Расширенный поиск
13 Ноября  2025 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Таякъ этден ётер, тил сюекден ётер.
  • Тойгъан джерден туугъан джер игиди.
  • Кёлю джокъну – джолу джокъ.
  • Баш болса, бёрк табылыр.
  • Джарлы эскисин джамаса, къууаныр.
  • Бичгенде ашыкъма, тикгенде ашыкъ.
  • Ёнгкюч къууана барыр, джылай келир.
  • Чакъырылмай келген къонакъ сыйланмай кетер.
  • Ачылгъан эт джабылыр, кёрген кёз унутмаз.
  • Халкъгъа джарагъан, джарлы къалмаз.
  • Ач – эснер, ат – кишнер.
  • Кюл тюбюндеги от кёрюнмейди.
  • Ашхылыкъ джерде джатмайды, аманлыкъ суугъа батмайды.
  • Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
  • Аман киши кеси юйюнде – къонакъ.
  • Иги болса, тамадама – махтау, аман болса, меннге – айыб.
  • Аллахдан тилесенг, кёб тиле.
  • Билмезни кёзю кёрмез, этмезни къулагъы эшитмез.
  • Ариуну – ауруу кёб.
  • Кимни – тили, тиши онглу, кимни – къолу, иши онглу.
  • Башланнган иш битер, къымылдагъан тиш тюшер.
  • Адамны сабийин сюйген джюреги, бычакъча, джитиди.
  • Сангырау къулакъ эл бузар.
  • Атлыны кёрсе, джаяуну буту талыр.
  • Ашхы болсанг, атынг чыгъар, аман болсанг, джанынг чыгъар.
  • От кюйдюрген, сау болса да, тот кюйдюрген, сау болмаз.
  • Керек ташны ауурлугъу джокъ.
  • Мени джылытмагъан кюн, меннге тиймесин!
  • Акъылсызны джууукъгъа алма, акъыллыны кенгнге салма.
  • Биреуню эскиси биреуге джангы болмайды.
  • Къыз чыгъаргъан – къызыл къымжа.
  • Ат да турмайды бир териде.
  • Эринчекге кюн узун.
  • Эр сокъур болсун, къатын тилсиз болсун.
  • Чомарт джарлы болмаз.
  • Эртде тургъан джылкъычыны эркек аты тай табар.
  • Айтханы чапыракъдан ётмеген.
  • Зар адамны насыбы болмаз.
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Киштикге къанат битсе, чыпчыкъ къалмаз эди.
  • Сакъламагъан затынга джолукъсанг, не бек къууанаса, не бек ачыйса.
  • Ойнай билмеген, уруб къачар.
  • Шайтан алдады, тюзлюк къаргъады.
  • Аш иеси бла татлыды.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Кенгеш болса, уруш болмаз.
  • Чомартны къолу берекет.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Юреннген ауруу къалмаз.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 5666  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет