События

Cобытия / Другое

Translit

Къууанчны ызы къалын болсун!

31.05.2015 2 7172 Сабанчыланы А.

«Жаратхан Аллах, жалбарып тилейме, тилегим да жалан бирди, ата-бабаларымы журтларын бир кёргюзт! Анда, миллетими ана тилибизде сёлешгенлерин, къалай жашагъанларын бир кёрсем – артта, не оноуунга да ыразы болурма, жаханимге ийсенг окъуна», – деп жазгъанды кесини назмусунда Тюркде жашагъан таулу.

Аллахны, адамны аллында да аны бир терслиги жокъду, алай, ол таулугъа Ата журтсуз жашаргъа тюшгенди. Ата-анасы да ансыз жашагъандыла. Сабийлерини, туудукъларыны къадарлары да алай боллукъ болур. Ол Ата журтунда жашар умутун эртте юзгенди.

Энди анга керек – жерлешлерини сау эсен жашагъанларын билирге. Ма аны ючюн ол жаханим азабын сынаргъа да хазырды. Ол тынчды анга ёмюрден ахыргъа мухажир болгъанын сезип тургъандан эсе.

Ётген ёмюрню аллында кезиуде, тыш къыраллагъа чачылып, кёп жыл артха къайтыргъа термилип тургъанла, совет власть оюлгъан бла Кавказгъа алланнган эдиле. Биз да, жерлешлерибизни кёрюрге, бютюн да,журналист къауум къаст этип башладыкъ. Алай бла, Тюркде, Орта Азияда къалгъан жерлешлерибизге тюбедик.

Аланы барыларыны да жюрек сезимлерин бир сёз бла айтханда былай дерге боллукъду – Ата журтну топурагъы кесине тартады!

Мени тюз ангыласагъыз, бары, Орта Азида къалып жашау къурагъанлагъа жюрегим кюеди. Ачыу этеме! Нек къайтмагъан эдиле къалгъанла бла. Нек болалмагъан эдиле? Мен ол сорууну хар бир ушакъ этген эслилерибизден соргъанлай тургъанма. Ала кёп сылтауланы санагъандыла. Ол сылтаула кертиси бла да уллу эдиле. Аны ангылаялама. Алай дагъыда, жюрек къыйын этеме – борбайларын таула таба буралмагъанларына…

Нек сынатыргъа керек эдиле сабийлерине, туудукъларына Ата журтсузлукъну? Хау, анда бизни жерлешлерибизни сыйларын да кёредиле. Белгили адамларыбыз да бар. Социалист урунууну жигити деген атха тийишли да болалгъандыла. Алимле, докторла, устазла, бизнесменле, спортда чемпионла. Да ол сейир этерча да тюйюлдю. Таулуну не заманда да иш кёллюлюгю, жюрек халаллыгъы айтыла келгенди.

Алай бизде бир сёз барды «Киши жеринде солтан болгъандан эсе, кеси жерингде олтан бол», деп…

Къыргъызда аммамы жатхан жери къабырлагъа баргъан кезиуде, ана къарындашларым Къартлыкъланы жашлары бла алайда сюелип тургъан заманда, бир жаш адам келип: «Кетеригиз былайдан бу къабырларыгъызны. Бу жерни иеси болгъанма мен», – деп сюелгенинде, ана къарындашларым анга чапдыла. Къан тёгюледи, деп къоркъдум…

Андан бери бир ненча жыл ётсе да, ол къайгъы кетмейди эсден. Бургъанлай турады. Сагъыш этдиреди…

Тюркде жерлешлерибизни, аланы жашау-ашауларыны юсюнден да кёп жазылгъанды. Телевидения да кёргюзтгенлей турады. Узакъ узун жол къысхартылгъанды. Бир бирибизге тансыгъыбыз бир да уллуду. Ол сейир этерча да тюйюлдю.

