2015 дж. июнну 11 "Къарачай"
Джаш къаламла
ТИЛИНГ ДЖОКЪДА ХАЛКЪЫНГ ДЖОКЪ, КЪАРАЧАЙЛЫ АТЫНГ ДЖОКЪ...
Мындан алгъаракълада Карачаевск шахарны ара библиотекасында ана тил бла орус тилни байрамы ётдю.
Бютеу шахар округну фахмулу сохталары белгили джазыучуланы назмуларын, аны тышында Къарачайда эртделеден къууанчлада айтыла келген алгъышланы, кеслери джазгъан назмуланы да окъудула. Байрам халда баргъан джыйылыугъа сохталаны ата-аналары да келген эдиле. Ала, устазла да сохталаны тилибизге сый бериб, назмуланы кескин окъугъанларына разы болуб тынгыладыла. Шахар округну окъуу бёлюмюню школлары къайсы тилге да уллу эс бёледиле.
Сёз ючюн, 6-чы номерли орта школда поэзияны дерслерин, кёб джылланы узунуна сабий творчествону юйюню устазы, Къарачай-Черкесияны халкъ поэти Хубийланы Назир бардырыб турады. Поэтни тёрт сохтасыны назму китабчыкълары орус, къарачай тилледе да басмадан чыкъгъандыла...
- Бизни школубузда, - дейди школну завучу Дотдайланы Люаза Аубекировна. Бёлек джылны литература клубну джыйылыулары болуб турадыла. Сабийлени фахмуларын джукълатыб къоймай, ёсдюрюр джанындан бизде кёб магъаналы ишле баджарыладыла. Поэзиядан дерслени белгили поэтибиз, композиторубуз, джырчыбыз, Россияны Джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Альберт да бардырады. Сахнада театр усталыкъгъа да КъарачайЧеркес Республиканы драма театрыны белгили актёру, поэт, джырчы Бостанланы Умар-Алий юретгенине ата-анала да, устазла да бек къууанабыз.
Дерследе, орус тилгеча, ана тилге да уллу эс бёледиле. Литература байрамгъа келгенле байрамны бардыргъан тамадалагъа, библиотека къуллукъчулагъа, артыкъ да назмуланы окъугъан сабийлеге джюрек разылыкъларын билдирдиле. Джандетли болсун, белгили алим, устаз, джазыучу Хубийланы Магомет къууанчлада айтыучу алгъыш назмусун талай сохта да кесича ариу окъуду. Жюриден устазланы бири: «Багъалы сохтала, тилибиз унутулмазгъа кереклисин, тили барны халкъы барлыгъын, тил ёлмейин халкъ ёлмезлигин кесигиз да билесиз, бек сау болугъуз. Ёсюб джетиб, тойлагъа-оюнлагъа, тюрлютюрлю башха къууанчлагъа баргъан джеригизде, бу юреннген алгъышларыгъызны айтыб кёблени разы этерсиз. Алгъыш аякъны къолгъа алыб, ариу алгъыш эте билиу кимге да сыйды», - деди.
Карачаевск шахарда орус, эрмен, тегей сабийлени бир-бирлери бизни тилде кескин, таза да сёлеше биледиле. Бир эртденде биз экеулен болуб, базар таба бара тургъанлай, мени хоншум, сохтам да, школну талай джылны мындан алда бошагъан орус джаш ууаныкны базаргъа алыб баргъанын кёрдюк.
- Оллахий, - деди ол бизни тилде. - Бу ууанык къанымы ичиб бошады. Сатаргъа элтгеними ангылагъанча, барыргъа унамай, зор бла тартыб барама.
Къарачай юйдегиледе уа ана тилибизге эс бёлемидиле? Эллерибизде юйюрледе кесибизни тилибизде сёлешгенлерине сёз джокъду. Алай а шахарларыбыздагъы юйюрледе ата-анала бла сабийлени сёлешгенлерин эшитсенг, ана тил унутула барады, дерге боллукъса. Школлада къарачай тилни дерслерине сабийлерин иерге излемегенле да аз тюлдюле. «Сабийле институтлагъа кирселе, анда алагъа неге керекди бизни тил?» - деб къоюучандыла ата-аналаны бир-бирлери. Орус, эрмен, тегей сабийле бизни тилде сёлеширге талпыгъанлай, сёлеше да тургъанлай, къарачай юйдегиледе ана тилибизден сабийлерибизни нек чиркитирге керекбиз да?
Къарачайда, Малкъарда да, «Xаp элни мал союуу башха» дегенлей, тилибизде да башхалыкъла тюбеучендиле. Сёз ючюн, Къарачай районну бир къауум эллеринде тилибизни бузуб сёлешген юйдегиле аз тюлдюле. «Баргъанында, салгъанында, сойгъанында, сууугъанында» дегенча сёзлени «баргъанинде, салгъанинде, сойгъанинде, сууугъанинде», деб сёлешедиле. Алай бурдуруу бла тилибизни тазалыгъын бузадыла. Ёсе баргъан сабийлери да алача сёлешиб башлайдыла. «Миннген», «нимген» деген сёзлени экиси эки тюрлю магъанада джюрютюлгенине да аз къарачайлы эс бёлюученди. «Нимген» деген сёзню джаны болмагъан затлагъа (арбагъа, чанагъа, хунагъа, таш юсюне) айтыргъа болабыз. «Миннген» деб а джаны болгъанлагъа (атха, пилге, тюеге) айтабыз.
