Форум

http://s155239215.onlinehome.us/turkic/27_Scythians/ZelenchukKudaevBalTur.htm

"ЗЕЛЕНЧУК ДЖАЗЫУНУ" МАЛКЪАР ТИЛНИ МУРДОРУНДА ОКЪУБ КЁРЮУ
"Коммунизмге Джол", 14 Февр 1965

Малкъар, къарачай миллетлени озгъан ёмюрледе историяларыны бир къауум белгисиз джерлерин ачыкъларгъа онг' берлик (бизни акъылыбызгъа кёре) бир шагъатлыкъ 1888 джылда Къарачайда бусагъатдагъы Архыз (Ырхыз) элден узакъ бармай табылгъанды. Илмуда ол «Зеленчук таш» деб белгиленеди. Бу бир шырхы ташдан этилген сынды. Ташны юсюне джазыу керкилиб, грек харфла бла этилгенди. Алай грекча окъуб кёргенде бир да магъана чыгъаралмагъандыла. Андан сора академик В. Ф. Миллер 1893 джылда ташны джазыуун дюгерча (осетинча) окъургъа кюрешгенди. Алай ол окъуу да доюнду дерге къыйынды. Миллерни окъугъанын, эндиледе (совет заманда) проф. В. И. Абаев, проф. Б. А. Алборов эм доцеит Г.Ф. Турчанинов бир бири ызындан игилендириб кёргендиле. Болса да, джазыудан къуру да адам атладан башха хазна зат чыгъаралмагъандыла. Аны да джазыуда болмагъан харфланы къоша, джазыуда болгъан харфланы уа джартысын ата кетгенден сора болдуралгъандыла. Бу башда айтылгъан алимлени окъугъанларын шарайыблары эм къолайсызлыкълары А. Ж. Кафоевну 1963 джылда Нальчикде чыкъгъан «Адыгские памятники» деген китабында толу тохташдырылады. Андан ары аны юсюнден айта турмай, окъуучуну ол китабха джиберебиз.
А. Ж. Кафоев бу аты айтылгъан китабында ол джазыуну къабарты тилде окъургъа кюрешеди. Болса да аны окъуууну шарайыблары, терс джерлери «Зеленчук ташны» джазыуун андан алгъа окъугъанланы шарайыбларындан аз тюйюлдюле. Былайда аладан джангыз бек чюйре келген бир-эки шартны айтыб чекленейик. Джюз джылла бла христиан сын ташлада ΙΣ ΧΣ деген эки къысхартылыб джазылгъан сёз Иисус Христос (Исса файгъамбар) деб окъулуб келгенди.
Кафоев'а аланы «ищхьэщ» деб окъуйду (бу сёзню магъанасын ол «аны башы» деб береди). деген сёзню бла 7-чи тизгинде I харфны магъаналарын'а затха да келтиралмай къояды. Ма дагъы да аны окъугъанында бир сёзню магъанасыны юсюнден. айтайыкъ. Ол сёз ташны 19-чу эм 20-чы тизгинлеринде харфладан къуралады: ΚΑΝΗΤЭΗΡ. Ол сёзню А. Ж. Кафоев «къантазыр» деб окъуйду. Бу харфладан быллай сёз чыкъмайды, ол бири. Экинчиси уа, «къан» — тюрк, «тазыр» а араб сёзледиле. Бу эки сёз адыг тилледен биринде V ёмюрде (эндиги тергеу бла) табыллыкъ болурму эдиле? Анда да, «къантазыр» деген сёзню магъанасын бир да келишдиралмайды. Башха джерлеринде да джетишим'сйзликле эм ачыкъ терсликле кёбдюле.
Мен Зеленчукда табылгъан ташны джазыуун малкъар-къарачай тилде окъуб кёреме. Былайда къысха, аны бла байламлы оюмладан бир къауумун айтама. Анга кёре, окъуучу кеси Зеленчукдагъы сын ташда джазыу, малкъар тилни Черек аузунда (Малкъар ауузу) бусагъатдагъы тилини мурдорунда этилгенин кёрлюкдю. Алай мында сёзлени бусагъатда тас болгъан не да тюрленнген сыфатлары да барды. Болса да, анда малкъарлы не да къарачайлы сёзлени асламын бёк тынч ангыларчады.
Джазыуда болгъан харфланы эм белгилени мен былай чыгъарама:
ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКОЛАОΣ ΣΑΧΗΡΝ ΦΟΙΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦΟΣΡΤΠΑ ΚΑΘΑΡΠΑ ΚΑΟΑИΦΟГΡΤ ΑΝ ΠΑЛΑΝΑΠΑ ЛАNНФОΓРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ОЕ. ОО ΣЛ.
Джазыуну сёзлеге былай бёлеме (мен мындан башха тюрлю да бёлюб кёргенме): джазыуну сёзлеге бир джети тюрлю бёлюб кёргенде, бирде джазыу азыракъ, бирде уа аслам тюрлениб окъулады: былайда бу айтылгъан джети тюрлюден бирин келтиребиз:
ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКOЛАOΣ ΣΑΧ НРИФ ΟΙ ΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦ ΟΣΡΤ ΠΑΚΑΘΑΡ ПА КАОАИФ ОГРТАН ПАЛ ΑΝΑ ПАЛАΝФ ОГРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ΘΕ. ОО ΣΑ.
Грекча ол заманда харфланы бла тауушланы келишиулерини, юсюнден джангыз бир ненча сёз бла чекленебиз (башха джерде тынгылы статьяда мында айтылгъанланы барында да• ишекликге джер къоймай, тынгылы бегимлерме).
