Расширенный поиск
27 Июля  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Ата – билек, ана – джюрек!
  • Къралынгы – душмандан, башынгы от бла суудан сакъла.
  • Адамны бетине къарама, адетине къара.
  • Халкъны юйю – туугъан джери.
  • Ёксюзню тилеги къабыл болур.
  • Этек чакъмакълары баш джаргъан, сёлешген сёзлери таш джаргъан.
  • Хата – гитчеден.
  • Кесине гебен этелмеген, биреуге черен эте эди.
  • Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
  • Аман къатын алгъан, арыр, иги къатын алгъан джарыр.
  • Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
  • Билгенни къолу къарны джандырыр.
  • Байлыкъ тауусулур, билим тауусулмаз.
  • Къозулугъунда тоймагъан, къойлугъунда тоймаз.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Билген билмегенни юретген адетди.
  • Эркиши – от, тиширыу – суу.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Чакъырылмагъан джерге барма, чакъырылгъан джерден къалма.
  • Айраннга суу къош, телиге джол бош.
  • Иги джашны ышаны – аз сёлешиб, кёб тынгылар.
  • Чоюнну башы ачыкъ болса, итге уят керекди.
  • Къошда джокъгъа – юлюш джокъ.
  • Кёзю сокъурдан – къоркъма, кёлю сокъурдан – къоркъ.
  • Ач, тоймам, дейди, тойгъан, ач болмам, дейди.
  • Башсыз урчукъ тюзюне айланмаз.
  • Къарыусузгъа кюлме, онгсузгъа тийме.
  • Чакъырылмагъан къонакъ – орунсуз.
  • Билмегенинги, билгеннге сор.
  • Баргъанынга кёре болур келгенинг.
  • Таукел къуру къалмаз.
  • Байдан умут эте, джарлыдан ёгюз багъасы къорады.
  • Билими азны – ауузунда кирит.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Окъ къызбайны джокълайды.
  • Иесиз малны бёрю ашар.
  • Къоркъакъны кёзю экили кёрюр.
  • Элиб деген, элге болушур.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Эрине къаргъыш этген къатын, эрнин къабар.
  • Ач келгенни – тойдур, кеч келгенни – къондур.
  • Бир онгсуз адам адет чыгъарды, деб эштирик тюлсе.
  • Гыдай эчки суугъа къараб, мюйюзле кёрмесе, джашма алкъын, дегенди.
  • Джеринден айырылгъан – джети джылар, джуртундан айырылгъан – ёлгюнчю джылар.
  • Алгъанда – джууукъ, бергенде – джау.
  • Адебни адебсизден юрен.
  • Адам сёзге тынгыла, акъыл сёзню ангыла.
  • Уллу сёзде уят джокъ.
  • Хар ишни да аллы къыйынды.
  • Тил – кесген бычакъ, сёз – атылгъан окъ.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 4831  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет