Расширенный поиск
28 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Джыланны къуйругъундан басарынг келсе, аны башы болгъанын унутма.
  • Эли джокъну – кёлю джокъ.
  • Бёрю да ач къалмасын, эчки да ашалмасын.
  • Къралынгы – душмандан, башынгы от бла суудан сакъла.
  • Аман киши кеси юйюнде – къонакъ.
  • Окъдан джара эртде-кеч болса да бителир, сёз джара, ёмюрге къалыр.
  • Иги – алгъыш этер, аман – къаргъыш этер.
  • Сабыр джетер муратха, сабырсыз къалыр уятха.
  • Джумушакъ сёз къаты таякъны сындырыр.
  • Аман къатын алгъан, арыр, иги къатын алгъан джарыр.
  • Халкъны юйю – туугъан джери.
  • Билмегенинги, билгеннге сор.
  • Башланнган иш битер, къымылдагъан тиш тюшер.
  • Тамчы таш тешер.
  • Керек ташны ауурлугъу джокъ.
  • Тилде сюек болмаса да, сюек сындырыр.
  • Аджашхан тёгерек айланыр.
  • Кёбню кёрген – кёб билир.
  • Дуния аламаты сен эсенг да, игиме деб айтма.
  • Уллу суу бла уллу ауруудан башынгы сакъла.
  • Эки къатын алгъан – эки ташны ортасына башын салгъан.
  • Тойгъа барсанг, тоюб бар, эски тонунгу къоюб бар.
  • Дууулдаса – бал чибин, къонса – къара чибин.
  • Бети – къучакълар, джюреги – бычакълар.
  • Айтхан сёзюне табылгъан.
  • Аман адам элни бир-бирине джау этер.
  • Аман къатын сабий табса, бий болур…
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Сагъыш – къартлыкъгъа сюйюмчю.
  • Биреуню тёрюнден, кесинги эшик артынг игиди.
  • Ёпкелегенни ашы татлы болады.
  • Къайгъы тюбю – тенгиз.
  • Тас болгъан бычакъны сабы – алтын.
  • Ашхы атаны – джашы ашхы, ашхы ананы – къызы ашхы.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Иги джашны ышаны – аз сёлешиб, кёб тынгылар.
  • Рысхы – насыбха къор.
  • Акъыллы эркиши атын махтар, акъылсыз эркиши къатынын махтар.
  • Кийимни бичсенг, кенг бич, тар этген къыйын тюлдю.
  • Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
  • Къар – келтирди, суу – элтди.
  • Кёпюр салгъан кеси ётер, уру къазгъан кеси кетер.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Джигер – джаннга къыйынлыкъ.
  • Акъылсызны джууукъгъа алма, акъыллыны кенгнге салма.
  • Абынмазлыкъ аякъ джокъ, джангылмазлыкъ джаякъ джокъ.
  • Джашлыкъ этмеген, башлыкъ этмез.
  • Эринчекни эр алмаз, эр алса да, кёл салмаз, кёл салса да, кёб бармаз!
  • Ургъан суудан башынгы сакъла.
  • Акъдан къара болмаз.

Нарт эпос бла тейричилик

03.01.2015 0 3679  Акъбайланы Х.
Къарачай-малкъар нарт эпосну тамалы къалай къуралгъанын ангылар ючюн, нартланы къуллукъларын, джумушларын толу билир ючюн, аланы атлары не магъананы джюрютгенлерине, бир-бирлери бла къалай эмда нек байламлы болгъанларына джууаб табар ючюн, эпосну къурамын тюз тохташдырыр ючюн, аны тарих шартларын белгилеу бла бирге дин оюмун да ангыларгъа керекбиз. Белгилисича, къайсы халкъны да эпосуну тамалын алгъы бурун миллет мифология къурайды, кесини тарих «кюбесин» а ол эм ахыр чагъында кийиученди. Къарачай-малкъар халкъны аллай мифологиясы алгъы бурун аны буруннгу меджисуу тейричилигиндеди. Ол себебден бу статьябызда тейричиликни бир къауум шартларына эс бёлюрге излейбиз.

Тейричилик «тенгриянство» (алтай. тенгри; шор. тегри; хакас. тигир, тер; тува. дээр; чуваш. тура; якъут. тангара; монг. тэнгэр; бурят. тэнгэри, тэнгри; къалм. тэнгер; савир. тенгри–хан; хунн. ченли; шумер. дингир; хатт. дингир; хет. дингир) – дунияда эм эски динлени бириди эмда аны ызындан келген джангы дин оюмланы асламысыны тамалыды. Шаркъда Эки-Суу-Арасындан (шумерле) башлаб, кюнбатышда Ара тенгизни тийрелерине (этрусскла) дери, кюнчыгъышда япон, къара-къытай, тюрк, алтай халкълагъа дери, шималда финно-угор къауумгъа дери джетиб, эки арада уа кавказ миллетле да къошулуб, тамам кенг джайылгъанды. 

Тейричиликни шартларын Америкада олмекле бла маяны культураларында Полинезияны айрымканларында да (Тангароа, Тангалоа, Танаоа, Тинирау, Тин Син деген кёк тейрилени атлары бла тенглешдир) табаргъа боллукъбуз. Аны биринчи къуралыб башланнган джерин тохташдырыуда бюгюннгю илму ахыр сёзюн айтыб да бошамагъанды, болса да ол бизге артыкъ керек да болмайды. Тейричиликни ачыкъ шартлары, тейрини аты (дингир), тюрлю-тюрлю дин адетлери, ийнаныулары 2500 джыл бизни эрагъа дери Шумерде табылгъан джазыулада ачыкъдан айтыладыла – сёзсюз да, шумер джазма къуралгъынчынга дери да, ол джазмалагъа тюшгюнчюнге дери да тейричилик болуб тургъанды. Аны айтханыбыз, бу дин оюмгъа азы бла 5 минг джыл болады. Ол биринчиси. Экинчиси, тейричилик къаллай динди, аны баш оюму ташха-агъачха табыныумуду огъесе Аллахны бирлигине бойсунуумуду (монотеизм), неда бюгюннгю дин джорукъланы бирине да ушамагъан, кесича бир «кийик» сезимли ийнаныумуду, деген соруугъа джууаб излеб кёрюрге дурус болур.

Тейричиликни дин энчилиги 

Сёзсюз да, аллай бир узакъ джерлеге, аллай бир кёб эмда тюрлю-тюрлю миллетлеге джайылгъан диннге бирча багъа бериу болмазлыкъ ишди, артыкъсыз да аны бюгюннгю халына къараб айтханда. Аллахны бирлигин джакълагъан динледе (ислам, христиан, иудаизм) Аллахха къаллай болса да бир белгили сыфат бермеу, аннга нёгер къошакъ къошмау эмда андан башхагъа табынмау аланы баш излемлериди, джорукъ халда айтылгъаны да олду. Алай а динни бу бар джашауда джюрюу адети, тюрлю-тюрлю миллетледе хайырландырылыуу аллындан белгиленнген джорукъларындан бираз узайгъан, тюрленнген тёреси да болуучанды. Сёз ючюн, христиан динде Аллах бирди, алай а аны юч сыфаты энчи белгиленибди – Бог-Отец, Бог-Сын, Бог-Святой Дух. Кесине табыныу бла бирге, аны сыфатларыны хар бирине энчи табыныу, тилек этиу адет да джюрюйдю, бир къауум сыфатларын адам шартлада суратлаб, аннга къач да урадыла.

Бу юч динни (ислам, христиан, иудаизм) къайсысында да Джаратыучу бла адамланы араларында мёлекле, файгъамбарла, келечиле, сыйлы (неда кераматлы) къулла эмда ассы (заранлы) джанла бардыла. Аны айтханым, динни уллудан гитчеге (вертикаль) баргъан пирамида маталлы власть къурамы барды: хар бирини кесини дараджасында энчи къуллугъу, джумушу, борчу эмда эркинлиги (сёзсюз да, аланы бири да Джаратыучугъа тенгиш тюлдюле, амма барысы да аннга бойсунубдула).

Башында айтылгъан динлени мизам джорукъларын эсге ала, энди тейричиликни власть къурамына кёз джетдирейик.

1. Пирамиданы эм башында Уллу-Тейри турады: ачыкъдан белгиленнген энчи сыфаты, тенгиш нёгери джокъду; аны киши къурамайды, бютеу дунияланы ол къурайды эмда ол къурагъанла барысы да аннга бойсунадыла. Тургъан джери кёкде болса да, ол къуру адамла кёзлери бла кёрген кёкню аты болуб къалмай, бютеу аламны да (кёз кёрелмегени да аны ичинде болуб) белгилейди. Уллу-Тейри джаратхан дуния (семит динледе джюрюген адетдеча) экиге (дуализм) юлешинмейди: аллындан кеси джаратхан адамлагъа да, табигъатха да, тейрилеге да, къара кючлеге да бирча джакълыкъ этеди, барысына да Баш тейриди. 

2. Андан энгишгеде дунияны чакъларыны тюрлю-тюрлю джакъчылары (покровители) турадыла – адам улусу сезелген хар чакъны кесини энчи иеси (тейриси, анасы, атасы) барды:

Кёк-Тейри – кёкню иеси, Уллу-Тейриге бойсунубду (бир-бирде кеси Уллу-Тейрича белгиленеди).
Кюн-Тейри (Къайнар-Тейри) – кюнню иеси, джерге джарыкъ бла джылыу береди; нарт эпосда харраланы джакъчыларыды, нарт Дебетни атасыды. 
Джер-Тейри – джерни юсюне иелик этеди; нарт эпосда Кюн-Тейрини юй бийчесиди, Дебетни анасыды. 
Джел-Тейри (Горий) – джеллеге, аланы джюрюулерине, хайырлы неда заранлы болууларына иелик этеди. 
Тенгиз-Тейри (Суу-Джелимаууз) – биринчи (эркеги-тишиси болмагъан, а.д. джаны болмагъан) тенгизге иелик этгенди; нарт эпосда Сатанайны сабий заманында анасындан урлаб, тубанла басыб туруучу айрымканда джашырады. 
Суу-Тейри (Сюлемен) – джерде адамла хайырланнган сууланы иесиди.
От-Тейри – отха иелик этеди.
Кюйсюз-Тейри – аджалгъа, келлик ёлюмге иелик этеди.
Ай-Анасы – айны иеси (ёлгенлени джанлары Айда турадыла), нарт эпосда Кюн-Тейрини юй бийчеси, Сатанайны анасы.
Суу-Анасы (Сарасан) – джерде баргъан суулагъа иелик этеди.
Кёк-Анасы (Гойлусан) – кёкню къадарындан джакълыкъ этеди.
Кёл-Анасы (Кемисхан) - кёллени иеси.
Кёр-Иеси – джерни тюбюндеги къатларына (ёлгенлени дуниясына) иелик этеди.
Чоппа (Къорла-Чоппа, Эллери-Чоппа) – адамла джашагъан орта дунияда (джер-суу) Уллу-Тейрини орунбасарыды.
Элия – кёк чартлагъанны (шыбыланы) иеси, джазны белгилейди, аскерчилеге джакълыкъ этеди.
Салымчыла – нарт эпосда кёкледе джашагъан мёлек маталлы джанла.

3. Ючюнчю орунда адамланы джашаулары бла, ёлюмлери бла, турмушлары бла байламлы джакъчыла эмда адамланы джанларына, ишлерине къатылгъан къауумла турадыла:

Апсаты (Байчомарт) – уучулукъ бла кийиклени иеси.
Уммай-Бийче – нартланы тилек джырларында Тейрини къызы, юч аякълы акъ маралны сыфатында суратланады; къарач.-малкъ. меджисуу тейричиликде Уммай аналыкъгъа джакълыкъ этеди.
Долай – ашны-сууну, акъны джакъчысы.
Сууурай-Амма – къумач согъууну джакъчысы.
Эрирей – мюрзеуню, ындыр басыуну джакъчысы.
Бинакай – юйню, юйдегини, отджагъаны джакъчысы.
Дебет – Кюн-Тейри бла Джер-Тейриден туугъанды; джерде биринчи темирчиди; кёкге (гюрбеджисин да алыб) учуб кетгенинден бери темирчиликге джакълыкъ этеди.
Аймуш – къой сюрюую бла бирге Хурла-Кёлню тюбюнде турады; къойчулукъну джакъчысыды.
Ёрюзмек – нартланы мёлек шартлы башчылары, джакъчылары; Сатанайны эри, Элияны «къарнашы», кёкге чыкъгъанында Кёк-Анасына эмчек улан болгъанды; таулулагъа урушда (Элия бла бирге) джакълыкъ этген шарты барды.
Байчы – ёлгенлени тынчлыкъларын сакълайды, бу дуниягъа аланы кёлеккелеринде келеди.
Батчалыу (Бытда-къатын) – къабырланы тынчлыгъын сакълайды (бёрюню сыфатында белгиленеди).
Гуммай-къуш – адамны джанын алыб Айгъа элтеди.
Хуммай-къуш (чыпчыкъ) – джангы туугъаннга джанын алыб келиб береди.
Лакъкъат – итлени джакъчылары (ит тейриси).
Джаллы – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан; бёрюлени излемлерин джакълайды; бёрюню ырыс аты.
Атайтмаз – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан; эркиши маталлы халда белгиленеди, айюлени (адамны ассысы айю болады) излемлерин джакълайды; айюню ырыс аты.
Агъач Киши – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан, чегетлени сакълайды; асламысына мазаллы, тилсиз, бек эрши, кийик адамча белгиленеди.
Чачлы – эркишилеге къаршчы кючлени къауумундан, тиширыу сыфатда белгиленеди.
Алмасты – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан; эркиши, тиширыуда болады.
Эмеген – нартланы эм уллу джаулары; джангыз кёзлю, талай башлы, къызыл, мор тюклю, аш айырмагъан, адам маталлы къуджур джанла; нартла бла юйдегиленирге да боладыла.
Харрала – Къайнар-Тейри кеси джаратхан къуджур инсанла, нартланы ачы джаулары.
Къызыл Пук (Фук) – нартлагъа къаршчы кючлени къауумундан; кёкде, джерде да турады.
Джелимаууз – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан, сууда, джерни тюбюнде, кёкде сакълайды, бу юч дунияны бир-бири бла байламлы этеди. 
Сарыубек – адамлагъа къаршчы кючлени къауумундан, джылан маталлыды, тёбеннги, орта эмда огъаргъы дунияланы араларында байламлыкъ джюрютеди. 
Джек – шайтанланы къауумунданды. 
Хар-Джур бла Джар-Джур – адамны ичине кириб, аннга обур болурлай (аны кибик, ызына адам да болурлай) хыйсаб берген джин маталлы джанла. 

4. Тёртюнчю къауумну тюз адамла бла тейрилени, джакъчыланы, джеклени араларында келечилик тутхан, дин адетлени бардыргъан билимли адамла къурайдыла: 

Обур – шинин, тюрсюнюн тюрлендирелген адам; нарт таурухлада «эмеген бла нартдан туугъан обур болады» деген айтыу барды. 
Къарт-къуртха – тейричиликден терен билими, сынамы болгъан, башха дунияла бла байламлыкъ джюрютген уста адам; асламысына тиширыула боладыла. 
Билгич – башха дунияла бла байламлыгъы болгъан, боллукъну билген адам. 
Къымсачы (къамсачы) – тейричиликде дин къуллукъчу; шаман.
Тобултайчы – тейричиликде дин къуллукъчу. 

5. Пирамиданы эм тюбюнде тюз адамла турадыла. Бир джанындан къарагъаннга, бу власть басхычда адамдан болумсуз, андан къарыусуз джокъду, барысына да ол джалынчакъ болуб турады. Башха кёзден къарагъаннга уа, бютеу пирамида адамгъа ишлейди – бу дин басхычны къурамындан адам улуну бери алыб къойгъаннга, дин бютеулей да магъанасыз болуб къалады. Башха тюрлю айтханда, «тейричиликни ара багъанасы адамды» дерге да боллукъду. (Дагъыда: къарач.-малкъ. тилде адамгъа «мал-тейриси» деб да айтылады). 

Эслегенибизча, тейричиликде да бойсунуу-бойсундуруу пирамида тынгылы къуралыбды, хар бирини чеклери белгиленибди. Дунияны неден эмда къалай къуралгъаны тейричиликни ич къурамын ангылата келсе да, динни кесинден тышында къалады. Болса да, адамны туугъанындан башлаб, джашауунда керекли джумушларына себеблик этиу (бир белгили джорукъгъа да джыя), ёлгенинден сора барлыкъ, турлукъ джерин белгилеу, тёгерегиндеги дуния бла, табигъат бла, башха адамла бла тенгиш базманда туруу – олду тейричиликни эм магъаналы кесеги. Бу шартлары бла тейричилик башында айтылгъан динлеге артыкъ уллу бой бермейди эмда алагъа ушашды.

Тейричиликни керти монотеизм динледен бир хакъ уллу башхалыгъы барды: гюнах-сууаб деген ангылам джокъду, ол себебден, Заманланы Ахыры, Къыяма Кюн, базман, джандет, джаханим да джокъдула. Адам бютеу этген ишлерин кесини энчи джашауу бла, джамагъаты бла, бу дуния бла байламлы этеди. Уллу-Тейрини биринчилиги, хар неге да башчылыгъы иелиги мюкюл этилсе да, андан кеслерине тилекле тилеселе да, къор малла сойсала да, аннга бойсунуу, баш уруу, джашауларын аннга къуллукъ этиуге джоралау не аз да эсленмейди. Бу шартлары бла тейричилик, сёзсюз да, дуния намысны, дуниялыкъны диниди, анда ахырат джашаугъа бир тукъум бир орун джокъду. Ол себебден тейричилик кесини тыш шартлары бла монотеизмге ушаш болса да, кесини ич магъанасы бла, бир ишексиз, меджисуу динди. Эшта, тейричилик баш динлери болгъан халкъланы аскерлери тюрлю-тюрлю урушлада «кийик» джигитлик, залимлик, ётгюрлюк этгенлери да аны «дуния намысы» бла байламлы болурла (тенгл.: япон самурайла, тюркитле, гуннла, татар-монгол аскерле, скифле, нартла, кавказ миллетледе тау неда ёзден намыс, д.а.к.). (Дагъыда тенгл.: къарач.-малкъ. айтыу «Ахырат азабдан дуния намыс кючлю»).

Нарт таурухлада не нартла, не эмегенле джерчилик бла джангыз да кюрешмейдиле – табигъат кеси берген битимле, уучулукъ, джортууулла – бу шартла малчылыкъ бла кюрешген халкъны энчилигидиле. Болгъа эди да, джерге урунуугъа тейричилик динде да артыкъ уллу орун джокъду – бу санагъатда джангыз ындыр басыуну джакъчысы Эрирей болмаса, башха бир тейри айтылмайды (тенгл.: малчылыкъда – Аймуш, Улай, Долай, Гуу; уучулукъда – Апсаты, Байчомарт, Байдымат, Уммай-Бийче). Малчылыкъ бла кюрешген миллетлени асламысы джурт кёллю болмаучандыла, алай а нартла (кавказ миллетле да) бир белгили энчи джуртда, элледе, къалалада тынгылы орналгъан халкъдыла. Ол себебден тейричилик динни тамалын, чыкъгъан джерин къуру кёчгюнчю миллетлени араларында излеу, бизни сартын, артыкъ тюз да тюлдю. Былайда буруннгу шумерлени баш кечинмеклери алгъы бурун джерчилик бла байламлы болгъанын да эсге алыргъа дурусду.

Нарт эпосну тинтиучюле аны тюрк-монгол мифологияла бла, халкъ эпосла бла ушаш-джууукъ энчиликлерин черте да тургъандыла. Ол себебден биз нарт эпосну (аны кибик къарачай-малкъар тейричиликни да) шумерлени «Гильгамеш» поэмалары бла, бир къауум башха джазма эсгертмелери бла тенглешдирирге, аланы ачыкъдан ушаш джерлерине эс бёлдюрюрге излейбиз. 

Ол бир дуния

Миллет мифологияла бла дин концепциялада ёлгенле бла байламлы оюмла, адетле, белгилисича, бек къыйын тюрлениучендиле. Ол себебден ол бир дуния суратланнган бир-эки джерге къарайыкъ. Ёлгенлени дуниясына (рум. «Аид», эски-чууут. «Шеол») шумерча «Кур» деб айтылады (тенгл.: къарач.-малкъ. кёр «къабыр»). Аллында шумерледе бу сёз «тау» (тенгл.: орта-тюрк. къур «тау») деген магъанада джюрюгенди. Артда уа, таула (таулула да) шумерлеге джау болгъанларында, къур («тау») деген сёз кесини магъанасын бираз тюрлендириб, «биреу, джау, башха джер» деген магъананы алгъанды. Тауну ичи къуру (гырын) болгъанды, саула джерни юсюнде, ёлгенле уа къуруну (къур) ичинде джашау этгендиле. 

С. Ленгдон 1919 джыл басмалагъан шумер табличкада Ур-Намму патчах ауушханындан сора Кургъа къалай баргъаныны юсюнден айтылады. Джерни джети къат, хар бирини бирер иеси (патчахы) – Ур-Намму джети патчахха джети саугъа этеди... Къарачай-малкъар меджисуу тейричиликде да джерни джети къаты барды; ёлгенле тургъан дунияны аты да кёрдю; ёлгеннге къуругъан деб да айтылады (тенгл.: «Къуруб кетгин!»; «Ай, сен къурумагъын огъесе!»). Шумерлени ийнаныулары бла ёлгенле (аланы кёлеккелери) бир-бирде бу дуниягъа къайтыргъа да болгъандыла: къарачай-малкъар айтыула бла да ёлгенлени кёлеккелери бу дунияда айланыргъа, мындагъыланы джокъларгъа боладыла (Байчы да аллай кёлеккелени бириди).

Тахтындан кетерилген, «ёлген» шумер тейрилени бири – малчылыкъны тейриси Думузи (библ. Таммуз; къарач.-малк. дыммыз «семиз») сюймекликни тейриси Инаннаны (тенгл.: къарач.-малкъ. ийнакъ; орок. анана- «сюйюу») сюйгенди. Джерчиликни тейриси Энкимду да, аннга эришиб, Инаннаны (шумер тилде нин «кёк» + анна «ана, тейри» > Нинанна «Кёк Анасы») тилейди, малчы бла джаулукъ джюрютеди. Былайда нарт эпосда Дебетни джашлары – къойчу Гуу бла уучу Сехни бир-бирлери бла эришгенлерин тенглешдирирге дурусду эмда эпосда къарнаш къарнашны нек ёлтюргенини ачыкъдан айтылмай къалгъан чурумун, аны магъанасын ангыларгъа бир себеб болады. Ахырында Думузи муратына джетеди да, Инаннагъа юйленеди.

Инанна (Кёк-Анасы) кёкню, сюймекликни, сезимлени иеси болгъанын азсыныб, джер тюбюндеги дуниягъа да (Курну иеси уа аны уллу эгечи лазурит къалалы Эрешкигаль болгъанды) иеликни излейди, ол иннет бла ёлгенле тургъан дуниягъа атланады. Джерни хар бир къатында юсюнден 6ир багъалы затын неда кийимин къоя барыргъа керек болады (тенгл.: тейричиликде ёлгенни джети къат кебинликге салыб ызындан джети къат аш-суу хазырлау). Кёрден ызына чыгъар ючюн а, Инанна кесини орнуна башханы берирге керек болады.

Сайлау эте келиб, ахырында кесини эрин, Думузини, тёлеуге бериб къояды (малчылыкъны джакъчысы Аймушну Хурла-Кёлге батылыб кетгени бла тенглешдир).

Ёлгенлени дуниясын сакълагъан «Кур» патчахха шумерле сарыубек деб бошуна айтмагъанларына тейричиликде (аны кибик нарт эпосда да) быллай шагъатлыкъ табаргъа боллукъбуз. Къарачай-малкъар халкъда бюгюнлюкде да «Джер джутарыкъ!», «Джер джутсун!» («ёлгюн» деген магъанада) дегенча къаргъышла эркин джюрюйдюле. Эшта, джерни «джутхан» шарты аны сарыубек (Аждагъан Джелимаууз, Къара Пук, Къызыл Пук, Апу-Джылан, Супу-Джылан) джумушлары бла байламлы болур. Меджисуу тейричиликде Сарыубек (неда Аждагъан Джелимаууз) баш, орта эмда тёбен дунияланы бир-бирлери бла байламлы этеди. Тёбен дунияда (ёлгенлени дуниясында) джангы джан тууарлай мадар болмазгъа керекди: нарт эпосда джерни тюбюндеги къуш балачыкъланы Джелимаууз аны ючюн ашайды. Ёлгенлени дуниясындан саулагъа кеси аллына киши къайтмазгъа керекди – шумерледе сарыубек (Кур) ол затха къараууллукъ этеди. Къарачай-малкъар джомакълада сууну башын «кесиб», адам джасакъсыз суу берирге унамаучу Сарыубек да бу мифологияданды. Меджисуу тейричиликде джерден чыкъгъан суу (къара суула) ёлгенлени дуниясындан келеди эмда ёлгенле бла сауланы бир-бирлерине байламлы этеди.

Сарыубек бла сермешиу

Сарыубек бла (хаосну белгилеген башха къуджур джаныуарла бла да) сермешиу халкъ мифологияланы къайсысында да эркин тюбеученди, нарт таурухлада уа эмегенле бла, гыбыла бла, сарыубекле бла, джелимауузла бла уруш этиу нартланы баш джумушларыды (грек айтыулада Геракл бла Персейни сермешлери да тынгылы шагъатлыкъ этерикдиле). Дин оюмну юсюнден айтханда уа, библиячы Георгийни сарыубек бла барышханын чертерге тыйыншлы болур. Болса да, бизни эрагъа дери 2 500 джылны алгъа шумерледе да тюбейди сарыубек бла сермешиу.

Биринчи кере сарыубек бла сууну тейриси Энки сермешеди, экинчи хапарда уа джелни тейриси Нинурта айтылады. Нарт эпосда да эмегенле бла урушлада нартлагъа тейриле да болушадыла. Энки сермешген къуджур сарыубекни аты Кур (Кёр) болгъанды, ол ёлгенле тургъан дунияны иесиди, ичи къуру (гырын) болгъан душман тауну патчахыды. Hарт эпосда Сосуркъа джер тюбюне тюшген заманында къуш балачыкъланы сарыубекден къутхаргъаны, эшта, не джаны бла да шумер хапаргъа толу келишибди.