Византияны тилинде δ таууш болмагъанды. Аны себебли Π харф δ тауушну да белгисиди. Аны Миллер бла Абаев да айтадыла, В уа в тауушну белгисиди. Тюз анга ушаш, Σ бла Н, Ц бла Ы тауушну да белгилейдиле. Окъугъанда джазыуну 9-чу тизгини бек къыйнайды (суратха къараса ол белгили кёрюнеди).
Эшта, анда джазыуну этген О-ну ызындан Р-ны джазарыгъын унутуб Σ ни джазыб тебрегенди. Р-уа О-ну бла Σ-ни арасында къалгъан мардадан аз джерчикге сыйыныргъа, андан да къыйын'а, ташны ол джерини эки джанында О-ну бла Σ-ни джазгъан заманда, гирдахланиган кесеклерин. къобармай, джазаргъа онг къалмагъанчады. Ол заманда джазыуну этгениге, тюз бу 9-чу тизгиндеча, РР-ны Σ-ни ызындан джазыб, сора ызлыкъла бла Р-ны О-ну бла Σ ни арасында окъулургъа керекди деб кёргюзгенден таб акъыл табыллыкъ болмаз эди. Алай эсе уа 9-чу тизгинни ΟΡΣΗΦ деб окъургъа керекди.
Бек алдагъы ΙΣ XΣ деген эки къысхартылгъан сёзню Иисус Христос деб окъуйбуз. Тюз аныча, 21-чн тизгинде ΘΕ дегенни да, къысхартылгъан сёзге тергеб, джазыуну къалгъаныны магъанасына кёре, бу джол ТЭЙРЭ деб окъуйбуз.
Греклиледеча тергесек, 21-чи тизгинде 79 деген санны кёргюзтеди. (Андан башха сан келишмейди). . Ахырда, джазыуда тюбеген эки дифтонгну юсюнден: ОА-ны ё-ча окъуйбуз, ΟΣ-ни уа орус ю-ча не да йу-ча.
Энди джазыуну тюз болгъанынлай (шёндюгю тилге кёчюрмей бусагъатдагъы малкъар алфавит бла беребиз. (э узун — э-ни белгисиди):
«Иисус Христос. Ёгс Ыколаос. Цах эриф οй ховсэ. Орсыф Осрт бакъатар ба. Къатаиф Юртан Бал Ана баланыф. Юртлака нэтэр Тэйри? 79 зл».
Бу джазыуну былайлай окъуна къыйналмай кёб таулу, артыгъыракъ да черек ауузчу малкъарлыла, ангылаяллыкъдыла. Алай шёндюгю литература тилге келишмеген джерлери уа кёбдю. Анга сейир этерге керек болмаз. Нек десенг, бу джазыугъа минг джылгъа джууукъ болады. (Аны юсюнден артдаракъда антырыкъбыз). Андан бери уа тилде тюрлениуле бек кёб болгъандыла. Бусагъатда Малкъарда, Къарачайда юйге «ой» деб айтмайла. Бурун'а, эштада, Кавказ-да тюрк тилли халкълада алай айтхан адет болгъан болур. Анга ийнаныр ючюн Москвада 1963 джылда чыкъгъан «Тюркологические исследования» деген китабпы 143-чю бетин ачыб Э. Р. Тенишевну статья сына къарайыкъ. Анда айтханнга кёре, бюгюнледе Къытайдагъы уй-гурланы (тюрк тилли халкъ) яркендча сёлешген къаууму «ой» деб юйге айтады.
Бусагъатда таулула йурт — «юрт» демейдиле, «джурт» дейдилё. Алгъынигы джолун'а Зеленчукну ташында джазыу ангылатады. Андан сора да аны юсюнден шёндюгю тилден эки юлгю эскертейим: «ат йер» — «атджер» эм «бу ийыл» — «быйыл» деб, «ат джер» (джер-иер) эм «бу джыл» (джыл-йыл) деген бла бирге, бир магъананы берирге, эсге келгенича, бирин биринден игиге санамай джюрютебиз.
Суу Ана, Жел Ана д. а. к. (эртеде ийнаныулагъа кёре) сууну, джелни д. а. к. затланы иеси, оноучусу барды деген магъанада джюрюген хапарланы ким эштмегенди? Бу ташда уа «Бал Ананы» аты къабырына таш салыниган киши джылны къайсы кезиуюнде ёлгенин белгилерге айтылады. «Бал Ана балланыф» деген сёз «малла ёрге ётген заманда» деуню иёгериди. «Бла» деген сёзюбюз бла бирге не да аны орнуна «ба» деген, бусагъатдагъы тюрк тиллени бир кьауумунда джюрютюлген, сёз бу ташны джазгъанланы тиллеринде да болур эди.
Атланы юсюнден бир кесек айт-хандан сора, сюзюле тургъан джазыуну къалгъаны шёндюгю тилде белгиленир.
Иисус-Христос бла Тейрэ кёчюрюлюр керекли тюйюлдюле.
Ёгс Ёгюз сынны иесини кристан дин берген Ыколаос деген аты бла тенг джюрютюлюб болгъан кесини миллетини тёрелериндеча аталгъан атыды.
Осрт — сьнны иеси бла къачан эсе да урушхан багъатырны атыды. Бу тюрк тилли миллетледе джюрюген атладан болмагъаннга ушайды.
«Бакъатар» деген сёзню не энчи атха не да дукъум атха санаргъа боллукъду. Аны ючюн джазыуну магъанасы аз тюрленеди. Татаркъанны джырында ол сёз барды: «Багъатыр улу Татаркъан, бойнунга салдыиг ат аркъан...».

Энди джазыуну Малкъарны эм Къарачайны бюгюннгю тиллеринде джазайыкъ (Чегемни тилинде):
«Иисус Христос. Ёгюс Ыколаос. Чакъ эриб юй къойубса. Урушуб Осрт багъатыр бла. Къатайыб джуртдан Бал Ана балланыб. Журтлагъа не этер Тейри? 79 джыл».
Кезиу бу сын таш къайсы заманда салыннганын сюзерге джетгенди. Кесигиз суратда кёргенча, бу ташны юсюнде джору барды. Ташны ям джазыуну башха сын ташла бла эм джазыула бла тенглешдириб кёрюб, академик В. Ф. Миллер Зеленчук таш 1013 джылда (биз джазгъаннга тохташдыргъанды).
Биз да алыкъа ол оюмдабыз. Алайды да, ташха 951 джыл болады.
Башда айтылгъандан бу зат тохташдырылады. Зеленчукда табылгъан бу башда этилген джазыу малкъар-къарачай тилде окъулады эм да малкъар-къарачай халкъланы буруннгу тёлюлери этген джазыуду дерчады. Тили артыгъыракъ да черек ауузлу малкъарлыланы тиллерине джууукъду. Алай эсе, малкъарлыла бла къарачайлыла шёндю джерлеринде (кёбле эндиге дери санагъанча XIII—XIV ёмюрден бери угъай) не аздан тергегенде да XI ёмюрню башындан бери джашайдыла. Ала XI ёмюрде кристиан динни тутхандыла, аны бла бирге грек алфавитни мурдорунда кеслерине алфавит къураб, окъуулу - джазыулу болгъандыла. Бу джазыуда грек алфавитде болмагъан эки харф барды: Э бла И. Бу эки харф болгарлы Кирилл (Константин) тохташдыргъан эсги славян алфавитде бардыла.
Энди сёа историклениди. Бу шартлагъа тыяна, Шимал Кавказны халкъларыны историясын джангыдан таб джарашдырыргъа онг чыгъады.
Зеленчукдагъы ташны джазыууну («Зеленчук» деген сёз малкъарча «Зыланчыкъ» деген сёздю. Аны орусча айтханда бузуб, «Зеленчук» дегендиле) 1963 джылда малкъарча окъуб, аны юсюнден 1964 джылны 23 октябрында Къабарты-Малкъар илму-излем институтну малкъар тил эм археология секторларыны бирге джыйылыуларында айтхан эдим.

М. КУДАЕВ,
физика-математика илмуланы
кандидаты.

Суратда: Зеленчук сында джазыуну 1888 джылда Д. М. Струков этген сураты. Аны 1893 джылда В. Миллер китабда чыгъаргъанды.
Сурат репродукция А. Горностаевнуду.

надпись вот эта?

Айран, почтангы бир ат меннге бир джангы китаб ашырырма, богъан соруугъа джууаб барды анда, Джуртубаланы Махдини китабы. Огъасе эльбаны библиотекасына кир да анда "Происхождение карачаево-балкарского и осетинского народов" дегенни скачать эт.

Цитата
Шамильхан пишет: Айран, почтангы бир ат меннге бир джангы китаб ашырырма, богъан соруугъа джууаб барды анда, Джуртубаланы Махдини китабы. Огъасе эльбаны библиотекасына кир да анда "Происхождение карачаево-балкарского и осетинского народов" дегенни скачать эт.

нашел) спасибо)

Аланла, мен сизге Тюркден Къарачайгъа къонакъгъа биринчи кере келиб, ызына къайытхан къарачайлыны джазгъанындан бир кесегин келтирейим (тюркча айтханларын бизни тилге бура):

"Россияда стройкалада бираз ишлеген эдим. Алай а, таблыкъ тюшюб, Кавказгъа баралмагъанлай къалгъан эдим. Кёб болмай а,
Къарачайгъа барыб къайытдым - энди ёмюрде да бармазча болгъанма.

Тюрлю-тюрлю джыйылыулада да болдум. Не айтханларын ангылагъан къыйын эди: бир сёзлерин бизнича айтсала, он сёзлерин - орусча. Тепси къурсала да - аракъысыз болмай. Аллах харам этген ичкини да кёлтюрюб, алгъыш-тилек эте эдиле. Къалгъанмыды сизде муслиманлыкъ?

Тиширыуларыгъыздан да кёлюм чыкъды: бутлары, билеклери джалан, башларында джаулукъ джокъ. Марушколача.
Эркишилеригизге да тиширыуларыгъыз оноу этгенча эследим. Мыжыкъладача.

Къайдады ата-бабаларыбыз айтыб тургъан къарачай халкъ? Дин, тил, намыс да къарыусуз болуб, орус маталлы болуб баргъаныгъызны эслеймисиз экен?"