Шамда жашагъан Бапыналаны Шукрий, жолла ачылгъанлай окъуна, туугъан жери Чегемге къонакъгъа келгенинде айтхан эди: «Туугъан жерлеринден ажашып, ёмюрге жутулуп кетгенле, аланы артха къайтыр умутлары, атала жерине термилиулери, сау сакъланады туудукъланы жырларында, жюреклеринде, къанларында да».

…Биз узакъ болуп къалмаз ючюн,

Кавказ тауну унутмаз ючюн,

Мында атын гитче таулу сабийчиклеге атайбыз…

Эки жыл мындан алгъа Къулийланы Къайсынны атын жюрютген Малкъар театрыбызны актерларын Кония шахаргъа Тюрк миллетлерини театрланы фестивалларына чакъыргъан эдиле. Конияны театрында ишлеп тургъан таулу къыз Севда эм Башхюйюк элни дернегини (диаспора) келечилери биринчи кюн окъуна къонакъ юйге келип, бек ариу кёрдюле. Сый, намыс бердиле, не жумушубузгъа да къарадыла. Тансыкъладыла.

Сабанчыланы Арипа

Башхюйюкде къарачай-малкъар миллетни 4-5 минг адамы жашайды. Аланы ата-бабалары ол жерге 110 жыл мындан алгъа кёчгендиле. Ол заманны ичинде ала кеслерини миллет энчиликлерин тас этмезге кюрешедиле. Хар жылдан ораза ачылгъанны экинчи кюнюнде жыйылып, уллу фестиваль къурайдыла. Дернекчиле билдиргеннге кёре мында Къарабашлары, Жабеллары, Жабалары, Чычханлары, Башийлары, Доттулары, Байкъуллары, Малкъондулары эм башха тукъумланы келечилери жашайдыла. Тилибизде аламат ариу сёлешгенлери къууанырчады. Кёп да бармай а, Къабарты-Малкъарны тыш къыралла бла байламлыкъларын тири бардыргъан министерствону болушлугъу бла Тюркде жашагъан къарачай-малкъар диаспораны жаш адамлары келдиле. Эки ыйыкъ чакълы заманны ичинде Чегем, Малкъар тарларына да бардыла. Эльбрусну тийресинде солудула.

Башхюйюк эли

Ол тири жашчыкъла бизни жюрегибизде жер тапхандыла. Хар ингир сайын Нальчикде орналгъан солуу юйню арбазында тойлада уа ол жашлача ким тепсеялыр эди? Аллай бир таулулукъ эслене эди хар бирини бетинде.

Кёп болмагъанлай а, къарачай-малкъар жаш тёлюню айнытыугъа болушлукъ этген «Эльбрусоид» фондну Нальчик шахарда филиалыны келечилери, Тюркде жашагъан къарачай-малкъар диаспораны келечилери къонакъгъа чакъыргъанларын билдирдиле. Башхюйюк элни дернегини 25 жылы толгъанына Коньяда уллу концерт ётеригин да айтдыла.

Эльбрусоидчиле бла жолоуучулукъну ким да сюерчады.

Аланы юслеринден не бек айтып турсакъ да, ол кёплюк этерик тюйюлдю. «Эльбрусоид» фонд, Тотуркъулланы Алийни башчылыгъында, 12 жылны ичинде тындырып баргъан жумушлары миллетибизни адабиятына да, маданиятына да уллу къошумчулукъ этеди. Башханы айтмасакъ да, кёп болмагъанлай Россейни Илму Академиясында ётген конференциягъа къыйынлары да алай. Ма бу сагъышла бла, сора, киногъа тюшюрюп телевизоргъа къарагъанлагъа ол уллу концертни кёргюзтюр мурат бла тебиредим жолгъа.