Бизни ана тилибиз тюрк тиллени ичинде бек бай да, таза да тил болгъаны белгилиди. Алайды да, кесибизни ата-бабаларыбыздан келген къарачай тилибизни бузмагъанлай, кирсизлей келир заманда Къарачай Къарачайлай турур ючюн сакъларгъа борчлубуз. «Юйюрюбюзде сабийле орус тилде, ингилиз тилде сёлеширге талпыгъанча, ана тилибизни да багъалата, келир заманлада да кереклисин ангылаб турсала ашхы эди, - дейди Ташкёпюр элни сыйлы, акъылман къартларыны бири Чагъарланы Тамбий. - Кёб къарачай сёзлерибиз, къумгъа сингнген суулай тас бола, унутула баргъанларына бек къыйналама. Эллерибизни, шахарларыбызны, тауларыбызны, ауушларыбызны, сууларыбызны атларыча тереклени, хансланы, битимлени, джаныуарланы да кеслерини энчи атлары бардыла. Аланы уа сабийлени къой, къартларыбызны да асламысы унута барады...»
Багъалы окъуучула, сизни газетибизни бу бетинде Карачаевск шахар округну бир къауум школларыны сохталарыны талайыны назмулары бла танышдырабыз.
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Мени шахарым
Къарачай шахарым,
Мени алтын бешигим,
Алгъышлайма сени,
Джетсин сеннге тилегим.
Мен теджейме сеннге
Рахатлыкъ, эсенлик.
Сен джашна, шахарым
Дуниягъа сейирлик.
Ёсдюргенсе мени,
Къойнунгда ийнакълаб.
Мен къайтырма сеннге,
Джеринги къучакълаб.
Дуниягъа айтдырырма
Атынгы, шахарым.
Аллахдан да, сенден да
Табарча разылыкъ!
ХУБИЙЛАНЫ Аслан,&line_return&
5-чи классны сохтасы.
АЛГЪЫШ
Джулдузча джана, таза джюрекден
Хар адам да алгъыш этейик,
Джаратхан Аллах: «Амин!» - деб Кеси
Биз муратыбызгъа джетейик.
Ата билекден, ана джюрекден
Айырылмасынла балала,
Алгъышларыбыз джыйыла, тола
Болуб барсынла къалала.
Кесибизден уллу адамланы,
Джолларын кесиб ётмейик.
Сыйларын кёрмей сыйлы къартланы,
Адебсизлик иш этмейик.
Окъ-тоб тауушла эшитилмесинле,
Рахат болсун джаныбыз,
Ёссюн, джашнасын, ёхтем атласын,
Алгъышлыкъ болсун къралыбыз.
Тёрт тамаданы Белоруссияда,
Этген оноулары джарасын.
Украинада къазауат тохтаб,
Джарлы миллетине джарысын.
Адеб, намыс - ол сыйлы затла,
Биринчи орунда турсунла.
Терсине кете башлагъан тенгни,
Тенглери ызына бурсунла.
Алгъышла этсек кёбдюле алгъышла,
Алгъышлыкъ болсун миллетибиз
Сакълансынла адамлыкъ шартла,
Тазалай турсун иннетибиз.
ШИДАКЪЛАНЫ Милана,
10-чу классны сохтасы.
Cay бол, аккам
Тохтаса да ол урушну тауушу,
Къатынгдачад ол сен ётген ауушу.
Тохтамайды, бошалмайды сагъышынг
Толтургъанчад бушууунг джерни башын.
Ненча тенгинг къалгъанд уруш тюзледе,
Хар бири да турад бу къарт кёзледе.
Сюелгенча, энтда сени къатынгда,
Джашайдыла унутдурмаз антынгда.
Сау бол, аккам, Хорлам кюнню келтирген,
Насыб кюнню джарыкъ нюрюн тёкдюрген!
Джашасынла сени кибик аккала,
Джюреклери кюнден кюннге кюч ала.
Бизле сени эркелете джашайыкъ,
Адамлыкъда, аккам, сеннге ушайыкъ!
Къазауат а энди къайтыб келмесин,
Сабийлени тынчлыкъларын бёлмесин!
Ана тилим
Ана тилим - мени анамы ауазы,
Джюрегими насыб джарытхан джазы!
Ёмюрледен ата-бабамы тили,
Тилленнгенлей, биринчи сёзюм мени.
Ата-анам да бу тилимде сёлеше,
Мен ёсгенме, хар сёзюне илеше.
Къыйынлыкъда, къууанчда да Къарачай
Джашагъанды, багъалы тилин сакълай.
Джырчы Смайыл сёлешгенди бу тилде.
Ёлмез джырын Минги Тауну юсюнден
Джазыб, бизге саугъа этиб кетгенди:
«Унутмагъыз тилибизни!» - дегенди.
Айтыудача, тил ёлмейин, халкъ ёлмез,
Тил барлыкъда, халкъны саны юзюлмез.
Джырчы, элтиб, Минги Тауну башына,
Ким да биле, миндирмегенд бошуна.
ХУБИЙЛАНЫ Исмаил,
7-чи классны сохтасы.
Сукъланалла сеннге
Сукъланырчад ким да шахарыма,
Эки сууну ортасында орналгъан.
Кириш таула къучакъгъа алыб,
Булбул джыр бла насыб халда джашагъан.
Гюрджю улу Къурман салгъанд ал ташын
Халкъ учунуб, бирден къобуб ишлелле.
Тёлюледен тёлюлеге сыйынг ёсе,
Башхаланы арасында эслене.
Тау шахарым - миллетими аралыгъы.
Орналыбса кёбню кёрген таулада.
Сеннге тенг а джокъду джерни юсюнде,
Бой бергенсе сынгар къудуретли Аллахха.
ЁЗДЕНЛАНЫ Амина,
5-чи классны сохтасы.
______________________________
форумгъа салгъан - ТИНИБЕК
