«ЭЛЬБРУСОИД» БЮГЮНЛЮКДЕ

Ётген джыл «Эльбрусоид» фонд кесини «Кавказ ренессанс къарачай-малкъарча» деген 25 минут баргъан филиминде башха ишлери бла бирге телефонлада, компьюторлада кёргюзтюрча, тынгылатырча къарачай-малкъар фольклорну тамалында этиллик электрон Булджууланы (приложениелени) юслеринден хапар айтхан эди.

Фондну ана тилибизни сакълаугъа, ёсдюрюуге уллу эс бёлгени белгилиди. Аны себебли эм башдан джангы тиллене тургъан сабийлеге, джаш адамлагъа магъанасы боллукъ джангы амалла излейди. Ол иннетде бешик джырланы, тилбургъучланы, сабий назмуланы, джырланы, таурухланы джангы технологияланы хайырландыра, Булджуула этиб чыгъарыу джанындан ишлейди. «Эльбрусоидни» мураты – Булджууланы булджутуу хайырларындан да бек, сабийле кёргенлерин, эшитгенлерин эниклеб, кеслери ана тилге юренирге тырмашырча этиудю. Джаш анала Булджууланы телефонларына, планшетлерине, компьюторларына тюшюрюб, сабийлерине тынгылата, къарата, кеслери да ала бла бирге ана тилни ариулугъуна, байлыгъына юренирле, гитчеликлеринде къалгъан бешик джырланы сабийлерине тынгылатырла, эшитмеген таурухларына ала бла бирге тынгыларла, деген иннетде ишлейди.

Фондну президенти Тотуркъул улу Алий айтханлай, бюгюнлюкде аз тюбериксе, сабийине  бешик джыр айта бёлеген джаш анагъа.

Биринчи болуб, хар сабий анасыны ауазын таный башлайды. Бешик джыр – ананы баласына этген алгъышы – экисини джюреклерин бир-бирине байлагъан кюн таякъды. Сабий бешик джырны магъанасын сезмей эсе да, гокка ханс башчыгъын кюннге бургъанча, аны джюрекчиги джылына игиликге алланады. Аны ючюн башлагъанды «Эльбрусоид» Булджууланы бешик джырладан.

Ала Джангы джылны аллы бла «Эльбрусоид» фондну порталында чыкъгъандыла.

Электрон «Бешик джырла» кёблени сейирсиндиргенлери бла къалмай, кенг джайылсала, миллетни бютеу да къууандырлыкъларына сёз джокъду. Аланы юслеринден интернетде къарагъанла кёллерин айтхан бла къалмай, газетле да джазгъандыла. «Российская газета» да аланы бири болуб: «Минги Тауну эки джанында да джаш аналаны арасында бек аз болур сабийине белляу айта, бешик джыр джырлай ёсдюрген. Энди уа алагъа ана тиллеринде хазыр бешик джырла, талай да! Джырланы телефон кеси джырларыкъды.«Программаны лагъымы бла» деген таймерни кючю бла телефон  «Электрон няня» болуб, сабий джукъласа джукъланыб, белляуну тохтатады. Бешик джыр джырланнган бла тенг, экраннга сабийлеге джараулу тюрлю-тюрлю суратла чыгъадыла. Сабий билиб, билмей да бармакъчыкълары бла тийиб, эшитилгенни, кёрюннгенни да тыяллыкъ тюлдю – программаны электрон кирити барды.

Бешик джырла бла хайырланныкъланы къууандырлыкъ дагъыда бир зат – джаш анала кеслери да окъуб джырлаб барырча амал да барды – бешик джырланы сёзлери да берилликдиле», - деб джазады 15-чи январда чыкъгъан номеринде.

Январь айны ал кюнлеринде Софт Mail.ru,Новости Mail.ru, Новости Rambler, Ансар.ру,  Sk-news.ru, Кавказ Online, башха  сайтлада да къысха билдириуле кёрюрге боллукъ эди: «Появилось первое детское кавказское приложение для iPad, iPhone и других коммуникаторов», «В Сети появилось первое кавказское приложение для гаджетов с национальными колыбельными»,  «Айфоны укладывают детей спать на родном языке», «В Сети появилось первое кавказское приложение для гаджетов с национальными колыбельными», « В Сети появилось бесплатное приложение с карачаево-балкарскими национальными колыбельными», «В Интернете появилось первое кавказское приложение для гаджетов с национальными колыбельными»…

Орус тилде болмаса, кавказ миллетледе къой, алгъыннгы Совет Союзну къурагъан, эндиги энчи къраллыкъ джюрютген халкъланы бирини тилинде быллай  Булджуула чыкъмагъандыла.

