргенимлей, Манга эшик ач! – деди. – Эй, къая турукъ, эй-хей! Мен ары киргенимлей, Сен садакъча уч! – деди.
Той бошалды. Къонакъла Кетдиле юйлерине. – Муну жанынгча сакъла, – Деп, Айгюлчюк эрине, Ариу ышарып, кюлюп, Алтын жюзюгюн берди, Ол Батырасха бирде Бек жарарыгъын билип.
Къалауур итле – Албарс, Жулбарс – кеслери къалып, Желмауузну кёзден тас Этип къойдула, къалкъып. Аркъангы къалтыратыр Таууш чыкъды алайлай. Тутулуп къалды да Ай, Къармалып къалды батыр. Къыйынлы, Албарс, Жулбарс Желмауузну биягъы Къыстаялсала да, тас Болду къыз – кюн тиягъы.
Аелик былай айтып Сёлешеди Батырасха: – Акъ Айгъыргъа миндирсем, Жууукъ болур узакъ да. Къызым, баям, тузакъды, Къутулт, маржа, аны сен. Сора, акъ къолун созуп: – Ой, Акъ Айгъыр, Акъ айгъыр, Ой, Жулдузтуякъ Айгъыр, Мен айтханча эт! – деди. – Учхан жулдузну озуп, Былайгъа бир жет! – деди.
Къуйрукълу жулдузча, ат Айгъа жетди олсагъат. Батырасны миндирип, Учуп жетди Чолпаннга, Андан а – Кериуаннга, Чёмючлеге, Голчаргъа, Андан да Бугъачаргъа Къызны излеп бардыла, Сурадыла-сордула Тюбеп-тюбеп, андагъы Ючаякъ адамлагъа. Алай Айгюлню кёрген Солманда да жокъ эди. Шибля эди, окъ эди Акъ Айгъыр а. Зухалгъа Къондула; анда халгъа
Айгъырны артыкъ разы Болмагъанын билинди.
– Аланны батыр барсы! – Деп, жулдуз ат тилленди. – Харра Къушду Зухалны Иеси. Залимди бек. Ачыуландырсакъ ханны, Этерик тюйюлдю бет. Эслеп сёлеш анга сен, Ётюрюк сылтау да тап. Айгюлчюк мында эсе, Бир кёрейик сынчылап.
Алайлай Жерден келген Алпны кёрдю Къушхарра: – Айт, къайданса, кимсе сен?! – Деп, ёкюрдю Къушхарра.
– Къысха айтайым, узун Хапаргъа уа жокъ заман. Мен Аеликни къызын Излеп айланама, хан. Деу аламны бир жери Къалмады мен жетмеген. Гурушха зат этмегин, Андан келгенме бери.
– Аха! Келген да этип, Къоркъмай, хикки, соргъан да Этдинг манга! – деп, жетип Акъ Айгъырны ургъанды. Ёшюню бла къаты Ургъанды да Къушхарра, Булутлагъа чартлатып, Окъча учханды ары. Ызындан – къаугъарлары, Чууакъ кёкню къаралтып, Аланы къаугъалары Зухал халкъын аралтып. Жау аскер кючлюдю – хакъ: Жюзден-жюзден минг сатыр. Кёкден элия бутакъ Сермедими алп батыр?
Сау тогъуз ай урушуп, Арыгъанды Батырас. Кёклю нартла болушуп, Хорлагъанды Батырас. Унугъуп тургъан зухал Халкъы, батыр уланнга Махтау бере: «Бизге хан Бол!» – дегендиле анга.
– Айгюлчюкню табаргъа Борчду, жамауат, манга! Биягъы бир къарт къаргъа Сёлешгенди къагъаннга: – Зорлукъну этдинг да кюл, Азатлыкъ бердинг бизге. Айгюл а мында тюйюл, Сен аны жерде изле.
– Акъ Айгъыр, мени жерге Терк жетдир! – деди батыр. Болмады угъай дерге Жигит уланнга Айгъыр. Жулдуз букъу кётюрюп, Чапды кече узуну. Алпны жерге жетдирип, Учуп кетди ызына. Тенгиз тайы – Илячин Кишнеп келди къатына. Жерни жети къатына Кирир ол батыр ючюн.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
24.12.2021 19:12:51
О Н А Л Т Ы Н Ч Ы Б А Ш Ы
Батырас да, Ай да, Кюн да Айгюлню излейле талмай. Ай кече излейди, Кюн а Эрттеден башлап излейди. Къандауур да излегенди, Аламны аулап чыкъгъанды. Ким эсе да думп этгенди Айгюлню, адам тапмазча.
Ол бедиш талап турады Батырны. Сюймеклиги уа Кюч-къарыу берип турады. Тапмай къоярыкъ тюйюлдю Айгюлню. Ёллюк эсе уа – Ол жолда-къолда ёллюкдю.
«Атымы солутайым», – деп, Алп батыр атдан тюшгенди. Сакъалы, алтын чачы да Белине жете туралла. Тюнгюлюпмю башлагъанды? Тозурапды, амалсызды. Энди къуш кибик къарамай, Ол хашкенча баштёбенди. Тансыкълыкъ хорлап, жомакъча Сейирлик да, тамаша да Эсгериулеге кетгенди Батырас. Жюзюкчюгю да Эсине тюшгенди сора.
Сора алп аны алгъанды, Чыканайына салгъанды. Тансыкълап: «Ёллюк болсам да, Тапмай къоярыкъ тюйюлме, Сюйгеним, сени! – дегенди. – Туура бу чекге жетерча, Къул тюйюлсе да?! Тюйюлсе! Ай, хомух болгъанса. Энди Кёлсюзлюк сени жауунгду».
Шауданнга къарап ол эрлай Мыйыгъын, узун чачын да, Сакъалын да ишлегенди, Тап жыйгъанды тизгинин да. Ол тылпыу эте, ышый да, Жюзюгюн жылтыратханды. Сора, кюн халычыгъыча, Жюзюкден тиек ургъанды. Батыргъа ол жолму-ызмы Кёргюзтеди? Хау, алайды.
Атына миннгенди эрлай Пелиуан батыр. Ол энди Айгюлню да табарыкъды, Ёлтюрлюкдю душманын да!
Алп, кечеди, кюндю демей, Женубха барып тургъанды. Ат солутмай, ай баргъанды, Жыл баргъанды, бир тохтамай. Сора тенгизге чыкъгъанды.
Илячин – тенгиз тарпанды, Ол сууда балыкъ кибикди. Чапханлай, суугъа киргенди, Ол жюзгенди ылышыкча. Суу тазады, миялача, Булутсуз кёкге ушайды. Къатында чабакъ, балыкъ да Жюзмесе, кёкде баргъанча Кёрюнюр эди, баям да.
Согъулгъан къажар кюйюзча, Суу тюбю алай ариуду, Ханс ичи алтын, кюмюш да Чабакъчыкъладан толуду. Ол къая уа – маржанданды. Уой, тейри къылышча, ненча Нюр бояу бла ойнайды?! Сейирликди, тамашады Тенгизде жашау; къарачы, Ол ариу гюлге; алай а Гюл тюйюлдю – жаныуарды.
Ол анда жюзген а неди? Итбалыкъды ол келген а! Огъурсузду, бек кюйсюздю, Билмейди, ашап тоя да.
Батырас атдан тюшгенди: Ол къара жаухар кёргенди. Ийилип, алгъанды, сора Жан хуржунуна салгъанды.
Кёп да бармай, жомакъдача, Бир сейир шахар кёргенди Алп батыр. Айтып айтмазча, Бай шахарды: жаухарданды, Накъутданды, налмасданды Юйлери, къалалары да. Кенг, гюллю майданлары уа Мермерденди, бир къарачы!
– Не шахарды? Кимди хан а? – Деп, батыр алай соргъанды Къалауурлагъа. Ала уа Сюелелле, сын къатханча, Кёзлерин да къакъмай, жуммай.
Батырас, ачыуланса да, Биягъы сабыр соргъанды: – Не шахарды? Иеси уа Кимди? Жашла, айтсагъыз а. Мыйыкълы къалауурла уа Сюелелле сёз да айтмай.
– Сангырау, тилкъауду, эшта, Бу жыйын! – деп къатылгъанды Алп бирлерине. Тепген да Нек этсин. – О, Хан Тейри! – деп, Алп уллу сейир этгенди. – Таш болуп туралла, къалмай Шахарны къарты, жашы да.
