"Къарачай" газет, 2012 джыл, мартны 31, 3-чю бетде статья:
"Миллет байракъ - халкъны бирикдирген белги"
Башюйюкде къонакъда
МИЛЛЕТ БАЙРАКЪ — ХАЛКЪНЫ БИРИКДИРГЕН БЕЛГИ
Август айны аллында Къарачайда, Малкъарда, Тюркде да белгили джазыуучу, поэт, журналист, алим къарнашыбызАппаланы Адилханны чакъыргъаны бла Тюркде къонакъда болдум.
Бек ариу тюбедиле, къонакъбайлыкъ этдиле. Кавказдан келген бир тюз къарачайлы деб къоймай, уллу сый бердиле, кёб джерлеге элтдиле, кёб затны кёргюздюле. Стамбулда, Анкарада, Коньяда джашагъан къарачайлылада да къонакъда болдум. Тюркню юсюнден хапар айтыла тургъанды, мен да айтайым. ХХ-чы ёмюрню 80-чы - 90-чы джылларында Тюркге барыб, андан бери анда болмай тургъан адам, бусагъатда барса, бек уллу сейирсинникди. Арт 20 джылны ичинде уллу тюрлениуле болгъандыла. Экономикасы къарыусуз, джашау дараджасы энгишгеде болгъан кърал, иги алгъа кетгенди. Экономиканы ёсюу джолу Къытай эмда Къыбыла Корея бла тенг болгъанды. Алимле бегитгеннге кёре, аллыбызда джыллада джер башында биринчи оруннга чыгъарыкъды. Миллетни джашау дараджасы иги мийикдеди. Ол адамланы ишлегенлеринде, ашагъанларында, кийиннгенлеринде да кёрюнюб турады. Кёллери игиди, тамблагъы кюнлерине сагъыш этмейдиле, къоркъмайдыла.
Стамбулда къаллай бир айландым эсем да, не бир къарыусуз кийиннгенни, не садакъа тилегенни кёрмедим. Стамбул а бек уллу шахарды, асыры уллудан музейлени, заводланы, фабрикаланы кёблюгюнден кеси бир къралды, деб къоярыкъса. Аны тёгерегинде, анга къарагъан шахарчыкъла бла бирге алсакъ, 20 миллион адам джашайды. Европада эм уллу шахаргъа саналады. Ол дунияны башында джангыз шахарды эки континентде орналгъан джартысы Европада, джартысы Азияда. Шахарны Босфор богъаз экиге бёледи. Босфорну юсю бла узунлукълары 1,7 километрден артыкъ эки кёпюр салыныбды, кенгликлери 33 метр, мийикликлери сууну башындан кёпюрге дери 64 метрди. Къысхасы, адам айтыб къолундан келмезча кёб сейир зат барды. Мен барындан да бек ол уллу шахарны алай кирсиз тутуб тургъанларына сейир болдум.
Къралны ара шахары уа Анкарады. Ол бир кесек гитчерек да кёрюнеди, ёзге анда да 6 миллион адам джашайды. Юйлери, орамлары, джоллары ариу, кирсиз, джерде, не бир тютюн тюб, не бир къагъыт атылыб кёрлюк тюлсе. Саулай дунияны ауламасам да, мен бир
талай къралда болгъанма, кёб шахарны кёргенме, алай а Анкарача адамгъа джашау этерге хар неси да таб джарашхан шахарны кёрмегенме. Алай болса да эм сейир кюнлерим къарачайлыла джашагъан эм уллу эл Башюйюкде ётдюле.
Аны 1905-1910 джыллада Тебердиден кёчген мухаджирле къурагъандыла. 1943-1945 джыллада да ары Герман джесирден башларына бош болуб, СССРге къайтыргъа къоркъуб, онла бла къарачай джашла келиб тюшгендиле. Артда, ол джашланы кёбюсю, Америкагъа кёчгендиле. Ала ол къралгъа тюшген биринчиле боладыла. Алай а Башюйюкде къалыб, толу юйдегиле ёсдюрюб, къартлыкъгъа дери джашагъанла да болгъандыла. Сёз ючюн, Къартджуртдан Боташланы Къасым, Тебуланы Къасым, Къумушдан Гочияланы Юсуф, дагъыда башхала. Мен ала джашагъан юйлени да кёрдюм. Бир талай кюнню, ингирде башланыб, танг аласына дери барыб тургъан таза къарачай тойлагъа къараб, къууаныб турдум. Эл ариуду, кирсизди. Туугъан элим Къумушну бир элге да ауушдурмайма, мени кёзюм бла къарагъанда, дунияны башында андан иги эл да джокъду. Алай болса да, келиб, Башюйюкню кёргенимде, бютеу къарачай элле да былай болсала эди деб, сукъландым.
Орамлада адамла джюрюген джолчукъла болуб къалмай, машинала джюрюген джоллагъа дери плитка тёшелибди. Бу эл саулай къралда да хар неси да джарашхан эм ариу эллени бириди, дейдиле. Кёбле шахарлагъа, тыш къраллагъа кёчгенлери себебли, адамы арт джыллада азайгъанды, бусагъатда минг бла джарым чакълы бирди. Алай а мындан ары адам саны джылдан джылгъа аздан аз болуб барлыкъгъа ушамайды. Нек дегенде, элде кёб джангы юй ишлениб эди, ишлене тургъан юйле да кёб эдиле. Юч межгит барды. Ара межгит уллулугъу, ариулугъу бла да адам сейирсинирчады. Таб, Стамбулда белгили Ахмет Султанны межгитинден кем тюлдю, дерчады. Элде школ, юч этажлы медпункт, тюкенле, кафеле бардыла. Бир элни ичинде быллай бир кафе неге керек болур деб тура эдим да, артда айтдыла, кесим да кёрдюм, хар кафеде джыллары бир-бирине келишген адамла олтуруб, чай иче, ушакъ эте эдиле. Къартла олтургъан кафеге джаш адамла бармай эдиле. Ол кафеде не орта джыллыны, не сабийни кёрлюк тюлсе - хар тёлюню кесини кафеси. Не адам джыйылгъан джерде, не орамда бир-бирине къычырыб неда аман айтыб сёлешгенни эшитирик тюлсе. Аракъыны къымылдатмайдыла. Уругуду джокъ, хаулелик джокъ, ишлей, ойнай-кюле, тойла эте, бир-бирине сый бере, керек кюнде бир-бирине билек бола джашайдыла.
Башюйюкден кёб белгили адам чыкъгъанды. Мен джангыз эки адамны юсюнден айтыргъа излейме.
Архитектор, уллу къурулуш компанияны тамадасы Текелени Селим Итез Тюркде да, Россияда да уллу къурулушла бардырады. Бизни республикада да, ётген ёмюрню 90-чы джылларында, евростандартха келишген биринчи автозаправкаланы ол ишлетгенди. Аны миллетге этген хайырын, сууаблыкъ ишлерин айтыб айталмайдыла. Кеслеринде не аз да фахмусу болгъан адамгъа къайгъыргъанлай, болушханлай турады ол. Мындан, Кавказдан, ары джырлаучуланы, тепсеучюлени элтиученди. Селимни джюрегини кенглигин, миллетин къаллай бир сюйгенин талай сёз бла айтхан къыйынды.
Абайханланы Нихат аскер лётчикди, Кази деген атны джюрютеди. «Кази» деген бизде Россия Федерацияны Джигити дегенчады.
Тюркдеги къарачай байракъны кёргюзеди аны излеб,
табыб, хазырлагъан алим Аппаланы Адилхан.
Саулай къралда да аллай атны джюрютгенле бек аздыла. Мен Нихат бла, нёгерлери бла да ушакъ этдим. Ол бек намыслы, асыулу джаш, кесини юсюнден алай кёб хапар да айтмады, Кавказда миллетибиз не эте джашайды деб, менден хапар соруб тургъан болмаса. Нёгерлери хапар айтхандан а, курд сепаратистле бла къазауатны заманында бек уллу джигитликле этгенди.
Къарачайда, саулай Тюрк дуниясында да белгили къыз Хурриет Эрсой (Маршанкъулланы Айджаякъ) да бу элден къызды.