Ючюнчю кереде уа Гильгамеш (тейрилеге къошулмагъан бир тюз адам) кеси къазауат этеди. Къартлыкъ джетсе, ёлюм да келлигин ангылагъанында, кесини атын дунияда бир джигитлик бла къояр акъылда, Гильгамеш сыйлы нарат (кедр) чегетни сакълагъан бек къуджур Хуваваны ёлтюреди. Бу шумер поэмадагъы хапар бла нарт эпосда къарт Ёрюзмекни джигитликлерини араларында къысха джууукълукъ эсленибди! Андан сора да, экиси да (нарт эпос бла шумер «Гильгамеш» тейричиликни баш иннетине – дуния намысха, дуниялыкъ сыйгъа кемсиз уллу магъана бериуге толу бойсунубдула: экисинде да джигит атха чыгъар ючюн, атларын бу дунияда ёмюрлеге иги бла айтдырыр ючюн уруш этиб айланадыла.

Сёзсюз да, сарыубек бла кюрешиуню дин магъанасын да айтыргъа керекди – ата-бабала ёлгенлени дуниясында турадыла, ол себебден, аланы бу дуниягъа иймей, къараууллукъ этиб тургъан, ким да болсун, ачыкъдан джауду. Болса да, ата-бабалагъа табыныу, аладан джакълыкъ излеу, ала бла «тин байламлыкъ джюрютюу» дегенча ийнаныула тейричиликге артда къошулгъан оюмла болурла. Нек дегенде, тёбеннги дунияны патчахлары, къараууллары, тейрилери, келечилери ачыкъдан белгиленселе да (Байчы, Бытда-къатын, Матчалыу, Джелимаууз, Сарыубек, Кур, Эрешкигаль), кетген бабаланы анда кеслерини энчи орунлары, джашаулары, къуллукълары, къууанчлары, азаблары не аз да айтылмайды (тенгл.: къарач-малкъ. халкъда ауушхан адамгъа «джумушу битди (бошалды)» дейдиле).

Бир Аллахха табыннган бирси динледе адам ауушхандан сора бир кёзюуге дери ахыратха тюшеди да, Къыяма Кюн джангыдан тиргизилиб, дагъыда (джандетде) джашау этерлей мадар табады. Тейричиликде уа адамны не этер джумушу да къуру бу дуния бла байламлы болгъаны себебли, ёлюм кеси да, аны джакъчылары да, не тюрлю джумушчулары да адамны эм уллу джауудула. Нарт эпосда аджалны иеси Кюйсюз-Тейри бла шыбыланы (джазны) иеси Элия, ким онглуду деб, кючлерин сынай, бир-бирлери бла эришедиле. Талайгъа дери созулгъан тюйюшде Элия онглу болады да, Кюйсюз-Тейри, джанын сакълар ючюн, хорлатханын таныта, алайдан къачыб кетеди.

Джерни тюбюнде неда башында болсун, кёкде болсун, сарыубекле бла нартланы араларында баргъан урушлада да хар джол сайын нартла хорлайдыла. Тейричилик динни концепциясында тиргизилиу болмагъанлыкъдан, ёлюм (сарыубек, джелимаууз) джашауну хорласа, дуниялыкъны бютеу «айтхылы джомагъы» да бошалыб къаллыгъы себебли, нартла не къыйын урушдан да хорламлы чыгъаргъа керек боладыла – ол тейричиликни тамаллы ёзегиди эмда «джашау тутуругъуду». Аны ол баш шартын нарт эпосха артда къошула келген христиан неда ислам оюмлу джомакъла огъуна хорлаялмагъандыла.

Аликлени юйлери

Къарачай-малкъар нарт эпосда нартла джортууулгъа тебрерден алгъа неда бир джангы магъаналы иш этерик болсала, хар джол сайын Аликлени уллу юйлеринде джыйыладыла. Не биринчи нарт Дебет, не нартлагъа башчылыкъ этиб айланнган Ёрюзмек, не башха белгили нарт джигитле Аликледен тюлдюле (эпосда бу тукъумдан бир белгили адамны аты огъуна айтылмайды), болса да нартланы эм магъаналы джыйылыулары бу юйде нек ётеди?

Буруннгу хеттледе (бизни эрагъа дери 2 минг джылны алгъа) Джангы джылгъа джораланыб «вуруллия» (неда «пуруллия») деб дин байрам болгъанды. Байрамны аты да, адетлерини асламысы да хеттлеге аладан эсе алгъаракъ джашагъан хаттладан келгенди. Джаз башында бардырылгъан байрамны кёзюуюнде патчах адамлары бла бир шахардан бирси шахаргъа, джылны чакъларыны джюрюулерин эниклей, барлыкъ джерлерине джакълыкъ этерик эчки неда къой терини да биргесине алыб, джолоучу болады (къарач.-малкъ. меджисуулукъда Чоппагъа кесилген эчки бла, аны териси бла тенглешдир). Ахырында ара шахарда энчи джораланнган юйде эркин ашауу-ичиую болгъан уллу джыйылыу (salli asassar halziya) бардырылады. Джыйылыуну кёзюуюнде къарт-къуртхаланы бири Элия-Тейрини Джылан бла уруш этген хапарын айтады...

Тейричиликде джылан заманны белгилейди: тёгерек бурулгъан джылан – ол джылны толгъанын (эмда ёмюрлюкню) суратлайды; Элия уа джазны, джангы джылны белгилейди. Бир къауум алимле «пуруллия» байрамны тамалын хатт. Fur «кърал» деген сёз бла байламлы этиб, «къралны джакълау» деген магъанагъа чыгъарадыла. Бизни сартын а, байрам Джылан бла, Джангы джыл бла байламлы болгъаны себебли, пуруллия > бурулуу «джылны бурулууу, джыланны бурулууу» деген оюмдан чыгъарыргъа дурусду (тенгл.: къарач.-малкъ. «джыл айландырыу» («бурулуу» деген магъанада); «джылны чакълары бурулуб келедиле»).

Инанна-дингирни джер тюбюне атланнганыны юсюнден айтылгъан шумер поэмада да тюбейди джыйылыула бардырылгъан юй (Инанна кесини келечиси Ниншубургъа былай айтады: (орусч. кёчюр.) «...Когда в подземный мир я войду, На холмах погребальных заплачь обо мне, В доме собраний забей в барабан...»). Шумер поэмада Урук шахар бла къазауат этер ючюн, Гильгамеш Киш шахарны «эркишилерини джыйылыуундан» джакълыкъ излейди. Къуру эркишиле джыйылгъан юйле (майданла) буруннгу грек эмда рим культуралада да тюбейдиле. (Артур патчахны рыцарла джыйылыучу «тёгерек тепсиси» да бу адет бла байламлы болурму?). 

Кёргенибизча, эркишиле джыйылгъан юйле меджисуу культуралы миллетледе эркин тюбейдиле. Нарт эпосда Аликлени юйде хорламладан сора да джыйылыучандыла, нартлагъа къонакъ келлик болса да, Аликледе джыйылыб тургъанларына келиученди. Аны айтханым, къарачай-малкъар нарт таурухдагъы юй нартланы «Халкъ Джыйылыуларына» ушайды эмда эркишиле оноу этген, хапарлашхан, ашау-ичиу этген джерча ангылашынады.

Башында айтханыбызча, нарт эпосда Аликледен бир джангыз адамны аты айтылмайды, аладан бир эркиши адам аз да, кёб да джукъгъа къатышыб эсленмейди. Эпосда эм «тынчлыкълы» тукъум Индилериди да, аладан джети къарнаш белгиленибди, Аликледен а киши да джокъду (не нарт джигитледе, не юй иеледе). Бу айтылгъан затлагъа таяна, башха меджисуу культуралы миллетледе «джыйылыу юйлени» да эсге ала, бир джангы оюмну айтыргъа излейбиз: нартла Джыйылыучу юй Аликлери деген тукъумну юйлери тюлдю, андан да озуб, нарт тукъумланы арасында «Аликлери» деб тукъум да болмагъанды. 

Ангылатма сёзлюкню «Аликлери» деген статьясында бу сёзню (илмуда джюрюген адетдеча) тукъум атныча бере, былай джазабыз: атны тамалында къарач.-малкъ. илик «сюек» (бизде «сюек» деб къуру эркиши адамгъа айтылады) + лери тукъум атланы джарашдыргъан аффикс тура болурла > Аликлери «эрлери, эркишилери» деген магъанада: эпосда бу тукъумдан тиширыула джангыз кере да айтылмайдыла. (Дагъыда къара: Аликалары – малкъар тукъум; Алика – къарач.-малкъ. эркиши ат).

Болса да, нарт эпосда бу тукъумдан джангыз бир эркиши да айтылмайды. Ол себебден, бизни сартын, бюгюннгю илмуда (нартиадада да) бу атны тукъум атныча айтылгъаны джангылычлыды. Нарт эпосда келген «Аликлени юйлеринде» деген сёзтутушда басымны экинчи бёлюмге салмай, ахыр бёлюмге салсакъ, Аликлени юйлеринде «эркишилени юйлеринде» деген магъананы алады: илик «сюек» + лени иелик болушну кёбчюлюк санда аффикси > иликлени//аликлени юйлери «эркишиле джыйылгъан юй». Нарт эпосда бу юйге керти да къуру эркишиле джыйыладыла, ары, таб, обур Сатанай огъуна барыргъа базмайды. Баш иеси Ёрюзмекни аликлени юйлеринде от ичириб ёлтюрлюклерин билген заманында да, Сатанай кеси бармай, джашы Сосуркъаны иеди.