Таш гинжи болуп къалгъанды Ол ариу къызчыкъ. Жашчыкъ да – Таш гинжиди. «Э-хе-хей!» – деп, Батырас таууш этгенди. «Э-хе-хей, хехей-хехей!» – деп, Къайтаргъанды таш шахар да.
– Эй, къайдаса? – деп, соргъанды Алп батыр. – Бери кёрюнчю.
– Бурулсанг, кёрлюксе, жигит, Жигит, тажымдан билликсе, Шахырны ханы Ахабма.
– Не болгъанды? Ким бергенди Бу къыйынлыкъны? Айтсанг а, – Деп, батыр алп жарсыгъанды, Къыйналгъанды. Хан а: – Жашым, Сорма, къой, – деп жилягъанды. – Бойнума дери мен ташма, Ташдыла кийимлерим да. Халкъымы да, кесими да Бу кюннге къойгъан – Карухду: Бир кючлю шайдан. О, батыр, Ол: «Разы болуп, – дегенди, – Къызынгы берсенг, бир жан да Ачырыкъ тюйюлдю, Ахаб. Кесинги да, халкъынгы да Палахдан къутхар, уна да!» – Деп, сёзюн ол чорт салгъанды.
Батырас бушман болгъанды, Сора ол былай дегенди: – Юсюгюз бла, болушмай, Мен ётюп кетмем. Къайдады Ол шайтан?! – Шайтан а, батыр, Тюш бола, бери келликди. Ол манга соруу этеди, Тынгылап турама мен а. Къыл къамчи бла тюйсе да, Разылыкъ алмаз. Жулдузча Къызымы къалай берирме Шайтаннга?! Угъай! Угъай! – деп, Ёкюннгенди. – Жашым, жашым, Атынга къамчи жетдир да, Къачаргъа кюреш. Сени да Таш этер, кёрсе, мычымай.
– Хан Ахаб, санга болушмай, Мен къалай кетип къалырма! – Деп, айтыр-айтмаз, маймулча, Бир къужур шайтан жетгенди, Текебаш шайтан: – Сен кимсе?! – Деп, алпха къайырылгъанды. Илячин былай айтханды Батыргъа: – Артыкъ базынма Сен къылычынга алыкъа. Хыйныгъа уста налатды. Къамчисин, шибля ургъанча Чартлатып, кюкюресе уа, Айтханы болуп къалады.
– Кимсе?! – деп къыжырагъанды Биягъы, – Къайдан келгенсе?!
– Къан къайнатма! Аланданма Мен. Атым а – Батырасды.
– Бу шахар – мениди. Сормай Келгенни мен таш этеме Къыл къамчим бла! – дегенди Сур Шайтан. – Къамчи ойнатмай, Сен къылычынгы сууурчу! Тот басып турады, эшта, Ол ишсиз болуп турады, Эр тюйюлсе да! Къатынча, Сен хыйны этип, хорлайса Жауунгу! – деп къозутханды Батырас аны. – Угъай! – деп Бир сюелчи, эр кишича.
Карухну эки кёзю да От болгъанды да къалгъанды. Шытысы келип, бугъача, Ол кесин алпха атханды. Батырас да, сур Карух да Демлешгендиле, пиллеча. Бир шайтан онглу болады, Бир а – Батырас женгеди.
Таш болгъанды да къалгъанды Илячин. Жигит улан а, Тап тюшгенди да, мычымай Къамчини туурап къайгъанды. Шайтанны уа бек тюйгенди, Тёрт санын да ууатханды. Сарыуек атын да эрлай Белинден эки этгенди. Ол, ёртен болуп, саламча, Гур жаннганды. Урходук да Къалмай, ол кюйюп кетгенди.
– Алп жигит, былай бир келчи, – Деп, Ахаб хан сёлешгенди. – Шайтанны женнгенсе, жигит, Энди артмагъын къозгъа да, Тап кюбюрчегин. Ачсанг а, Бир алтын кюзгю кёрюрсе. Терк ууат аны. Андады Шайтанны жаны, о батыр!
Батырас, Ахаб айтханча, Кюзгюню ташха ургъанды. Алайлай, къая аугъанча, Къылыкъсыз таууш келгенди. Чайкъалгъанды, тебреннгенди Жер, тенгиз да. Сора, сора Тирилгенди къарт да, жаш да, Жукъуданча уяннганды.