«Эльбрусоидну» бу иши «Бешик джырла» бла тохтамазын башында да айтханбыз. Кёзюую бла тилбургъучла, таурухла, назмула, джырла электрон Булджуула болуб, сабийлеге саугъа этилликдиле.

Белгилисича, «Эльбрусоид» джангы технологияланы хайырландыра,«Бешик джырла» деген Булджууладан башламагъанды.

Бюгюнлюкде компьюторла, телефонла, электрониканы не тюрлюсю да джашауубузгъа терен киргендиле. Аны амалларын хайырландыра билгеннге кёб сейир зат ачылады. Аланы бирлери да тюрлю-тюрлю юретиу оюнладыла. Сабий ойнай-ойнай харифлеге юренирге, бояуланы таныргъа, джангы сёзлени билирге боллукъду. Аллай оюнла къарачай-малкъар тилде да ойналырчаэтилгенди. Сабийле ана тилде оюн ойнай, кёб затха юренирге боллукъдула. «Ойнай биле» деген оюн сабийге джаныуарланы, къанатлыланы, ёсюмлени, юй керекни, башханы да атларын ана тилде билирге болушады.Булджууда «Ойна» деген тиекни басыб, оюнну ачаса. Къараб, къайсы оюнну ойнарынгы сайлайса. Сёз ючюн, «Джаныуарла» деген оюн болсун. Сабий бармакъчыгъы бла экранда джаныуарчыкъны атын аны суратына келтиреди. Алкъын окъуй билмей эсе, джаныуарны аты джазылгъан тиекге бармакъчыгъы бла басаракъ этсе, ол сёз айтылгъан этерикди. Атын эшитгенден сора,ол затны аты бла суратын бир-бирине къошабилликди. Ала бир-бирине келишселе, джаныуарны аты ана тилде энтда бир кере айтыллыкъды.

Башхала да ол масхабда ойналадыла.

«Харифле» деген оюн сабийни булджутхан бла къалмай, аны къарачай-малкъар тилни элиблерине юретиб, окъургъа тырмашдырлыкъды. Джасамма суратла эмда кесгин эшитилген сёзле юрениуню оюн халда тынчда, файдалы да этедиле. Ол оюнда алгъан билимин сабий бегитирча, анга ууакъ дерсчикле, тюрлю-тюрлю соруучукъла да бериледиле.

Айтылгъаныча болмай, аланыэтилгенлери джангы технологиялада уллу усталыкъ излеген ишледиле. Алай болса да «Эльбрусоид» кеси кесине салгъан борчланы толтура-толтура барады. Аладан бир къауумун окъуучуланы эслерине салыргъа излейме.

Фонд къарачай-малкъар тилге кёчюрген мультфильмлени, суратлау фильмлени, аны кибик, табигъатдан, аламдан, башха санагъатладан  хапар айтхан документал, илму фильмлени санлары бюгюнлюкде онла бла айтылады. Джаратхан фильмлерине къарт-джаш да, уллу-гитче да ана тиллеринде къараргъа табханлары кёблени учундургъанын джашау кёргюзе барады.

Ана тилге кёчюрюрге сайланнган мультфильмлени магъаналарына уллу эс бёлюнеди. Излем алайды: сабийле, алагъа къарай, ана тилде сёлеширге юреннген бла бирге, адамлыкъ шартладан да дерсле алырчаболсунла.

Аны бла къалмай, фонд джуртубузну тарих эскертмелерини, белгили адамларыны, Тюркде джердешлерибизни  юслеринден илму фильмле чыгъаргъанды: «Летопись вкамне», «Порталы в небеса», «Города и люди», «Тебя любил, тебе служил» (Кърымшаухалланы Исламны юсюнден фильм), «Молю судьбу о мире на земле» Отарланы Керимни 100-джыллыгъына), «Тюркде джердешлерибиз», «Нартланы той кюню».