Башында айтылгъан мисалланы эсге алсакъ, бир ишексиз, тиширыуланы джамагъат оноудан кетертген тейричилик динни энчи шарты болур быллай «эркишиле джыйылыучу юйле» деген оюм тууады. Къарачай-малкъар эпосда да бютеу оноуну, ишлени, джортууулланы да эркишиле этедиле: тиширыула кеслерини «дыгаласларын» хар къуру да эркишилени юслери бла бардырыргъа кюрешедиле. (Сатанай бийчени Темир-Къапу бла уруш этгени уа кеч джазылыб алыннган (1959 джыл) таурух болгъаны бла бирге, «8-чи Мартны» иннетине бойсунуб болурму деген оюмгъа тюшюндюреди. Къалай-алай эсе да, бютеу нартиадада бу таурухдан сора быллай «тиширыу» вариант джокъду).

«Джандетден» къачханла

Бу бар дунияда кечинмек этер ючюн, таймаздан ишлерге, тохтаусуз къымылдаб турургъа, тюрлю-тюрлю аурууланы хорларгъа, табигъатны услулугъундан кесин сакъларгъа, кеси къыйыны бла къурагъан мюлкюне ууланнганладан джакъларгъа да керек болгъанлай турады. Ол себебден адам улусу не заманда да тынчлыкълы, мамырлы джашаугъа, мелхумлукъгъа тырмашханлай турады. Къарачай-малкъар чамда «Ашаргъамы огъесе джатаргъамы сюесе?» деген соруугъа: «Джатыб ашаргъа сюеме!» дегенлей, адам улусу xaр неси да болгъан джандетни кюсегенлей, хазыргъа умутчу болгъанлай турады. Болса да, тейричиликде джандет//джаханим болмагъанча, нарт эпосда да «джатыб ашагъан» джашау джокъду.

«Энмеркар бла Араттны патчахы» деген шумер айтыуда «джер джандет», алтын ёмюр былай суратланады:

Бурун, эртделеде джыланла бла гыбыла болмагъандыла,
Чакъанла бла асланла да болмагъандыла,
Бёрюле бла итле да болмагъандыла;
Ол заманлада бу тау джуртлада – Шубур-Хамазиде,
Кёб тилли Шумерде, бий Сутейлени Уллу тауларында,
Сыйлы Аккад тауда,
Мамырлыкъда къалкъыгъан тау Мадуда
Адамгъа къаджаулукъ, джаулуюь этген болмагъанды;
Бютеу алам тейрини рахматында эди,
Энлил-Тейриге бир тилде махтау сала эди.
Ол заманда зар кёллю бий, эришген патчах,
Энки зар кёллю бий, эришген патчах,
Патчахланы эришдирген, бийлени зарландыргъан,
Байлыкъны бийи, омакъ сёзню иеси Энки,
Къралгъа эм оюмлу оноу этиучю,
Тейрилени акъылман башчылары,
Эредугну къарт-къуртха иеси
Бир тилде сёлешиб тургъан адамланы
Ауузларында тиллерин тюрлендиргенди,
Араларында айрылыкъ, тиклик туудургъанды.

Адам кеси тынчлыкъны, джандетни кюсей турса да, тейричилик динде аннга орун джокъду эмда аллай джашаугъа артыкъ сый, махтау да салынмайды – тейричилик дуниялыкъны, онглулукъну, эркишиликни диниди. Бир ишексиз, тейричилик динни джюрютген миллетлени алгъанладан эсе артыкъ айырыб къазауат кёллюлюклери да джандет джашауну не аз да бюсюремегенлеринден чыгъады. Ол себебден болур, Энки-Тейри, «акъылман» да, «оюмлу» да, «къарт-къуртха» да, «татлы тилли» да бола тургъанлай, адамланы тынчлыкъларын, джандетлерин да бузуб, аланы бир-бирлерине этиб къойгъаны.

Джандетни, мамырлыкъ джашауну бек багъалы шартларыны бири – бир тилде сёлешиу, бир тилли болуу, бир-бири тилин ангылау – буруннгу шумерледен бери келгени керти да сейирди. Библиячы айтыулада (Книга Бытия, 11, 1-9) адамланы тиллерин вавилон къалабалыкъда (адамла Аннга къаршчы болгъанлары ючюн) Джаратыучу кеси къатышдыргъанды, деб айтылады. Буруннгу шумерле уа, чууутлулача болмай, джерде тиллени тейриле кеслери (бир-бирлерине эришгенден) къатышдыргъандыла дейдиле. Нарт эпосда уа бир-бири тилин ангыламау дегенча джарсыу да джокъду: нартла тейриле бла, эмегенле бла, шайтанла бла, джекле бла, сарыубекле бла, къушла бла да тылмачсыз сёлешедиле. Болса да, ол шарт эпосда не аз да мамырлыкъ неда джандет шартха тергелмейди.

«Джер джандет» шумерлеге джарашмагъанча, нартлагъа да артыкъ багъалы тюлдю: нартла джерде эмегенлени къырыб бошагъанларында, мамырлыкъда, «джер джандетде» кеслерине орун табмай, аллай тынчлыкълы джашау ётдюрюуде магъана кёрмей, атлы къаууму кёкге, джаяу болгъанлары да джер тюбюне кетиб къаладыла. Нартла джерден кетгенлеринде «джандет орналгъан» бу джер джашау Сатанайгъа да эрши, магъанасыз кёрюнюб къалады: адамланы джерчиликге (таш салыргъа да, боза этерге да) юретиб бошагъанындан copa Сатанай да нартланы ызларындан кёкге «кёчюб» кетеди.

Биринчи ата-бабала

Адам улусу семит динле (чууут, христиан, ислам) бла шагъырей болгъанлы кесини биринчи бабаларына Адам файгъамбар (а.с.) бла Хауаны санаса да, бек кёб халкъны меджисуу мифологияларына кёре аланы биринчи бабалары неда бёрю, неда кюн болады, бир-бирледе уа экиси да бабалыкъ этедиле (бёрю тотем магъанада, кюн да космос джаны бла). Болса да, бир къауум тинтиучюле (ала кибик миллет идеологияны къураучу къауумла да) «биринчи бабаланы» ич магъаналарын эсге алмагъанлай, къуру тыш шартларын алыб, бир къарангы, кийик ийнаныуну халында суратлаучандыла. Сёзсюз да, аны алай болуууна бир къауум миллет мифологияла кеслери да бередиле чурум: заманла кете баргъанларына кёре «биринчи бабаларыны» ич магъаналарын тас этиб, аны къуру тыш къабыны «байрагъын» сакълаб къалгъан халкъла да аз тюлдюле. 

Бёрю бла Кюн къарачай-малкъар халкъны меджисуу тейричилигинде да, нарт таурухларында да бардыла. Эпосда Ёрюзмек джангы туугъан джашчыкъ болуб джерге (кёлге) учхан джулдузну ичинден тюшеди да, аны ашаргъа келген къанчыкъ бёрюню эмиб башлайды; нарт джортуууллада башчылыкъ этиучю, нарт эллени джакълаучу, Элия бла ушакъла этиучю, онгсузгъа болушуучу Ёрюзмек ахырында кёкге чыгъады да, Кёк-Анагъа эмчек джаш болады. Таурухда айтылгъанны тюзюне ангылар ючюн, аны меджисуу тейричиликни оюму бла тинтерге дурусду. 

Кёкде джулдузланы Къайнар-Тейри (Кюн-Тейрини баш аты) болдургъанды: аны къусханларындан къуралгъандыла кёкде джулдузла бла джерде Харрала ойнаучу сары ташла. Алай демеклик, Кюн-Тейри (ата) бла Джер-Тейриден (ана) джерде биринчи нарт Дебет туууб, Дебет бла обур Батчалыудан а (анасы Бытда-къатынды) къалгъан нартла туугъан эселе, Ёрюзмекни Къайнар-Тейри кеси джаратханды (Кёк-Анасы уа эпосну эм ахырында эмчек анасы болады). 

Кёргенибизча, нартла бла Ёрюзмек атадан джууукъ джетселе да, ана джанлары бла башхадыла: нартланы да, Ёрюзмекни да аталары бирди – Кюн-Тейриди. Меджисуу тейричиликде эркишилени джанлары юсюнден, тиширыуланы джанлары уа айдан келедиле(Сатанайны анасы да Айды) деген ийнаныу барды. Кёргенибизча, нартланы «джер» къатышлары барды, ол себебден Ёрюзмекни нартла бла бир тизгиннге салыу, аны да Нартха тергеу тюз болмазмы? Схуртуклары Ёрюзмекни асыраргъа алыб, кеслерине джашлыкъ этселе да, ол нартлагъа къан джууукъ болалмайды.