Зууулдайды, бал батманча, Шаркъ базар. Шахар майдан а Энтта къууанчдан толгъанды. Ууалып жатхан шайтан а Таш тёбе болуп къалгъанды. Хан Ахаб ыспас этгенди Батыргъа, махтау салгъанды.
– Огъурлу хан, мен Айгюл деп Бир къызны излеп киргенме Тенгизге. Аны табалмай, Аламны аулап чыкъгъанма, Къыдыргъанма тау, аулакъ да. Таж а, тах а журтумда да Барды, къой, – деп ышаргъанды.
– Ханым, бир билгич келгенди Магърибден. Уста билгишча Кёрюнеди, чакъырырмем? – Деп, ёзюр жаш баш ургъанды.
– Терк чакъыр бери! – дегенди Хан. – Уста эсе – бютюн да.
Бир къара къарт, – сахтиян да Тюз алай къара тюйюлдю, – Баш ургъанды да, киргенди, Сора ол былай айтханды: – Сен Айны къызын излейсе, Батыр, ол сени бийченгди. Тейриле, кёклю нартла да Кетгенлей, урлап къачханды Желмаууз аны. Къыз энди Туманлы айрыкамдады. Кюн – кюндюз излейди, Ай а – Танг атхынчы. Жулдузла да, Ай жерни иги кёрюрча, Жарытып, жерге тюшелле.
– Айрыкам къайдады, билгич?! – Деп батыр сёзюн бёлгенди.
– Бар, жолунг къууандырсын, – деп, Хан алпны къучакълагъанды.
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
25.12.2021 18:42:07
* * *
Жол узакъды, жол къыйынды, Алп кёллюдю Батырас а! Илячин – тенгиз тарпанды, Ол балыкъ кибик жюзеди.
Алп, кечеди-кюндю демей, Женубха барып тургъанды. Ол тенгиз харралагъа да, Деулеге да тюбегенди. Сермешгенди, нарт батырча, Нарт Шауайча, хорлагъанды Ол тенгиз сарыуекни да.
Ай баргъанды, жыл баргъанды, Къуугъуннгача, ат солутмай. Бир айрыкамгъа келгенди Сора. Ол – мияладанды. Тенгизден чартлап чыкъгъанды Батырас. Жюзюкчюгю да Биягъы жылтырагъанды. Ол зумрут ташчыгъындан а Кюн тиекчиги тийгенди. Къууаннганды алф: ол энди Айгюлню да табарыкъды, Ёлтюрлюкдю Гымманы да.
Туманлыды айрыкам а, Ол, чыран кибик, сууукъду. Тюз ортасында, кюмюшча, Гинясууча жылтырайды Ол кюзгю къала. Аныча Тамаша къала кёкде да Не хазна болсун! Ичи уа Инжиденди, жаухарданды, Маржанданды, накъутданды.
Айтылгъан патчахланы да, Тап фыргъауунну да жокъду Быллай хазнасы. Къарачы, Къуллары уа – гинжилелле! Ол гулла уа налмасданды, Жылтырайды чыкъ кырдыкча. Кимди ичинде жатхан а? Аелик къызы Айгюлдю.
Мыртыскы жукъу этеди Ол, дарман-дары жарамай. Желмаууз, Гымма жилян да: «Бир амал этер эсек», – деп, Кёп жортхандыла. Алай а Къыз, уяныргъа унамай, Мыртыскы жукъу этеди. Батырас келсе, жалан да Ол уяталлыкъды энди.
Айгюлчюк жукълап тургъанча, Гуллада рахат жатады. Бек ариу жерде, кёкде да Айгюлчюкдю, бир кесиди.
Илячин, тулпар улан да Арыгъандыла. Гымма уа, Ётмей окъ, къылыч да кесмей, От къусады, уу чачады. Кюн кёзюн да къаматырча, Бир сейир жарыкъ ургъанды Жюзюкден. Гымма, тёзалмай, От кёзюн къаты къысханды. Батырас а, дейд, апчымай, Кёзюне сюнгю ургъанды. Желмаууз а, болушалмай, Бийикден къарап тургъанды.
Къычыргъанды, минг асланча, Минг бугъача ёкюргенди Жаралы жилян. Ой, сора Ичинден бир ит чыкъгъанды. Ол, отда къызгъан темирча, Къызгъылдымды. Кёзлери уа Мыдыхла кибик жаналла, От салалла, къараса уа. Ахырат ит юч башлыды, Юч кёзлюдю Ахырат ит. Шытысы – къайнар темирди. Ол кесин алпха атханды.
Хохурий – кёклю бёрюдю, Ол, буркъутча, къанатлыды. Ахырат итни жалан да Ол ёлтюрюрге боллукъду. Хохурий жетип тутханды Ахырат итни. Батыр а Гымманы башын жаргъанды, Сууургъанды уу тилин да. Ахырат ит, Хохурий да Талашхандыла аямай. Не бек огъурсуз эсе да, Ахырат ит хорлатханды.
– Сен бёрю эмчек эмгенсе, Къардашымса сен, – дегенди Хохурий алпха. Батыр да: – Бек керек кюн табылгъанса, Къардашлабыз, хау! – дегенди. Жел, боран кётюрюлгенча, Биягъы Анкъар жетгенди. Сора, бош гургунчукънуча, Гымманы алып кетгенди.
Хохурий – кёклю бёрюдю, Ол, буркъутча, къанатлыды: – Хайда, сау кёрюшейик! – деп, Аламгъа учуп кетгенди. Алп а къалагъа киргенди, Айгюлню излейди алп а. Къаранчха, гинжи къулла уа Тынгылау ийип туралла: Къуш алып кетген эсе да Гымманы – къоркъгъан этелле.
– Айтыгъыз, къайда эсе да Айгюлюм? – деп жал баргъанды Батырас. Бир къыз чыкъгъанды Ташадан. Ол хан къызыды.
– Бу Кюзгю Къала, ой, батыр, Хан атам этген саугъамды. Уу тилли къызыл жилянча, Къаламы сыйырма ансы, Не десенг да – этерикме.
– Айгюлню излеп келгенме Мен, къаланг керек тюйюлдю.
– Сора ызымдан тебре! – деп, Хан къызы ашыкъдыргъанды Батырны. – Айгюл мындады! Ол уянмаса, ой, батыр, Гинжилей къалып къаллыкъбыз Мен да, къарауашларым да. Жашырын тоханадады Ол налмас гулла. Айгюл а, Бусагъат уянырыкъча, Гуллада жукълап турады.
Сора хан къызы, эслетмей, Билезигине тийгенди. Бир тасха кюч экисин да, Къуш тюгю кибик да кёрмей, Нар тоханагъа элтгенди.
Айгюлню, гинжичикнича, Кёкюрегине къысханды Батырас. Алтын чачын да Сылагъанды, шош, элгенмей, Уянсын деп. Айгюлчюг' а Мыртыскы болуп турады. Ышаныр, умут этерча, Бир кирпикчиги тепсе уа.
Батырны кёлю толгъанды, Кёз жашы, жауун тамчыча, Къалтырай келип, баллича Эринчигине тамгъанды. Бир татлы жукълап тургъанча, Айгюлчюк солуу алгъанды: Аяза турады, эшта. Хау, ол кёз ачханды, сора, Кюн тийгенча, ышаргъанды: – Мен ёлюп къаллыгъем, наным, Алай жетмесенг, – дегенди.
– Тейриге махтау! Ол дайым Нёгерлик этип тургъанды, – Деп, багъалысын ингил да, Сакъ да къойнуна алгъанды.
– Эшитемисе, ой, наным, Жюрегим къалай урады? Сёлеше билсе: «Айгюлча, Сени бек сюйген кёкде да Жокъду дер эди», – дегенди Ариука. Бойран батыр а, Жюрегиндегин айтырча Сёз табалмай, тау аязча, Бетчигин, алтын чачын да Сылагъанды. Сора: – Жаным, Кюн да тураллыкъ тюйюлме Мен сенсиз, – деп, ышаргъанды.
* * *
Айрыкам, Кюзгю Къала да Тюз окъача жылтырайла Энди. Ол кирши туман да Турмайды басып, алгъынча. Къарауаш да, къул да энди Къаранчха тюйюл – адамды.
Хан къызы ыспас этгенди Батыргъа: – Мен эгечингме Энди, – деп къучакълагъанды.– Сау жюрют! – деп танг нюрюча, Гебенек да къаплагъанды Инбашларына, бир кёрчю!
Айгюлге уа: – Эгечимсе Энди сен да, – деп, тюймеча, Бир уллу налмас бергенди. Сора Ай къызын, алпны да, Той, оюн бла ашыргъанды.
Кёк Тейри, Уллу Тейри, Кючлю, къарыулу Тейри Жеринден ёрге туруп, Алтын мыйыгъын буруп, Алгъыш аякъ кётюрдю Бай Терекни тюбюнде. Жылтырай-жана кюнде, Тейри Тау да кёрюндю: – Туугъан алай жаш болсун, Керек кюнде баш болсун, Нюрю болсун бетинде, Тау кётюрсюн жетиде, Учхан къушдан тюк алсын, Жаяу къартдан жюк алсын, Тутушда – тутуп жыкъсын, Чаришде – утуп чыкъсын, Таудан кийик эндирсин, Ариу келин келтирсин, Журтуна керек болсун, Эр болсун, жюрек болсун. Сый сурамай хакъына, Таянч болсун халкъына! – Деди да Уллу Тейри, Кючлю, къарыуулу Тейри Батырасны жашчыгъын Эки къолуна алды, Сылады да башчыгъын, Ол улан болуп къалды.
– Жашым, ал! – деди да, ол Тешип берди дууасын, – Сен къайда да дуньясы Къарангыгъа жардам бол! Къылыч кесмез, окъ алмаз, Эмеген да баз болмаз. Дууачыкъны этме тас, Ансы зорлукъ къурумаз. Атынга уа Элияс Деп атайма, разы бол. Не къара кючге да баз Бол дегенлигимди ол.
Сора Элия, туруп, Къылычын берди жашха. Жаш, къылычны суууруп, Керилип, урду ташха. Элия къылыч аны Бишлакъны кибик кесди. Батырасны уланы Энтта бир къарыш ёсдю.
Къайнар а алтын къалкъан, Алтын окъла да берди. Жаш бийик кёкде къалкъгъан Мыллыкчы къушну кёрдю. Марагъан да этмей, ол Къушну бойнуна урду. Сурх Шибля уа – темиркъол – Жашха токъмакъ тутдурду. Кюбе этип, кийдирди Элиясха Дебет а. Жер иеси – Даулет а Туугъан Ташын сюйдюрдю.
Къара-Шауай, Ёрюзмек, Деу Алауган да – анда. Батырас кимден да бек Дюрелдиге къууанды. Жел анасы – Химикки, Жашлары бла бирге Туудукъчугъун кёрюрге Келгенди, жерге, кёкге Сыйнмайын къууанчы, Шууулдай бурма чачы, Гория Элиясны Къойнуна къысды къаты: – Сениди боран атым! – Деп, къууандырды аны.
Эки жыйырма кече, Эки жыйырма да кюн, Къонакъла ашай, иче, Той этедиле. Бютюн Къыза бармаймыды той?! Жашла тутушадыла, Къолташ атышадыла, Салмайды бири да бой. Чаришедиле, садакъ, Сюнгю да атадыла. Окъларын ташха къадап, Халкъны булжутадыла.
Бий къонакъланы тыйып, Дагъыда жети ыйыкъ Той этдиле аланла. Субай тейри уланла Кюн сайын жарау этип, Сермеширге юйретип Турадыла жашланы. Уууп, состар ташланы, Ун этелле кёклюле – Къанга кёкюреклиле.
Уллу Тейри, Хан Тейри, Жан-тин жаратхан Тейри, Туруп, атланнган аякъ Алды да, айтды былай: – Батырас, жашынг къая Кибик алпды энди! Ай, Медет а, атанг кёрсе, Къууаныр эди кемсиз. Атланайыкъ энди биз. Жеригизге жау кирсе, Сау къутулмаз энди ол! –
Обур Айдык Болатны Сууутду шуёхуна, Унутдурду Жолатны, Алп Къаспарны окъуна. Бир кече уа ол былай Айтды: «Булгъар элмени, Алп Батырасдан сени Ненг аманды, шо бир айт? Хар сюзюмю тергеуге Алмай, сёлешмейме бош. Сора нек ураса баш Кесинг кибик биреуге?!» Сагъышлы болду элмен, Хур Лайса уа – тынгысыз.
– Хау, нек баш урама мен Къагъаннга? Сыйыннгысыз Малым бар, жерим да бар, Уллу аскерим да бар!