Эльбрусоид фондну басма бла байламлы ишлерин эки уллу проект белгилейди: «Къарачай-малкъар литература классика» деген серияда чыкъгъан китабла («Къарачай поэзияны антологиясы», «Ауушла», Байрамукъланы Халиматны «Джокъдан бар болуб къалсам бир кюнде» (2007) эмда «Тёплый ливень надежд» (2007), Чипчиков Б. «»Мы жили рядышком с Граалем» (2008), Очаповский С. «Ты опять поедешь в Карачай» (2009),«Сен джырланмагъан джырымса» (2009), Семенлени Азрет «Джашау кеси бир сейир тюшча») (2010), «Сказки народов Кавказа» (2011), Леонтьев А. «4-я ударная Армия» эмда дайджест «Elbrusoid.org». Окъуучула ашыгъыб сакълагъан бу журнал фондну интернет-порталыны басмагъа теджелген кесегиди. Журналны 12 номери чыкъгъанды.

Эльбрусоид фондну гёзенини музыка бёлюмюн къарачай радиону элли джылгъа джыйылгъан архиви  байындыргъанды. Анда бек эртде джазылгъан чыгъармала сакъланадыла.  Аны бла бирге фонд эски халкъ джырланы, бар хурметлерин тас этмез джанындан да талай иш баджаргъанды, сакъланырча, халкъда джайылырча талай музыка диск чыкъгъанды. Музыка чыгъармаланы джашаугъа къайтарыу джаны бла этилген ишлени бириди къарачай-малкъар караокэ да. Алада (4 дискде) талай белгили джыр макъамлары, сёзлери бла берилген бла бирге туугъан джуртубузну ол джырланы туудургъан шам джерлерини суратлары да кёргюзюледиле.

«Алан халкъны джырлары бла макъамлары» деб да талай диск чыгъаргъанды фонд.

Джаш адамланы ата-бабаладан келген халкъ тепсеулеге юретиуге джораланыб къуралгъан студия ишлегенли беш джыл болады. Москвада окъугъан, джашагъан джаш адамла ары джюрюб, тау тепсеуню кесини энчи шартларына юренедиле. «Эльбрусоидни» кесини ансабли да барды. Фонд джангы ишлеб башлагъан джыллада джаш адамланы тепсегенлерине къарасанг, «была джоргъа атлача, джортуб къайры барадыла», деб къыйнала эдинг. Къарачай-малкъар тепсеуле джюзюб баргъанча, ашыкъмай, шош тепселирге джораланнган тепсеуледиле. Аны джаш адамлагъа ангылатыу, кёрюннгенича тынч джумуш тюлдю.

Фондну къурамында ачылгъан «Тюркология институт» да тюрк халкъланы арасында къарачай-малкъар тарихни, тилни орунларын белгилеуге джораланнганилму ишле бла кюрешеди. Илму конференция бардыргъан бла бирге, «Вопросы тюркологии» деб энчи журнал чыгъарады. Аны биринчи номерин алимле былтыр къолларына алгъан эдиле, 2-чи номер бу кюнледе чыгъарыкъды, 3-чю да хазыр болуб, кёзюуюн сакълайды.

Регионла арасы джамагъат кенгеш «БарсЭль» бла бирге«Эльбрусоид» фонд 2012 джыл апрелде Нарсана шахарда бардыргъан Бютеуроссия илму конференцияны юсюнден энчи айтыргъа тыйыншлыды. Анга Къарачайдан, Малкъардан, Москвадан башха шахарладан да келген алимле къарачай-малкъар халкъны юсюнден илмуну хакъындан докладла этиб, кенгешле бардырыб, аны бюгюннгю халына багъа бериб, мындан ары халкъны тилин сакълауда, тарихин тинтиуде, тин байлыгъын ёсдюрюуде этилирге керекли ишлени белгилегендиле.

Минги Тауну эки джанындан да халкъны алимлери, джазыучулары, суратчылары, культура къуллукъчулары бирге джыйылыб, быллай илму конференциягъа джыйылмагъанлы онла бла джылла(1959 дж.)ётгендиле, аны амалтын бу джыйылыуну магъанасынайтыб ангылатхан да къыйынды.