Биз келирге, Коньяны бир солуу юйюнде дуния бла бир къонакъ Кавказдан. Тотуркъулланы Алийни башчылыгъында Москвадан, Къарачай-Черкес Республикадан да келген эдиле. Эльбрусоидчиледен сора да Къарачайны районларындан таматала, жырчыла эм журналистле. Бир сёз бла айтханда, бизни къыралдан ары баргъанланы къаууму бир ишни тамамлагъан, бир ызны тутхан ариу делегация болду. Къарачайны телевидениясыны келечиси Джанкёзлени Медина сау келгенни айтып, «Домбай» атлы тепсеу къауумгъа концерт кийимле келтиргенлерин да билдирди. Ол а кертиси бла да иги ишди.

Дагъыда бир шарт, тепсеучю къауумну юйретген, бизни белгили жашларыбыздан бири, Мирзойланы Марат юч айгъа жуукъ заманны Башхюйюкде жашап, кечесин да кюн этип, арымай, талмай ишлегенин билдирдиле. Къонакъбайлыкъ этген жерлешлерибиз Тюркде болумланы юслеринден бизге толу хапар айтдыла: жыйырма беш-алты жылны ичинде къаллай бир жумушну тамамлагъанларын, ол ётген кезиуде дернекни башчылары кимле бола келгенлерин. Жабаланы Алий билдиргеннге кёре, дернекчилени баш муратларындан бири – Малкъар, Къарачай бла да байламлыкъланы кючлеудю.

«Миллет энчилигибизни тас этмезге кюреше, озгъан ёмюрню 60-чы - 90-чы жылларында эллерибизде, адам кёп болуп, къартларыбыз да адетибизни, тилибизни, динибизни да кютюп, жамауатыбызгъа да къаты болуп, жашауубузну алай жарашдыра келдик. Сора элледе жашау тар болду да, биз шахарлагъа кёче тебиредик. Шахарлада хал къолай болгъанлыкъгъа, адет, тёре, тин, дин да тас бола тебиредиле. Тюрк бизни ёрге кётюреди не заманда да. Бусагъатда уа жашауубуз – къолайлы, миллет энчилигибиз а тас бола барады. Бизни сабийлерибиз этимлиледиле, акъыллыла. Сёз ючюн, школлада болсун не да бийик билим берген жерледе эм игиси къарачайлыды, заводда, фабрикада да бек иги ишчиле – бизникиледиле. Бусагъатда уа, башха миллетлени ичлеринде чачылып, тас болуп кетербиз деген къоркъуу да барды. Миллетни ичинде акъыллы адам да табылады. Аны бла байламлы биз жашагъан шахарларыбызда Башхюйюкде, Афьонда, Эски Шехирде, Стамбулда дернекле (диаспора) къуралыпдыла. Биз андан къарап, кёпню билмей эсек да, миллет ючюн уллу ишлени этгенлени уа эслейбиз. Аладан бири, жаннетли болсун, Къудайланы Мухтар эди. Миллети ючюн кюрешгенледен бири уа бюгюн Тоторкъулланы Алийди. Алагъа Аллахдан уллу рахмат келсин!» – деп тилек этгенди сёзюню ахырында Алий.

Солдан биринчи Жабаланы Алий

Тоторкъулланы Алий, Ас-Алан обшествону келечилери бла да тюбешди ол кюн. Къууатланы Метин, сёз ючюн, тилибизни байлыгъын, шатыклыгъын сабийлеге юйретирге, билирге кёп иш бардырады. Бизде чыкъгъан китапланы анда кёчюрюп, хар ким да окъурча этеди. Къарабашланы Сами Зюгул, Къарабашланы Атилла да тамбланы жарыкъ кюню келлигине ийнаннганларын, жаш тёлюню неге юйретирге керегин да чертдиле.

Ала Башхюйюкде болгъан жарсыуланы да айтдыла. Бек уллу къайгъы этдирген – ол тилибизни унутулуп баргъаны болгъанын, эм тил ёчюлмез ючюн не этерге керек болгъанын да белгиледиле.