Ол кече халкъын Болат Кёчюрдю Бызынгыдан. Сюрмедиле ызындан Батырас, Къаспар, Жолат. Обур эди да Айдык, Бир къужур сёзле айтып, Жолат бла Къаспарны – Къойман бла хазарны Къанлы душманла этди, Бир бирлерин ёлтюртдю.
Сора Болатны терен Къолда аллына чыкъды: – Менме къырс обур деген, – Деп, кюкюреди, чакъды, Жауарыкъ кёклей, обур. Сур Айдык эски къабыр Тёбеге аунап, тогъуз Башлы къужур эмеген Болду да, атхан огъун Чартлаталмады элмен…
Эльбрусоид
Сообщений: Баллов: 1875Регистрация: 29.07.2012
Джаратама0
27.12.2021 20:29:43
* * *
Батырас – алан башы, – Ол элгенип уянды. Аланны къадау ташы: «Тюш эди», – деп къууанды. Алай терен сагъышха Къалдырып, оюм этди. Чомпараш аны бошха Кёргюзтген болмаз эди.
Бир ариу атды да танг, Къагъан арбазгъа чыкъды. – Къонакъ аламыса, хан? – Деп, бир атлы къычырды.
Бу жол кичиу Айдык таш Сарыуек болду, алай Алп Элиясны къалай Онглар эди къутукъбаш?! Тентиреди сарыуек, От чакъдыла кёзлери:
– Жигит, арытханса бек, Солуюкъ тангнга дери, – Деп, ауур къанатларын Ол къарыусуз силдеди. Къатына жууукъ барып, Элияс: «Угъай!» – деди. Унаталмазын билип, Учду-къачды сарыуек. Жангыз Къаягъа келип, Эшик ачды сарыуек. Накъут бла жасалгъан Кенг отоугъа кирди ол. Аслан башха ушагъан Аякъ узатды бир къол.
Жигит аякъдан жерге Тама-тёгюле тургъан Суудан уртлам этерге Онг бермеди обургъа.
– Эй, бир кесекчик мычы, – Деди къутукъ, тириле. Жалан да жангыз тамчы Тийген эди тилине.
Жели бла ичине Къаты тартды да обур, Аны жангы кючюне Бек сейир этди батыр. Сур Дууанагъа тилек Этип, темир сарыуек Болду Айдык. Ёзенде, Кавказ тауладан кенгде.
Тарлыкъ этмей, тау, къая Башлалла демлешлерин. Жууукълаша, узая, Кёкге чыгъа, кеслерин Аямадыла ала. Ауа, сына, ууала Эди таш, агъач да. Бек Базгъын эди сарыуек.
Алай элия къылыч Сарыуекни башына, Аркъасына, къашына, От чагъып тие да, гунч Этип къойду: ол, эрип, Жер жарылгъаннга кирип Кетди узун, мазаллы Къызыл жилян маталлы. Борандан тюшюп, улан Кирди жангыз къаягъа. Къызгъылдым темир жилян Болгъан Айдык биягъы Къысыр къаяны тешип, Чапды алп пелиуаннга. Батыр бла, кюрешип, Жукъ эталмады анга.
Сора адам болуп ол, Тобукъланып жиляды: – Ит болайым, ием бол! – Деп, аягъын жалады.
Жаш: – Угъай, харам тулукъ, Сыйсыз антбуз, угъай! – дейд. – Тюзлюк къылычы сылыкъ, Чирик къанынгы кюсейд! Сатхычлыкъ, жалгъан даулукъ – Туугъан къарындашларынг! Гудучулукъ, кёзбаулукъ – Ёмюрлюк жолдашларынг! Жалыннгнадан магъана Жокъду! – деди къайтарып. Чыгыр башын тайдырып, Аны жол артмагъына Салды жигит. Сора ол Чын аякъны алыргъа Узалгъанлай, эки къол, Къагъан улу батыргъа Кеси узатды аны.
* * *
Батыр Жашау шауданын Бийик кётюрюп, окъдан Терк келеди узакъдан. Чын аякъдан тёгюлген Суу а – кёл, черек, шаудан. Бораннга минип келген Алпха тюбеди Алан Журту, той-оюн бла, Къурманлыкъ союм бла!
Чын аякъны алп бийик Тутханлай, тюшдю атдан. Бай терекге баш ийип, Аны жерге орнатды. Туугъан ташына тансыкъ Улан насыплыды бек. Жашау сууундан, тилек Этип, ичди атасы.