Фондну этген ишлеринден эсе, этерге излеген джумушлары кёбдю – аны чуруму белгилиди – джашау бир джерде турмагъанча,«Эльбрусоид»даалгъакъарайды, кесине джангы борчла алады.

Къайсы бир халкъны дамиллетлгинсакълатхантарихи, тин байлыгъы, тутхан дини, джашагъан джурту эмда ёз тилиди.

Аны бла бирге, «Тилсиз халкъ джокъ болур», деген нарт сёз миллетни ол шартлары, адеб-намыс джорукълары да ана тилини юсю бла унутулмай джашагъанларын чертеди. Аны ючюндю Эльбрусоид фондну, джангы къуралгъан «БарсЭль» кенгешни да ишлеринде анга уллу магъана бергенлери.

«БарсЭль» радио да ол магъанагъа ишлеуню бир атламыды. Ол былтыр чыкъгъанды эфирге. Радио  бериулерин бюгюнлюкде интернетде бардырса да, джараша келгени бла энчи радиотолкъуннга кёчерикди. Радио бла берилир зат кёбдю: къарачай, малкъар кърал телерадиоланы архивлери, «БарсЭльни» къуллукъчулары эмда башхалажурналистле хазырлагъан, джамагъатха магъанасы боллукъ не тюрлю хапар. Ала бла биргехалкъны махтаулу адамларыны юслеринден ушакъла, музыканы, адабиятны, илмуну, спортну хакъындан белгили адамланы оюмлу сёзлери, кёз ачдыргъан бериуле, концертле…

Миллет телевидение, эшта, «Эльбрусоид» бла «БарсЭльни» эм уллу проектлерини бири болур, бюгюнлюкде аны къурау ишле къызыудадыла. Къарачай-малкъар тилде ишлеген телевидение халкъыбызгъа амалсыз керекди. Бериулени бир къаууму орус эмда ингилиз тилледе да барлыкъдыла. Ол иш башха миллетлени да къарачай-малкъар халкъны джашауу бла, тарихи бла, тин байлыгъы бла, туугъан джерини хурмети бла, онглу адамлары бла танышдырыр муратда этилликди. Ал сюремде къарачай-малкъар телевизион канал интернетни юсю бла ишлеб башларыкъды. Ызы бла, мадаргъа кёре, спутникге кёчерикди. Сёзсюз да, халкъны тилин, культурасын айнытыуда, тарихин, адеб-намыс байлыгъын, тин хазнасын сакълауда «Эльбрусоид» фонд бла«БарсЭль» кеслерине алгъан уллу ишлени баджарыуда телевидениени юлюшю уллу боллукъду. Аны магъанасын айтыб тауусхан да къыйынды.

Миллет телевидение ишлеб башласа, джаш тёлюню халкъыбызны тилине, тарихине эсин бурдурур иннетде дуниягъа белгили интеллектуал оюнланы хайырландырыр оноу да этилгенди. Сёз ючюн, «Миллионер болуру кимни келеди?» деген белгили оюнну. Ол оюннга деб, миллетни джашаууну къайсы бир санагъатындан да: халкъны белгили адамларыны, табигъатыны, туугъан джерини, культурасыны, тарихини, фольклоруну, юй-турмуш джашаууну, аны кибик, малчылыкъны, джерчиликни юслеринден да ана тилибизде соруула къуралгъандыла. Алагъа тюз джууабла табыб, миллион сомгъа ие боллукъ таулу джашны неда къызны къолун тутаргъа мен ашыгъыб сакълайма.

«Бешик джырла» в новостях и публикациях:

http://www.elbrusoid.org/forum/forum11/topic22741/
http://kavpolit.com/elbrusoid-prilozhenie-beshyk-dzhyrla-kolybelnaya/
http://news.mail.ru/inregions/caucasus/7/society/11542861/
http://www.100lichnost.ru/gallery/82
http://www.rg.ru/2013/01/14/kolybelnaya-site.html
http://w.kapital-rus.ru/lite/lnews/5521
http://www.yuga.ru/news/283618/
http://smartnews.ru/regions/sevkav/3918.html