- Юре билмеген ит, къонакъ келтирир.
- Тенгни тенглиги джашай барсанг билинир.
- Хантына кёре тузу, юйюне кёре къызы.
- Ариу джол аджал келтирмез.
- Джылар джаш, атасыны сакъалы бла ойнар.
- Гырджын – тепсини тамадасы.
- Хатерли къул болур.
- Тили узунну, намысы – къысха.
- Ётюрюкчюню шагъаты – къатында.
- Атлыны ашхысы, ат тизгининден билинир
- Кёб ант этген, кёб ётюрюк айтыр.
- Ойнай билмеген, уруб къачар.
- Джашны джигитлиги сорулур, къызны джигерлиги сорулур.
- Узун джолну барсанг, бюгюн келирсе, къысха джолну барсанг, тамбла келирсе.
- Къарын къуру болса, джюрек уру болур.
- От кюйдюрген, сау болса да, тот кюйдюрген, сау болмаз.
- Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
- Байма, деб да, къууанма, джарлыма, деб да, джылама.
- Кёб джашагъан – кёб билир.
- Элни кючю – эмеген.
- Ач – эснер, ат – кишнер.
- Айран ичген – къутулду, джугъусун джалагъан – тутулду.
- Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
- Кёлсюзден сёзсюз тууар.
- Иги – алгъыш этер, аман – къаргъыш этер.
- Кийиминг бла танылма, адамлыкъ бла таныл.
- Бети бедерден, намыс сакълама.
- Керти сёзге тёре джокъ.
- Эри аманны, къатыны – аман.
- Ишни аллы бла къууанма да, арты бла къууан.
- Джыйырма къойну юч джыйырма эбзе кюте эди.
- Адам сёзге тынгыла, акъыл сёзню ангыла.
- Джангызны оту джарыкъ джанмаз!
- Бек ашыкъгъан меннге джетсин, дегенди аракъы.
- Ана – юйню кюн джарыгъы.
- Къартха ушагъан джаш – акъыллы, джашха ушагъан къарт – тели.
- Адам сёзюнден белгили.
- Дуния мал дунияда къалады.
- Чомартха хар кюн да байрамды.
- Къарт айтханны этмеген, къартаймаз.
- Рысхы джалгъанды: келген да этер, кетген да этер.
- Адеб джокъда, намыс джокъ.
- Кёкдеги болмаса, джердегин кёрмейди.
- Бал ашаргъа сюе эсенг, чибин ургъаннга тёз.
- Тойгъа алгъа да барма, тойда артха да къалма.
- Чабакъ башындан чирийди.
- Билмезни кёзю кёрмез, этмезни къулагъы эшитмез.
- Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
- Къууут – джелге, берне – бошха.
- Халкъны юйю – туугъан джери.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Ответы
Кайдам джол, формюл табалсам бир джопй eтeргe кюрeширмe.|
Tinibek
"Къарачай" (??79-86). Статьяны аты [b]"Биз къаллай бирбиз?" |
|
|
|
|
|
"Къарачай" (??79-86). Статьяны аты "Биз къаллай бирбиз?"
internetten http://www.softinterface.com/Convert-Doc/Features/ Convert-PDF-To-TEXT.htm?gclid=CLamnJDh46QCFUKT3wod 0yLK5w Convert PDF To Text Files (Convert PDF To TXT Files) дeп бир програмла кёчюрюргe кюрeштим. Багъалы джамагъат! Быйыл октябрны 14-ден 25-не дери кёзюуде къралда адам санны тергеу бардырылады. Аны бардырлыкъ комиссияла, адамла ишлеб башлагъандыла. Ёзге кесибиз да тергеуге тюшер ючюн къайгъырыргъа ке- рекбиз. Сансызлыкъ этиб, бир джанында къалыб кетмегиз бир адамыбыз да тергеуге тюшмей къалмасын. Миллетлигигизни да джаздырмай къоймагъыз. Биз кертиси да къаллай бир болгъаныбызны билирге керекбиз. Кёб болургъа кюрешейик. Кёбню насыбы да кёбдю. ГЕРБЕКЛАНЫ Нюрлю, экономика илмуланы кандидаты. Аллы газетни 79-чу, 80-чи, 81-чи, 83-чю номер-лериндеди. ДЖЁГЕТЕЙ АЯГЪЫ РАЙОН 1935 джыл къуралгъанды. Аны бютеулей площады 24835 гектарды. Районну джамагъатыны саны 52200 адамды. Анда джашагъан къарачайлыланы саны 39406 адам болады. Сарытюз эл муниципал къуралышны бютеулей пло-щады 2800 гектарды. Элни кесини джери 328 гектаргъа саналады. Сарытюз Къумуш бла Красногорка эллени арасын-дады. Совет власть орналгъ-андан сора къарачайлыла-ны бир къаууму тар ёзенле-ден тюз джерлеге кёчеди, алай бла 1921-1924 джылла-да Къызыл Къарачай, Тере-зе, Элтаркъач элле къурала-дыла. Сарытюзню тамалын 1924 джыл тебердичи Бат-чаланы Ильяс салгъанды. Аты да ?