«Аллах къарачай-малкъар миллетни кётюрсюн! Бир болайыкъ! Тири болайыкъ!» – дей кёп алгъыш сёзле айтдыла Башхюйюкчюле. «Эльбрусоидни» офислери бизде да ачылсала эди, деген муратларын да билдирдиле. Бир бирлерибизни ишине болушлукъ эталсакъ, халкъыбыз тас болмаз, айный барыр.

Бизни бек къууанч тыпырлы этдирген жаш тёлюдю. Ала той оюн, тепсеуле, жырла бла, ары концертге келген къобузчу тиширыуну къатындан кетмегенлей, сокъгъанын алыргъа кюрешип турдула. Аналаны Марат бла Герийланы Абузеит а бу жашланы спортха да тюзетирге керегини сагъышын этип башладыла. «Барс Эл» биригиуню мында танып, билип тургъанларын да кёрдюк. Элни таматасы Байкъулланы Хусейин да кёп ариу хапар айтды. Дернекни келечиси, Къарачайда, Малкъарда да кёпле иги таныгъан Жабаланы Алий мындан ары не бла кюрешириклерини юсюнден айтды. Дагъыда ол кюн алайгъа келгенле эки къыралда да халкъыбызны жашау халын сюзгендиле.

Хурриет Эрсой (Айжаякъ) хар замандача къонакъбайлыкъ этди. Башхюйюк элни орамлары, жолларына плитка салыныпды. Элни ортасында межгит, Стамбулда Султан Ахмет межгитича ариуду, уллуду. Межгитден чыкъгъанлай, онг жанында къабырлада бизни биринчи мухажирликге чыкъгъан жерлешлерибиз жатадыла. Элни школу, медпункту, кёп кафелери да барды. Юйле арбазлары да тазадыла. Кирсизди тёгерек. Уручулукъ да жокъ. Тынч, ырахат жашау этедиле башхюйюкчюле. Жолну Айжаякъ бла жаяу келебиз. Ол ата юйюне чакъырып, кёргюзтдю бюгюн жерлешлерибизни къалай къурагъанларын элде жашауларын. Хурриет мында хазна турмаса да, бу юй анга багъалыды. Кесини да юйюнде тап экскурсия бардырырчады. Дуния бла бир суратларын, белгили адамла бла тюбешиулерин, саугъаларын да кёрдюк. Тюрк кофени татыуун да Айжаякъны юйюню башында балконда сюеле, тёгерекни ариулугъуна, мамырлыгъына тилек эте ичдик. Харбызны татлылыгъын да быйыл биринчи кере аны къолундан алып ауузландыкъ.

Концерт барлыкъ кюн да жетди.

Коньяны бир уллу залында тыгъым-тыкъма адам. Ол районну, шахарны таматалары, башха миллетлени дернеклерини келечилери, Афьончула, Эскишехирчиле, Анкарадан, Стамбулдан да делегацияла.

Ариу жасалгъан сахнада гюлле. Тюз ортасында уа миллетибизни бек жарыкъ жыры, ишин ташха жазып кетгенча этген, «Балкария» ансамбльни къурагъан Хореографыбыз Къудайланы Мухтарны сураты.

Къаллай урлукъ сепсенг да, аллай тирлик алырса дегенлей, аны ызын алып келген жашларыбыздан бири Мырзаланы Маратны иши бюгюн тепсерик жашла бла къызлада кёрюнюргюн шарт ангылап къойдукъ.

Жыйылыуну аллында Коньяны къуллукъчулары къарачай-малкъар диаспорагъа хурмет сёзлерин къызгъанмадыла.

Тойну бардыргъан белгили къызыбыз Гочияланы София бла Тюркде диаспорабызны ариу тёлюсюню келесичи Байкъулланы Фатих: «Бусагъатда уа сахнагъа «Домбай» ансамбльни чакъырабыз», – дегенлей, ариу макъамны тутуп, бирден, бир бек ариу миллет кийимле бла тепсеу къауум тизилип чыкъдыла. Залда олтургъанла ёрге туруп къалдыла, аллай бир деменгилик бар эди. Бир ишексиз халкъыбызны жыр, тепсеу хазнасында ол ингирде болгъан къууат кимни да сукъландырлыкъ, ким да ышылыргъа, алыргъа, боялыргъа кюреширча эди.

Концернтни бардыргъанла Гочияланы София бла Байкъулланы Фатих

Аланы хар тепсеулерине адамла солуу алмай къарай эдиле. Тюркде «Домбай» тепсеген къадар халкъыбызны жарыкъ аты ёхтем айтылып турлукъду. Маратны терлегенлери барып хунерин алдырып кюрешгени бошха кетмегенин кёрдюк.

Ызы бла Къарачайдан келген жырчыла жырладыла. Тойчула той этдиле. Халкъ жырланы ичлеринде нарт тепсеулени кёргюзте, хунерлери иги жеталмагъан, жепирек жерлерин жюрек талпыныулары бла жаба, бу жашчыкъла бла къызчыкъланы хар биринде уллу фахму болгъаны, ол а ата-бабаларындан сингип келгени, ол фахмуну ала бары да уяталгъанлары белгили эди… Теренден келген ауаз: «Ма бу сениди, унутма, Къарачайым-Малкъарым!» – дегенча эди! Аталаны сыйын уланы сакълагъанча, тёлюню сыйын да тёлю сакълагъаны шарт болуп къалды бу дернекни жыйырма беш жылына аталгъан байрамда. Батчаланы Лидия, Шунгарланы Хорлам, Габаланы Тенгиз, Къабардокъланы Зухра айтхан жырла, сёзсюз, жыйылгъанланы эслеринде кёпге дери къаллыкъдыла. Концерт бошалыргъа, белгили журналист Къочхарланы Земфира тюрк тилде бир эки айтым айтып, залдагъыланы къууандырды. Ыспас сёзлерин къызгъанмады Домбайны администрациясыны таматасы Абайханланы Эролгъа, концерт кийимлени жарашдырып келтирирге болушхан спонсорланы тукъумларын санады.

«Башхюйюк Шымал Кавказ Къарачай-Малкъар дернекни» келечилери, таматасы Къочхарланы Токай, бары диаспораны атындан залны ортасына чыгъып сёз айтдыла. Саугъала да бердиле. Тотуркъулланы Алийге сёз бергенлеринде, ол дернекни жыйырма беш жыллыгъы бла алгъышлагъандан сора, Тюркню халкъына ыспас сёзле айтды. Этиллик ишле кёп болгъанларын, жалан да культура байламлыкъла болуп къалмай, экономикада, жамауат политикада бир жолну тутаргъа, сабийлени уа кимден да билимли болургъа итинирге керек болгъанын къатлады. Аны айтханына уллу къарсла бла тюбедиле. Концерт бошалгъанда бары жаш тёлю абазехге турдула.

«Эльбрусоид» фондну таматасы Тотуркъулланы Алий

«Башхюйюк Шымал Кавказ Къарачай-Малкъар дернекни» таматасы Къочхарланы Токай

Эштада, бу узакъ, узун жол энди къысхартылып башланды.

Ол бери, Нальчикге, келген жашчыкъладан бири Минги тауну этегинден юч-тёрт ташчыкъ алып, кеси да бир жырчыкъны шыбырдай, ташчыкъланы къол жаулукъчукъгъа тюйюп, хуржунуна салгъанын эслеп къойгъан эдим. Ол кеси да, Малкъондуладан болур эди, унутмай эсем. Соргъанымда: «Анда жангы юй ишлеп тебиресек, хунасына саллыкъма», – деп жууаплагъан эди…

Бир бош халкъны адамы угъай, бу дунияда жашап, ёлюп кетген ата-бабаларыбызны аманаты, осуяты да жаш тёлюбюздю.

Толлукъ муратыбыз да, умутубуз да олду.

Мен билеме, ассы улан болмай, ала Ас-Алан боллукъдула! Алай эсе уа, жашау барады!