Меджисуу тейричиликде бёрю (Бытда-къатын) къабырланы сакълайды: андагъыланы бери иймейди, алагъа да мындагъыладан заран джетдиртмей турады. Ёрюзмек а къанчыкъ бёрюню (Бытда-къатын кеси болурму?) эмиб, бир ишексиз, аннга эмчек улан болады, алай бла бёрю къудуретинден джакълыкъ да табады: чам аты «Бёрю-эмчекди», бёрю тону барды, Къызыл Пук бла сермешинде Ёрюзмекни хорламлы болгъаныны сылтауун да аны «бёрю джакълыгъында» излерге дурусду. Ёлгенлени дуниясында бийлик этген (сарыубекни меджисуулукъда баш къуллугъу олду, шумерледе Кур сарыубек бла да тенглешдир) Къызыл Пук (сарыубек) джерни башында нартлагъа да бийлик этгени тейричиликни дуния базманына къаршчы келе эди. Ол себебден Ёрюзмек джерни башындагъы сарыубекни хорларгъа керек болады. Къабырланы сакълаучу бёрю уа (эшта, аллында не чурум бла эсе да сарыубекни джибериб къойгъан болур эди да), Къызыл Пукну «орнуна» (къабырлагъа, ёлгенлеге) джыяр ючюн, Ёрюзмекге тынгылы джакълыкъ этерге борчлуду (къара: Пукну къаласын сакълагъан бёрюле Ёрюзмекге тиймей къоядыла).

Ёрюзмекни ёлюмсюзлюгю да бир джанындан аны бёрю джакълыгъы бла байламлыды. Къабырланы сакълаучу (бёрю) эмчек анасы болса, Кюн-Тейри атасы болса, джер бла, джер джашау бла бир тукъум бир къан джууукълугъу болмагъаннга ёлюм къайдан, неден джетсин! Джер джашауну эм татлы кесеги – сабий къурау – ол да тийишмейди Ёрюзмекге. Аны белинден энгишгеси бютеу къоргъашынды, алай демеклик Ёрюзмек (эркиши атда айтылса да) мёлек маталлы инсанды. Юй бийчеси Сатанай да, тиширыу атда айтылса да, бир ишексиз, эри кибик, мёлек маталлы инсанды: атасы Кюндю, анасы Айды, не аз да джер къатышы джокъду, къаратонду (джашы 9 айны сослан ташны «къарнында» турады).

Сатанайны эпосда айтылгъан обур шарты уа, бир ишексиз, сабийлигинде аны асырагъан къарт-къуртхадан кёчген болур.

Эпосну аягъында, кеслерини «джер джумушларын» бошагъандан сора, нартланы бир къаууму кёкге, бирси къаууму да джер тюбюне кетедиле. Нарт таурухда атлары болгъанла – кёкге, джаяула уа джер тюбюне барадыла: эшта, былайда буруннгу скиф адет (аскерчини миннген аты бла бирге асырау адет) «сёлеше» тура болур. Нарт эпосда атны магъанасы, орну аз болмаса да, ахыр джолну къайры барырын белгилерлей бир эркинлиги, мадары джокъду – эпосда ат иесине бойсунубду (Сатанай кёкге атсыз огъуна кетеди). Ол себебден, нартланы экиге юлешиниулерин, аны таша, ич чурумун башха затда излерге дурусду.

Меджисуу тейричиликни кёзюнден къарагъаннга, нартланы былай экиге юлешинирге кереклилери хакъ ачыкъдан белгиленибди. Джерде (неда джерден) туугъан – джерде къалады; кёкден туугъан – кёкге барады:

1. Дебет бла Батчалыудан («джер» бла «ёлюмден») туугъан нартла, тыйыншлысыча, джерни тюбюне барыргъа керекдиле. «Джер» нартланы аналары Батчалыу болгъаны себебли, джерде бир къалабалыкъ болгъан тёресинде, нартланы джерни башына чыгъарлай, адамлагъа болушлукъ этерлей мадарлары да барды – къабырланы аланы къарт аналары Бытда-къатын сакълайды. «Бёрю-эмчек» Ёрюзмекни аты болса да, эпосда бёрю джакълыкъ къуру аннга берилсе да, тейричиликни кёзюнден къарагъаннга, керти да бёрюден (Батчалыудан) туугъанла туура да «джер» нартладыла. Къарачай-малкъар меджисуу айтыулагъа кёре, ёлгенлени джанлары айда, санлары уа джерни тюбюнде турадыла. Халкъ мифологияда къабырланы «сакълаучу» бёрюню айгъа айланыб улугъаны да андагъы джанла бла байламлы болур (джердеги санланы айдагъы джанларына тансыкъ болгъанларын белгилей).

2. Нарт эпосда джер къатышлары болмагъан джангыз Ёрюзмек бла Сатанайны юйдегилери болургъа боллукъ эдиле – кёкге кетерге кереклиле да аладыла. Болса да, тюнгюч уланлары Сосуркъа, къойчу Созук бла сослан ташдан туугъаны себебли, ахырында Чууананы башында сын болуб, гыйы ташча, къатыб къалады (алай бла ол да чыкъгъан джерине кьайтады). Кёргенибизча, кёкге кетерге тыйыншлы дараджасы болгъан джангыз Ёрюзмек бла Сатанайдыла: Ёрюзмекни атасы Кюн-Тейриди, Кёк-Анасы уа эмчек анасы болады, Элия бла ушакъларында да аны ючюн айтыучанды аннга «къарнашым» деб; Сатанайны атасы Кюн-Тейриди, табхан анасы уа Айды. Халкъ айтыулада Ёрюзмек (кёкге чыгъыб, тейрилени къурамына къошулгъаны себебли болур) урушну кёзюуюнде таулулагъа джакълыкъ этеди, Сатанай а джерге (артыкъсыз да тиширыулагъа, билимге, мамыр джашаугъа) аналыкъ этеди.

Къурманлыкъ тепсиле

Нарт эпосда Аликлени юйлеринде джыйылыуланы кёзюую болсун, эмегенлени джыйылыуларында болсун, къонакъ келген тёреси болсун, къалайда да къурманлыкъла, эт къазанла, боза джыккырла, сыра гыбытла бек эркин джюрюйдюле. Былайда сёз кюн-кюнде ашалгъан тюз хантланы юслеринден бармайды – сёз къурманлыкъ тепсилени юслеринденди. 

Аллай къурманлыкъ тепсиле шумерлени меджисуу адетлеринде да эркин тюбейдиле: дин байрамла-джыйылыула хар къуру да аш-суу бла байламлыдыла. Шумер мифологияда «Мал бла мюрзеу» деген айтыуда быллай сёзле бардыла:

Сора тейрини Биринчи Джеринде,
Сыйлы Деппанны юсюндеги юйюнде
Лахар-Къой бла Ашнан-Мюрзеу джаратылдыла.
Тейрини хант юйюне джыйылыб,
Сыйлы Деппанны Ануннаклары
Къой бла Мюрзеуню берекетлерин
Ашайдыла, алай а тоялмайдыла.
Сыйлы Деппанны Ануннаклары
Сыйлы юзгерени ол татлы сютюн
Ичедиле, алай атоялмайдыла...

Хатт//хетт культурада патчах байрамны аты огъуна да ашау-ичиу бла байламлыды: байрамны аты EZEN «къурманлыкъ; хант» деген логограмма бла бериледи. Аланы «уллу джыйылыуларыны» эм баш шарты да ашау-ичиу бла байламлыды. «Уллу джыйылыуну» кёзюуюнде патчахха алгъы бурун «ачыгъан» (неда «татлы») гырджын бериледи, аны ызы бла ички (чагъыр), ахырында уа эт къурманлыкъ келеди. Андан сора да эсни бёлдюрген бир зат – ашарыкъланы бишириучю бла тепсиге къараучуну атлары бир сёз бла айтылады (къарач.-малкъ. шапа бла тенглешдир). Байрамны баш магъанасы тейрилени сыйлау бла, алагъа аш-суу бериу бла байламлы болса да, этилген хантланы джыйылыугъа къошулгъан адамла кеслери ашайдыла (джыйылыугъа башчылыкъ этген патчах тейрини джерде орунбасарыды: къарач.-малкъ. тепсиледе тамаданы къуллугъун да аны бла тенглешдирирчады).

Къарачай-малкъар тейричиликде да къууанчха (неда дин байрамгъа) джораланнган къурманлыкълада болсун, ауушханнга этилген аш-сууда болсун, азы бла юч тепси (хант) салынады: биринчиге мюрзеуден этилген (хычын, бёрек, локъум, гырджын) хант, экинчиге ички (боза, сыра, айран, сют, шай), ахырында уа къурманлыкъ эт. Юч къат тепси салыу адет, магъанасын бираз тюрлендирсе да, бюгюнлюкде да (ислам динни алгъандан сора да) толу сакъланыбды. Тепсилени хантланы) магъаналарын меджисуу тейричиликде излерге дурусду. Тейричилик мифологияда адам улуну дуниясы юч атха юлешинибди – тёбеннги дуния, орта дуния, огъаргъы дуния.