сары тюз? деген магъананы береди. 1943 джыл ноябрны 2-де (гюрге кюн) халкъыбызны юсюне джалгъан терслик-лени къуюб, мингле бла джылланы джашаб келген джуртларындан кёзкёрмез-ге, Орта Азия бла Къазах-станны къум тюзлерине, ашырадыла. Ма ол заман-да элге къарачайлыла атагъан атны да къызгъана-дыла, анга Прикубанский деб атайдыла. Уллу Ата джурт къазауат-да Сарытюзден 156 адам джан бергенди. Ёртенладан бир юйдегиден 4 къарнаш, Биджиладан 4 къарнаш, Бо-ташладан 3 къарнаш уруш тюзледен къайтмай къалгъ-андыла. Бюгюн элни кесини аты орнуна да салыныб, бу юйдегилени атлары бла орамла да аталгъандыла. Былайда бир затны эси-гизге салыргъа излейбиз. Ким да билгенден, бизни кё-чюргенлери себебли халкъ-ыбызны келечилерине Со-вет Союзну Джигити деген атны бермей тургъандыла. 1943 джылгъа дери, совет аскерле ызларына ыхтыры-лыб баргъан кёзюуде, бютеу СССР -ден 30 минг совет ас-керчи Совет Союзну Джиги-ти деген атха теджелгенди ? аладан 40 адам къарачайлы болгъанды. 1943-1945 джыллада Совет Союзну Джигити деген атха миллион совет аскерчи теджелгенди. Къарачайлыла аланы ичин-де къаллай бир боллукъла-рын (неда болгъанларын) эсеблерге да къыйынды. Аладан сынгар бир адам-гъа ? Багъатырланы Харун-нга ? берилгенди ол ат къа-зауатны кёзюуюнде. Бюгюнлюкде Джигит де-ген атны 11 адамыбыз джю-рютеди. Биз аланы юслерин ден артдаракъ айтырыкъбыз. Уллу Ата джурт къазауатха дери элде Ворошилов атлы колхоз болгъанды. Элни къатында орналгъан дорбунлагъа турист маршрутла салыннгандыла ? ?Теплая?, ?Кадет-Дорбун?, д.а.к. Сарытюз къарачай эл болгъанлыкъгъа, анда кёб тюрлю миллетни келечилери джашайдыла. Сарытюзде джашагъан къарачайлыланы саны 3746 адамды. Сарытюзден Джёгетей Аягъы шахаргъа дери 25 километрди, Черкесскеге дери 43 километр болады. Джёгетей эл муниципал къуралышны бютеулей джери 6248 гектарды. Джангы Джёгетей элни джери 162 гектаргъа саналады. Джангы Джёгетей къарачайлыла депортациядан къайтханларындан сора къуралгъанды ? 1957 джыл. Джёгетей сууну аты бла аталгъанды эл. Анга ?Къобустала?, ?Чалманла? деб да айтыучандыла халкъда. Аллында эл ?Джёгетей Аягъы? совхозну бир бёлюмюне саналгъанды, 1965 джыл кеси айырылыб ?Джёгетей? совхоз болады. Элни ичи бла Ючкекеннге джол ётеди. Къарачай элге саналгъанлыкъгъа, элде башха миллетлени келечилери да джашайдыла. Джангы Джёгетейден Джёгетей Аягъына дери 10 километрди, Черкесскеге дери 28 километрди. Эски Джёгетейни джери 199 гектарды. Тийре-тийреге юлешиниб, Джёгетей сууну джаны бла Къызыл Къаладан Джангы Джёгетейге дери джетиб тохтайды. Джёгетей ёзенде 1795 джылдан къалгъан къарачай къабырла бардыла. Белгилисича, 1828 джыл Хасаука урушдан сора, Къарачай сыйлы кесаматны тамалында Эресейни къурамына киреди. Ызыбызгъа айлансакъ, Асхакъ Тимурдан сора алан кърал, къуш тюгюнлей чачылыб, кими Тау Артына, кими Кърымгъа къачады. Бир кесегибиз да мийик тауланы тар ёзенлеринде бугъады. Алайда джашаб тургъанлай, бир кюнню Хасаука уруш барыб, къарачай халкъны аллында тургъан акъылманларыны тюз оноулары бла миллетин къырдырмай, Къарачай Эресейге къошулады. Хасаука урушда Эммануэлни 150 аскерчиси ёлгенди, къарачайлыла 12 адамларын тас этгендиле. Ол урушда ёлген джигит Умарны джыры да барды. Асыры залимден анга ?