Бусагъатдагъы джаш тёлюню да къаллай адамлыгъы, ишленмеклиги, намысы болгъанын элде тюкени да, кафеси да болгъан бизнесмен джаш Сюйюнчланы Сулейманны юсюнде кёрдюм.
«Бу къадар игиликни, ашхылыкъны ичинде адам джаратмазча бир затлары да джокъму эди?» - деб сорадыла меннге кёбле. Бары да аламат эди, нени да джаратдым, десем, мен да тюз болмам. Мен джаратмагъан затланы бири - аз сабий къурау. Бу къыйынлыкъ Къарачайда, Макъарда да барды. Былай къарасанг, деменгили, акъылы, хыйсабы да джетишген, элге къой, саулай къралгъа оноу этерча бирер джаш, юйдегиси-неси барды десенг, бир неда эки сабийи. «Кесинги уа ненча къарнашынг, эгечинг барды?» - деб сорсанг: «О, мен, уллу юйдегиде ёсгенме, биз беш (алты, джети, сегиз андан да кёб) сабий бар эдик», - деб хапар айтадыла. Да сора малчылыкъ бла, джерчилик бла кюреше, ол къыйын заманлада аталары, аналары аллай бир сабий ёсдюрген джерде, бусагъатда джашла, окъуулары, къуллукълары да бола тургъанлай, эки сабий бла тохтаб нек къаладыла?
Мен Анкарада Ахтауланы Юстюн Йылмазны юйюнде къонакъда болдум. Юстюн иги окъууу болгъан, бек болумлу джашды. Кърал къуллукъда ишлей тургъанлай, бизнес бла да кюрешеди. Юй бийчеси Амина къонакъны сюйген, чырайлы, сюйюмлю тиширыу. Джашлары Вейсель университетде окъуйду, къызчыкълары Хилял школгъа джюрюйдю. Шахарда джашагъан орта къарачай юйдеги былай болур, дерчады бюгюн. Экинчиси, мени артыкъ да бек къыйнагъан, джаш тёлюню къарачайча сёлешмегени. Къарачайча сёлешген сабийлени да кёрдюм, алай а аллайла бек аз эдиле. Сёз ючюн, мен ата къарнашларымда, Сюйюнчлада, къонакъда болдум. Тёрт къарнашны бир-бири къатында тёрт деменгили юйлери. Тёрт юйде да къартла, джашла, сабийле да къарачай тилде сёлешедиле. Аны къой, бир келинибиз, бир ашхы, ариу тюрк тиширыу бизнича, таза сёлешиб турду. Мен аны къарачайлы болмагъанын ангыламай къалдым, артда айтханларында, сейирсиннген да, къууаннган да этдим. Тюрк келинибизни апсыны да Кавказдан баргъан малкъар къызды. Дагъыда мен анда болгъан кёзюуде Башюйюкге эки келин келдиле Къарачайдан. Мени сартын, мындан ары, андан да бери къыз ала, къыз бере турсала, байламлылыкъ иги боллукъ эди, тилибиз да анга кёре иги сакъланныкъ эди. Андан да игиси уа джыл сайын, джай каникулланы кёзюуюнде, андан бери иги окъугъан сабийлени келтириб, ата джуртларын кёргюзюб, мындан да ары элтиб, къарачай эллени кёргюзюб турсакъ, байламлылыкъ да иги боллукъ эди, сабийле да иги окъургъа, ана тиллерин билирге тырмашырыкъ эдиле. Бу затны юсюнден хар ким кёлюне келгенни джазса, оноулашыр эдик, бир оноугъа келир эдик.
Тюркде къарачай элледе, бир талай шахарда да бизде джамагъат общество дегенча, организацияла-дернекле ишлейдиле. Мен Башюйюк элни дернегини иши бла бир кесек шагъырей болдум. Анга талай джылдан бери да джаш адам Джабаланы Алий башчылыкъ этиб турады. Мен анда болгъан кёзюуде «Башюйюкню эт хычын кюню» деб, джыл сайын да болуучусуча уллу байрам этдиле. Ол кюн элни ара майданына беш минг адам джыйылгъан болур эди. Къуру Тюркню эллери бла шахарларындан болуб къалмай, Америкадан, Европаны къралларындан да къарачайлыла келген эдиле ол байрамгъа. Майданда кёб къазан къурулуб эди. Эт, гардош, бышлакъ хычынла этилдиле ол къадар адамгъа. Бу байрамны къурагъанлагъа, хычынланы биширгенлеге бюсюреу, алгъыш эте, мен да кёрдюм хычынланы не тюрлюсюню да татыуун. Не, къалай болгъан эсе да, хычын хычынлай къалгъанды, бир да тюрленмегенди джюз джылны узагъына. Алай а байрам хычын бишириу бла бошалыб къалмады. Элни ансамбли къарачай тепсеуледен къуралгъан аламат концерт программаны кёргюздю. Юслеринде кийимлери аламат, тепсегенлери да тамам уста. Заманын, къарыуун да аямай, хакъ да алмай, ансамблни бу дараджагъа джетдирген Къарабашланы Шарафетдин эди. Алайгъа джыйылгъанла бары анга бюсюреу эте эдиле.
Концерт бошалгъандан сора, сахнагъа элни башчысы Байкъулланы Хусеин, чыгъыб, элни проблемаларыны юсюнден сёлешди. Аны ызындан дернекни тамадасы Джабаланы Алий, чыгъыб, бир бек магъаналы ишни юсюнден айтды, алайгъа джыйылгъан миллетни да сагъайтды. Меннге да бу статьяны джазаргъа къолума къаламны алдыргъан ол болду. Дернекни тамадасы: «Тюркде джашагъан къарачай-малкъар миллетни миллет ангысын, миллет сезимин кёлтюрейик, бирикдирейик, бир байракъны тюбюне джыйылайыкъ, деб бу байракъны къабыл этгенбиз», - деб, Тюркню кърал байрагъыны къатында къарачай-малкъар миллет байракъны кёлтюргенлеринде, алайгъа джыйылгъанла бары, ёрге туруб, харс уруб, къууаннганларын билдирдиле. Асыры къууаннгандан кёзлерине джыламукъла ургъанланы кёрдюм.
- Бизни халкъ ёмюрде да байракъсыз болмагъанды, деди Джаба улу. - Уллу халкълада джюрюген миллет белгиледиле Байракъ, Тамгъа, Орайда. Байракъны къабыл этген сагъатда талай затха къарайды халкъ. Амалсыз кёрюнюрге керекли шартла: халкъны дини, джурту, тарихи. Алай бла, Байракъ мийикде чайкъала, хар ёсюб келген тёлюге эсгертгенлей турады: бил, сакъла, къоруула дининги, джуртунгу, тарихинги, деб. Байракъ, халкъны белгиси, бети болгъаны бла къалмай, халкъны сакъланырына, джашарына себеб болады. Джаш тёлюню миллет ангысын, тарих эсин къозгъагъанлай турады. Аны ючюндю дунияда байракъсыз халкъ болмагъаны. Джангыз къарачай-малкъар халкъ эди байракъсыз тургъан. «Байракъ неге керекди?», «Ана тил неге керекди?» - дегенлени заранларынданды бизни бедишлик болуб тургъаныбыз. Джетиб келген джаш тёлюню кёлюн аман этмезге керекди. «Бизни байрагъыбыз джокъмуду, биз халкъ тюлбюзмю?» - деб сорсала, алагъа джууаб бармыды? Кърал байракъны ёрге тутуб, буду бизни байрагъыбыз дегенни тышында да, къарачай-малкъарны бирикдирген белгибиз-байрагъыбыз да болургъа дурусду».