1. Тёбеннги дуниягъа (ёлгенлеге) мюрзеуден этилген хантла теджеледиле: бюгюнлюкде да ёлгенлеге «ийис» этдиредиле – хычынла, локъумла биширедиле. «Къарашауайны дерти» деген нарт таурухда Къарашауай ёлген Рачыкъау ючюн садакъагъа бир четен локъумла этдириб чачады – ол бир дунияда Рачыкъау да ол локъумла бла ёлгенлеге къонакъбайлыкъ этеди. Къарачай-малкъар сабий назмучукъда (Къамчини джерге урдум, Джер меннге баппу берди, Баппуну итге атдым...) итге баппуну да аны ючюн бередиле: ит (бёрю) ёлгенлени дуниясына къарауулду. Кесилген малны къаны да тёбеннги дуниягъа (ёлгенлеге) джораланыбды: къанны итге бередиле неда джерге, чунгур (кёр) къазыб, басдырадыла (бир къауум меджисуу байрамлада къанны суугъа джибергендиле – суу джерни тюбюнден, ёлгенледен келеди, эки дунияны бир-бири бла байламлы этеди).

2. Орта дуниягъа (Джер-Тейриге, джер юсюне) боза, сыра, акъ (айран, сют) теджеледи. Къарачай-малкъар меджисуу тейричиликде биринчи сабан ызгъа джангы джетген къыз сабийни басдырыб, аны юсюне сыра (неда сют) къуйгъан//бюркген адет болгъанды – джер битимли болсун, тиширыуча юйресин деген магъанада. Къартланы айтханларына кёре, ётген ёмюрню 30-40-чы джылларында да Къарачайда сабан сюрген заманда (суусаб кесдирирге деб) чекде гёген бла зынтхы бозаны салыб болгъандыла – ичерден алгъа, башындан бир чайпалгъанын амалсыз джерге тёкгендиле. Малны саугъан заманда уа, тёрт эмчегинден да биринчи тамчыларын джерге акъдыргъан адет болгъанды.

3. Огъаргъы дуниягъа (Уллу-Тейриге, кёкдеги джанлагъа) къурманлыкъ эт буюрулгъанды. «Элия» деген нарт джырда «Тейри бла кёк башында джашайса сен, Элия! Нартла бла доммай шишлик ашайса сен, Элия!» дегенини магъанасы «къурманлыкъ этлени ашайса» деудю. «Сосуркъа джер тюбюнде» деген таурухда ёлгенлени дуниясындан башына чыгъар ючюн, къушха (огъаргъы дунияданды) «къаркъ» дегени сайын эт къабдыра, «къуркъ» дегени сайын а къан уртлата барады. 

Къарачай-малкъар адет бла тамадагъа баш джарты бла джауурун къалакъ бериледи – тамада ол юлюшлени тигимле этиб, биргесине олтургъанлагъа бютеу юлешиб береди (тамада къууанчны кёзюуюнде Уллу-Тейрини реинкарнация къуллугъун этеди, ол себебден тамада берген юлюшле тейри бергеннге саналадыла). Джаны болгъан затлада баш эм магъаналы, эм керекли санды, джанны барлыгъын белгилейди, ол себебден, сёзсюз да, тамадагъа (Уллу-Тейриге) бериледи. Джауурун къалакъны юсюнден айтханда, бу сыйлы сюек «Сосурукь бла Сибилчи» деген нарт таурухда да тюбейди. Сосурукъ эмегенлеге айтхан «даулу» хапарда къойчу джашны кёзюне тюшген джауурун къалакъны юсюнде уллу эл орналады. Бизни сартын, бу нарт таурухну къурамында «Къайсы уллуду?» деген этиология шартлары болгъан космогониялы къарачай-малкъар халкъ айтыу турады. Меджисуу тейричиликде бугъа бютеу дунияны тамалыды (тенгл.: шумер. Бухис; бурят. Буха-Нойон Бабай, Бохо-Тели, Бохо-Муя; тунг.-маньчж. Буга). Космогониялы айтыугъа кёре уа, адамла джашагъан джер бугъаны джауурун къалагъыны юсюнде къуралады. Алай бла джауурун къалакъ джерни кесин белгилейди.

Шумерлени «Мал бла мюрзеу» деген мифология айтыуларында тейрини хант юйюне джыйылгъанла «ашайдыла, алай а тоялмайдыла, ичедиле, алай а тоялмайдыла». Нарт эпосда да келген къонакъ (Сосуркъа, Рачыкъау, Ногъайчыкъ, д.а.к.) аллына салыннган хантланы бир къабханлай (уртлагъанлай) джутуб бошаб, андан «тоймай», дагъыда даулайды. Эпосда къонакъны мухарлыгъыны юсюнден сёз бармайды – «тоймауну» магъанасы тейричилик адетдеди – къурманлыкъ тепсиле тейрилеге джораланыбдыла. Ол себебден юч дунияны да тейрилерин тойдургъунчу, тепси джанында олтургъанла ашдан тояргъа, тепсиден къобаргъа эркин тюлдюле: башында айтылгъан юч тепси келмей, ашау-ичиу бошалыргъа джарамайды, ашны кёзюуюнде «тейрилени» ашыкъ-бушукъ этдирирге джарамайды, къурманлыкъ этгинчи (Уллу-Тейрини юлюшю), тепсиден киши да къобмайды, тамада (Уллу-Тейри) болду дегинчи къурманлыкъ бошалмайды (кавказ миллетлени къурманлыкъ тепсилеринде бу шартла бюгюнлюкде да тынгылы сакъланыбдыла).

Меджисуу тейричиликде тюрлю-тюрлю байрамла, къурманлыкъла амалсыз эришиуле бла бошаладыла: тутушуу, къол таш атыу, илишанны мараб атышыу, ат чариш... Нарт таурухладагъы неда башха бурунгу айтыуладагъы аллай эришиулеге бюгюнлюкню кёзюнден къараб, «спорт» неда «бир-бири бла безиу» дерге да боллукъбуз. Алай а аны керти ич магъанасы тюз эркишиликни танытыудан теренди эмда иги огъуна башхады: быллай эришиуледе эркишиликни кёргюзюу иннет не аз да болмагъанды.

Бурунгу хеттлени антахшум бла нунтариясха деген меджисуу байрамларында да барды аллай эришиуле (чариш, тюйюш, джырлаб эришиу): ат чаришде хорлагъанлагъа патчах ёчле береди. Килам деген байрамны кёзюуюнде уа адамла кеслери чабышыб эришедиле – оноуландан 1-чи бла 2-чи орунланы алгъанлагъа «аскерчи кийимле» бериледи. Хеттлени бу къачхы байрамда чабышыугъа артыкъ магъана бергенлери байрамны кесини аты бла («ашыгъыу» деген магъананы береди – В.Ардзинба, 79 бет) байламлыды (къарач.-малкъ. къач «убегать» // къач «осень» бла да тенглешдир). 

Башында кёргюзгенибизча, къурманлыкъ хантла бла тейрилени «тойдургъан» эселе, быллай эришиуле бла уа аланы кёзлерин ачхандыла. Ол себебден, эришиуню кёзюууюнде ёлгенни «тейриге сыйлы къурманлыкъ» болгъаннга тергегендиле; аллай эришиуден сора хорлагъан бла хорлатхан бир-бирлерине дерт тутмагъандыла (экиси да тейриге къуллукъ этгендиле). Нарт эпосда Шырдан кесини джашын илишан ёчге салыб, Нёгер да аны эришиуде ёлтюрюб къойгъанында ачыкъдан дерт этерге мадары болмай (башында айтылгъан дин оюм бла), аны бла хыйла лагъымланы излейди – тейричиликни джоругъун бузгъаны ючюн, таурухну аягъында Шырдан «толу джууаб» да береди (кеси-кесин ёлтюреди).
 
Джыл къайтарыу

Буруннгу хеттледе (хаттлада да) Джангы джылгъа (джазгъа) джораланыб «вуруллия» (неда «пуруллия»), деб дин байрам болгъанды. Джаз башында бардырылгъан байрамны кёзюуюнде патчах адамлары бла бир шахардан бирси шахаргъа, джылны чакъларыны джюрюулерин эниклей, джолоучу болады. Байрамны ахыры уллу къурманлыкъ джыйылыу бла бошалады. Джыйылыуну кёзюуюнде къарт-къуртхаланы бири Элия-Тейрини Джылан бла уруш этген хапарын айтады... Белгилисича уа, джылан тейричиликде заманны белгилейди: тёгерек бурулгъан джылан – ол джылны толгъанын суратлайды; Элия уа джазны, джангы джылны белгилейди.

«Инанна бла Шукаллитуда» деген бурунгу шумер айтыуда джерчи (Шукаллитуда) сабанларына заран салыучу къаты джелледен къутулурлай бир мадар излеб:

Къыбылагъа бурулуб къарады.
Кюнчыкъгъанда джулдузлагъа къарады.
Шималгъа да бурулду.
Кюнбатханда джулдузлагъа къарады.
Кёкде бир ашхы ышанла изледи.
Ол аланы кёрюб, магъаналарын ангылады.
Тейриле [табигъатха] салгъан джорукъланы кёрдю,
Тейрилени оноуларын билди...