Если у кого нибудь есть еще интерес давайте адреса, скину еще один вариант от историка любителя

ну вам отправлю и так

Цитата
Barsil пишет: Если у кого нибудь есть еще интерес давайте адреса, скину еще один вариант от историка любителя

Сбросьте на bella009@rambler.ru, если можно

Если я не ошибаюсь, нет официально признанного перевода Зеленчукской надписи. Неофициальных же много.

Цитата
Sabr пишет: Официальное признание будет означать - аланла тюрк болгъанларын. Аны уа къалай айтсынла!

Если обоснование было бы твердым, так же, как и аргументы - неоспоримыми, думаю, пришлось бы признать)

Barsil, сау бол, все получила)

Цитата
Мерсéдес пишет: Если обоснование было бы твердым, так же, как и аргументы - неоспоримыми, думаю, пришлось бы признать)

Бывает так, и очень часто, на науку, на правду оказывает давление политика. Олжасны "Аз и Я" китабы бла къаллай къазауат баргъаны эсдеди.
Башха юлгю: наше выселение по всем статьям попадает под определение "геноцид". Но как ни старались представители репрессированных народов, парламент страны отклонил это.

Аланла тюрк халкъ болгъанларына, биз да аланы туудукъларын болгъаныбызгъа кёб шагъатлыкъ барды. Алай а, иран тилли халкъланы алимлери кёбюрек болгъанлары себебли, Орус кърал да аланы джанында болгъаны себебли, тюрк-муслиман къарачай-малкъар халкъ тюзлюгюн табалмайды.

Алимлерибиз (дипломлары бла тюл, билимлери бла) кёбюрек бола барсала, кюреше барсакъ - Тюзлюгюбюз тюзде къалмаз.

Цитата
bubbleman пишет: Sabr, Европаны алимлери аланланы иранга мы тюркге ми санайдыла?

Европаны барын билмейме, алай а Норвегияда аланла - тюркдюле, нарт эпос да тюрк халкъныкъыды дегенле бардыла.
Бу къралны уллу джазыучуларындан бири - къарачайлы келгенди деб эшитгенинде - "аланланы туудукълары къаллай болгъанын кёрюрге излейме" деб, бир сагъатны учуб келген эди. Андан уллу джукъгъа сейирсинмегенме мында.

Ол джазыучу "сизни юсюгюзден, алан тарихигизден, нарт эполсугъуздан да китаб джазайым, ары чакъырыб, джеригизни, халкъыгъызны кёргюзталлыкъ эсегиз" дейди. Аны анда айландырыб, хапар айтыб, сау-эсен ызына ким ашырсын ансы?

Мен аны "Кавказ" деген поэмасын бизни тилге да кёчюрген эдим - аны да анда басмалатыр джер табмай, уялыб турама. Ол поэмада да ол къарачайны юсюнден джазады.

Бизни башчыларыбыз эсли адамла болсала, аллай адамланы чакъырыб, кёб зат джаздырлыкъ эдиле - алай бла биз белгили бола барлыкъ эдик. Тегейлиле этиучендиле алай, ингушлула да, къабартылыла да этиучендиле. Биз а...

Цитата
bubbleman пишет: Европаны алимлери аланланы иранга мы тюркге ми санайдыла?

Кёбюсю (барысы дерчад) интернетде джазылгъан(не бизге, не тегейлилеге къатышмагъан) юзюкле бла китаблагъа ашыргъан ссылкала, иран дейдиле, Абаевни да сагъыннганлай...Гуглда ингилиз тилде урсанг кёрлюксе.

Цитата
Sabr пишет: Ол джазыучу "сизни юсюгюзден, алан тарихигизден, нарт эполсугъуздан да китаб джазайым, ары чакъырыб, джеригизни, халкъыгъызны кёргюзталлыкъ эсегиз" дейди. Аны анда айландырыб, хапар айтыб, сау-эсен ызына ким ашырсын ансы?

Салам алейкум!
КЧР ни культура министерствосубла кёрсегиза? Неда писателлени бирлегишибла... Университет, институт гуманитарных исследовании могли бы в этом вопросе как то содействовать... дело то важное.