Къарачай-малкъар миллет байракъны джаратылгъаны бла алайда джыйылгъанла, бир-бирлерин алгъышлаб къоймай, байрамгъа чакъырылгъан къонакъла, Тюркню кърал органларында ишлеген къуллукъчула да алгъышладыла къарачайлыланы. Алайда мен бир талай къралдан келген адам бла ушакъ этдим, бу ишге сансыз къарагъанны кёрмедим. Байрагъыбызны тюбюнде биригиб, тилибизни, адетибизни, адабиятыбызны сакъларгъа кюреширикбиз, деб къууана эдиле. Байракъ а бек ариу байракъ, ата-бабаларыбыздан аланладан - къалгъан, Къарачайны эски эллерини бири Къартджуртда табылгъан эм эски тамгъаны тамалында этилгенди. Ол тамгъасы болгъан ташны табыб, сакълаб тургъан да Карачаевск шахарда университетни деканы Ёзденланы Таусолтаннга разылыкъларын билдире, таныгъан-танымагъан да салам бере эдиле. Мен да, чууакъ кёкде Тюркню кърал байрагъы бла тенгде чайкъалгъан къарачай-малкъар миллет байракъгъа къарай, бирде къууана, бирде да бир уллу поэтибиз джазгъанлай: «Ата джуртум тюшюб эсге, кесими да санай терсге, тёгерекге мен ахсыныб къарайма», - дегенлей болдум. Нек десегиз, анда-мында бир сагъыннган болмаса, бизде байракъны юсюнден сёлешгеннге хазна тюбемеген эдим.
«Кавказда джашагъан миллетибиз, Тюркдеги миллетибизча, бир-бирин ангылаб, бир байракъны тюбюне джыйылыр насыбны Аллах берсин», - дедим ичимден. Бизни миллетден алгъа джамагъат организация къурагъан миллет да болмагъан эди. Бу кёзюуге дери бир талай организация миллетни атындан сёлешиб турду. Алай а джангыз бири да: «Бу бизни миллет байрагъыбызды, тамгъабызды, орайдабызды, муну тюбюне джыйылайыкъ, биригейик», - деб, айтыб эшитмегенбиз. Джыйылгъан джерледе даулашдыла, бизни байракъ буду, деб бирле, огъай буду, деб башхала, ненча тюрлю байракъны юсюнден айтдыла. Тюркде 20 минг адам этгенни Къарачай бла Малкъарда 300 мингден артыкъ адам нек эталмай турдукъ? Бу байракъны саулай дунияда джашагъан къарачайлыла бла малкъарлылагъа белгили этейик, деб, Интернетге да чыгъаргъандыла. Европаны къралларындан келгенлеге да берген эдиле бирер байракъ.Америкадан Кърымшаухалланы Сагъадет эгечибиз: «Мен АКБАгъа (Американ Къарачай Бирлешлик Ассоциация) табдырырма», - деб, бир байракъны алыб кетди. «Анда миллетибизге кёргюзюрсе», - деб, меннге да бир байракъны бериб ийдиле.
Ол сагъышланы эте, бери къайтханымдан сора, талай айдан, Аллахха шукур, джамагъат организацияларыбыз бирлешдиле. Байракъны сюзюб, къабыл этдиле. Бу суратлада кёрюннгенича, анда байракъ бла мында байракъны арасында бир кесек башхалыкъ барды. Аланланы символикаларыны ичине, джукъ къошулмай, алгъынча сакъланыргъа керекди. Закон-джорукъ алайды. Къарачай халкъны съезди къабыл этген байракъны ары да табдырыргъа керекди. Бир огъай - талайны. Тыш къраллада джашагъанла Тюркге кёб келедиле. Алагъа да берирле.
Ахырында айтырым: миллетибиз Тюркню ичинде эриб, тас болуб кетмесин, деб кюрешгенле кёбдюле къралыбызны ичинде. Мен а къарыуларын, заманларын да аямай алай кюрешген Башюйюкден бир талай джашны атын айтыргъа излейме: Текеланы Селим Итез, Къуатланы Метин Гючлю, Баучуланы Абдурахман Багъджы, Шереметланы Хасан Юлкер, Сюйюнчланы Алятдин Севинч, Къарабашланы Сами Зюгюл, Аппаланы Адилхан Адилоглу... Артыкъсыз да бек, бу къарнашларыбыздан артха къалмай, миллетибиз ючюн къайгъырыб, джумуш этиб айланнган Салпагъарланы Бирсен эгечибизге разылыгъымы билдиреме.
АППАЛАНЫ Нюрчюк.
Черкесск шахар.
Сау болсун! Биз тилибизни, халибизни, культурабызны сакъламасакъ, бир адам бизни таба къарарыкъ да тюлдю. Башхалача болуб къаллыкъбыз. Ол себебден сакъларгъа керекбиз миллетлигибизни да, тилибизни да, культурабызны да.