Малчылыкъ бла джерчилик табигъатны тюрлениую бла, хауа болум бла, джылны чакълары бла къысха байламлы болгъанлары себебли, бу санагъатла бла кюрешген халкъла (эртде, кеч болса да) табигъатны услугъундан сакъланыр ючюн, аны ышанларын тинтерге да, бир белгили орузлама джорукъда эсеблерге да керек боладыла.

Акъбайланы Аубекирни джашы Мудалиф (1921 дж. т.) айтхандан, бурун Къарачайда джыл къайтаргъан къартла аслам болуучу эдиле (аллай шагъатлыкъла башха фольклор материаллада да бардыла). «Джыл къайтарыучу» деб а, джылны, ол-бу чакъны, айны, кюнню къаллай боллукъларын тюрлю-тюрлю шартладан, ышанладан къараб айталгъан адамлагъа айтхандыла.

Сёз ючюн, джангы айны биринчи юч кюнюнде джауум айланмаса (джаумаса), ай бютеулей да къургъакъ ай боллукъду деген ышан джюрюгенди. Джангы айны «орагъы» сыртындан тюшерек болуб, аны учуна челек «тагъылырча» болса, ай къургъакъ боллукъду дегендиле. Алай болмай, айны «орагъы» сирирек болуб, челек «турмазча» болса, джауумлу ай боллукъду дегендиле. Аны тышында, хауаны болумун джаныуарланы, къанатлыланы, къуртну-къамыжакъны ол-бу халилерине кёре да, кеслерини (адамланы) халларына кёре да белгилегендиле (баш къысыу, сюек кемириу, джара ашланыу, джел ауруу (орус. «метеозависимость») дегенча ауруула бла байламлы ышанлагъа да къарагъандыла).

Къарачайда келир джылны орузламасын да джыл къайтарыучу къартла белгилегендиле: джай чилле, къыш чилле къачан кирликлерин, балдраджюз, нарт-къуртла, токълу тоймаз кюнле къачан башланныкъларын, джангы джылны кюнюн ала баямлагъандыла халкъгъа. Уллу джамагъат ишлени башлардан алгъа (сабан ишлени, маммат чалкъыны, сугъарыу ишлени аллы бла) алгъы бурун, джыл къайтарыучу къартладан соруб хауа болумну билгендиле.

Эртделеде Джёгетейде Катчилени тукъумдан джыл къайтарыучу бир айтхылы къарт болгъанды. Аны джыл къайтарыуу хар заманда да керти болгъанды дейдиле. Бир джол джёгетейчиле Джассы-Агъачха, бир 15-20 арба болуб, элде кёпюр ишлерге деб, агъач алыргъа баргъандыла. Джюклерин да къысыб, ингир эте артха айланнгандыла. Ингир а, былай бир чууакъ, джылы ингир болгъанды. Терсакъгъанны башы сыртха джетерге, джашла ёгюз-арба иер къайгъыгъа киргендиле. Болса да, къарт хауаны таша ышанларындан (ийисинден дейдиле) уллу боран, къыяма келлигин сезиб, джашланы джолгъа ашыкъдырыргъа излегенди. Аны айтханын киши сан этмегенди. Къач кёзюу болгъанды да, джашла хазыр гебенледен кеслерине мурджар этиб, кече алайда къалырлай джарашхандыла. Къарт а, ёгюзлерини башларындан да тартыб, бир-эки арба да болуб, элге айланнганды. Кечени бир заманында, ол айтханча, уллу къыяма келгенди. Ёгюзле джер-джерде гебен ышыкълагъа къысылыб, тегеран алай джан алдыргъандыла. Джашла уа, асыры сууукъдан мурджарларында кечинмек табалмай, гебенлеге от тыгъыб, джел да аны ары-бери сюрюб, уллу къалабалыкъгъа къалгъандыла. Алай бла кечелери аман бла ётгенди. Болгъа эди да, артда ол от салгъан гебенлерин да тёлерге керек болгъандыла.

Ындыр басхан заманда, мюрзеу сууурур ючюн джел керек болса, «джел чакъыртхан», дырынны кёзюуюнде уа «джел ауузу байлагъан» меджисуу дууала, тилекле болгъандыла. Сабанланы, биченлени заманында джангур къысса, джангур джаудурур ючюн къурманлыкъла этгендиле, суу алышмакъ ойнагъандыла. Адам неда мал бир уллу боранда къалсала, «борангюлте» этгендиле: биченден къаты гырмык буруб, бир хайт деген кюлтени ол гырмык бла къысыб, аннга да от къабындырыб, «аууз байлагъан» дууасын окъугъандыла. Аны айтханыбыз, къарачайлылада джыл къайтаргъан бла бирге, табигъатны, хауаны тюрлю-тюрлю услукъларын тюрлендирирлей меджисуу «лагъымла» да болгъандыла. Тарихчи Шаманланы И.М. «Къарачай» газетде (№ 3-4 (9757) Тохчукъ улу Уфук (Таукъул) Тюркдеги къарачайлыладан джазыб алгъан джыл къайтарыуланы (бютеулей да 58 ат) басмалай, аланы меджисуулукъ бла (христиан дин бла да) къысха байламлы болгъанларын чертеди.

*****
Бу башында биз келтирген юлгюле къарачай-малкъар халкъны мифологиясы асламысында меджисуу тейричиликге таяннганына, нарт эпосну мифология тамалын а меджисуу тейричилик къурагъанына бираз шагъатлыкъ этерлейдиле. Нарт таурухлагъа тейричиликни кёзюнден къаралса, бир ишексиз, аланы ич эмда тыш къурамларын ангылау кёбге тынч боллукъду, бюгюнлеге дери таша тургъан магъаналары ачыллыкъ эди. Нарт эпосну къайсы болса да бир миллетни энчи хазнасынча белгилер дыгаласла да аллай бир аз боллукъ эдиле.

Сёзсюз да, нарт эпосну хар миллет варианты, проф. В.И. Абаев айтханлай, «къайсы миллетде джюрюй эсе, ол миллетни эпосуду». Болса да, ол оюмну не аз да кемчилемегенлей, бютеу нартиаданы юсюнден айтханда, нарт таурухланы бюгюнлюкде сакъланнган бютеу барысы тейричилик динни эпос халда сакъланнган эсгертмесиди, деген оюмну тюзге санайбыз. Уллу динлени къайсысындача, тейричиликде да джокъду энчи белгиленнген миллет шарт – ол культурогенезни къурамында къаралыргъа керекли ангыламды, оюмду. Биз да аны чеклеринде къалыргъа, айтыр сёзюбюзню да анда тохтатыргъа излейбиз.

Сёзлюкню къурамында къаралгъан атланы тамалларын ачыкълагъан кёзюуде тюрк тиллеге артыкъ орунну биле-биле бергенбиз эмда асламысына тюрк тиллени неда баба тилни чеклеринде къараргъа кюрешгенбиз. Алай этгенибизни талай чуруму барды. Биринчиси, фольклор материалгъа иелик этген миллетни ана тилинде джюрюген атла бла адетлени (аланы магъаналарыны да) бир-бирлерине неллей бир келишгенлерин ачыкълау, бизни сартын, илмугъа хайыр берлик сынауду. 

Экинчиси, нарт эпосну башха миллетледе джюрюген хазналары бу халда тынгылы тинтилмегенлери себебли этимологияны тенглешдириу-келишдириу лагъымларын тыйыншлы дараджада хайырландырырлай мадар кёрмейбиз. Ол себебден, башха юйюрлю тилле бла да, эпосну башха миллетледе джюрюген таурухлары бла да хазна кюрешмегенбиз. 

Ючюнчюсю, нарт эпосну бютеу миллет версияларыны быллай маталлы ангылатмалары этилген тёресинде, сёзсюз да, бютеу нартиядагъа джораланнган бир уллу, толу, барысын да бирикдирген ангылатма сёзлюкню джарашдырыу кёбге тынч да, мийик дараджалы да боллукъ эди, алай болуруна да умутчубуз.

Нарт эпосну меджисуу тейричилик салгъан тамалы бираз кескин ачыкъланса, аны къурамына артда къошула келген зороастризмни, буддизмни, чууут, христиан эмда ислам динлени «юлюшлерин» айырыу кёбге тынч боллукъ эди. Артдагъы динлени Кавказ тийресине не заманлада келгенлери тарих илмугъа белгили болгъаны себебли, аланы нарт эпосха да не заманлада «юйлю» болгъанлары тынгылы тохташдырылырчады. Аны айтханыбыз, нарт эпосну мифология тамалы не къадар терен ачыкъланса, аны тарих бетлери да ол къадар кескин «окъуллукъ» эдиле. Ол заманда, ким билсин, сокъур Гомерни джигитлик эпосу археологлагъа керти Трояны ачханча, нарт таурухла да Кавказны буруннгу тарих хазналарын ачыугъа себеб болуб да къалырла... 

Акъбайланы Харун,
(Толковый словарь некоторых имен и терминов
нартского эпоса. С. 14-43)

Картина З. Батчаевой
"Охота во владениях Аспаты"



(Нет голосов)

  • Нравится

Комментариев нет