эки атыб тютюнюн бир этиучю? дегендиле. Бюгюнлюкде талай тукъум аны кесиники этиб даулашады. Умар къайсы тукъумдан болгъанын киши да билмейди. Бир затны уа барыбыз да билебиз: ол къарачайлыды, тарихибизде махтаулу ызын къойгъанды. Къарачайны адам саны кёб, джери аз болгъаны себебли, орус патчах бизни миллетге тюз джерледе эл орунла береди, алай бла, аланланы туудукълары ? къарачайлыла ? аланла бурун джашагъан джерлеге ие болуб башлайдыла. Алайды да, Джёгетей ёзен да, арадан джюзле бла джылла ётгенден сора, аны джеринде тарих ыз къойгъан ахлусуну ту удукъларына эшиклерин кенг ачады. Хасаука кесаматдан сора къарачай миллет сёзюне толу болгъаны себебли (айтыргъа, бизни миллетден чыкъгъанды ?Навеки с Россией? деген девиз), патчах разылыгъын билдире, 1893 джыл майны 20-да Кавказ аскер округну аскерлерини командующийи генерал адъютант Шереметьев бегим чыгъаргъанды. Анда былай айтылгъанды: ?Все леса, расположенные по верховьям р. Кубани и её притокам: Теберде, Худесу, Дауту, Джеланколу и Маре, состоящие из хвойных и лиственных насаждений и за нимающие площадь прибли зительно 100 т. д. (тысяч де сятин) составляют достояние всего карачаевского племени, не подлежат распреде лению между отдельными аульными обществами?. 1910 джыл къарачай мил лет тюз джерлеге чыгъа тебрегенинде, джангыдан указ чыкъгъанды. Чегет эм уллу байлыкъгъа саналгъаны себебли, указ чегет бла байламлы болгъанды: ?Все леса Карачая, состоявшие в постоянном пользовании населения, оставить за карачаевским народом на праве нераздельной общественной собственности?. Джёгетей эллени къуралыулары 15 джылны узунуна баргъанды ? Огъары Тала, Орта тийре, Эки суу арасы деген атла ол затха шагъатлыкъ этедиле. 1926 джыл Эски Джёгетейде 5942 адам джашагъанды. Коллективизацияны заманында ?13 лет Октябрю? деген колхоз къуралады. 1939 джыл ВЛКСМ-ни крайкому Джёгетейде джаш тёлюню, социалист эришиуге чакъырыб, ючюнчю бешджыллыкъны сыйына эм иги аскер атланы ёсдюрейик эмда ворошиловчу атчыланы хазырлайыкъ, деген башламын джаратыб къабыл кёргенди. Джёгетейчи джаш Багъатырланы Харун Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Днепр суудан ётген заман да этген джигитлиги ючюн Со вет Союзну Джигити деген атха ие болгъанды. 1992 джыл Гербекланы Магомет- ге Россия Федерацияны Джигити ат берилгенди. Ол зат Россия Федерацияни биринчи Президенти Борис Ельцин Сталин бла Берияны терсликлери ючюн кёчюрюлген миллетледен кечмеклик тилегенден сора болгъанды. Эски Джёгетейден Джёге тей Аягъына дери 18 километр барды, Черкесскеге дери 36 километр болады. Къызыл Къала элни кесини джери 102 гектар болады. Эл 1928 джыл къуралгъ анды. Адамла бери эски къа рачай элден ? Хурзукдан ? кёчгендиле. Элде биринчи юй орунну Мамаланы Джанибек салгъанды. Урушха дери былайда Ворошилов атлы колхоз болгъанды. Къарачайлыланы кё чюргенден сора элни атына Каменное атагъандыла. (Ке лишмей да къалмайды, элде адам къалмаса, эл ташджю рек болмай не этерик эди?) Къарачайлыла ?тутмакъ дан? къайтхандан сора эл кесини атын табады. Къызыл Къаладан узакъ болмай, 2 километр чакълы барыб, XVI-чы ёмюрден сакъланнган Гошаях бийчени къаласы сюеледи. Анга Гошаях къала дейдиле. Джёгетейни ёзени башха археология эсгертмеле бла да байды. Къызыл Къаладан Джёгетей Аягъына дери 21 километр барды, Черкесскеге дери ? 39 километр. Эски, Джангы Джёгетейледе эмда Къызыл Къалада джашагъан къарачайлыланы саны 7975 адам болады. Красногор эл муниципал къуралышны бютеулей площады 1616 гектарды. Красногорка элни кесини джери 251 гектаргъа саналады. Алгъын анга Верхне-Кубанская дегендиле. Красногоркагъа аты аны тёгерегинде къызыл бояулу къаяла болгъанлары ючюн аталгъанды. Аны тамалын 1861 джыл къобан къазакъ аскерлени къазакълылары салгъандыла. Красногорка станседе 2144 адам джашайды ? асламысы оруслула бла къарачайлыладыла. Красногоркада джашагъан къарачайлыланы саны 1376 адамды. Красногоркадан Джёгетей Аягъына дери 20 километр барды, Черкесскеге дери 38 километр болады. Къойдан эл муниципал къуралышны бютеулей площады 782 гектарды. Къойдан элни кесини джери 49 гектар болады. Къойдан Пристань бла Николаевканы арасында орналгъанды. Алим М. А. Хабич улу чертгеннге кёре, эл ?къой суу? деген магъананы тутады. Башха тюрлю топонимика оюмла да джюрюйдюле. Былайда Абазинка суучукъ барады, анга алгъын Тохтамыш суу дегендиле. Джюрюген хапарлагъа кёре, былайда ногъайлыла джашагъандыла, элге эмина ауруу кириб, барысы да къырылгъандыла. Эл 1926 джыл къуралгъаннга саналады, атына да алайда Красный Востокдан чыкъгъан абазалыла джашагъанлары себебли Абазинка дегендиле. 1957 джыл къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтханларындан сора 200 къарачай юйдеги бери кёчгенди. Алайды да, элни огъары джанында, Къойдан Пристаннга къошулгъан джерде, къарачайлыла джашайдыла, элни тёбен джанында абазалыла орналгъандыла. Элде абазалыла бла къарачайлыладан сора да башха миллетлени келечилери бардыла. Къойданда джашагъан къарачайлыланы асламысы, Пристань, Чапаевский, Холодный элледеча, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчгюнчю, Мара элде джашагъандыла. Къойдан элде 828 адам джашайды ? аладан 347 адам къарачайлыды. Къойдандан Джёгетей Аягъына дери 22 километрди, Черкесскеге дери 17 километр барды. Гюрюлдеуюк эл муници- пал къуралышны бютеулей площады 1515 гектарды. Элни кесини джери 111 гектар болады. Эл 1861 джыл къуралгъаннга саналады, алай а былайда VII-VIII-чи ёмюрледен |
|
|
|
|
|
Tinibek
Бек таб джарашдыргъанса. Халатлары да джокъну орнундады. Джангыз, айтханымча, ол статьяны эм аллындан башлаб, бир-бири ызындан барырча болса... Аллах кюч берсин! |
|
|
|
|
|
...
|
|
|
|
|
|
Sabr
Dzhangyz, aythanymcha, ol statyany em allyndan bashlab, Bir Biri yzyndan baryrcha Bolsa 82 номeрдeкин табалмадым, калганланы "Биз Каллай Бирбиз" тeмага джараштырырга кюрeштим. |
|
|
|
|
|
Tinibek
82 номерде ол материал джокъ кёре эдим, бош излетгенме, кечериксе. "Биз къаллай бирбиз?" - алимлеге да, тюз окъуучулагъа да джарарыкъды. Магъаналы джазыуду. |
|
|
|
|
|
Sabr
Тамам о заман   |
|
|
|
|
|
Tinibek
Салам! Ол статьяны аягъы басмаланды "Къарачай" газетде (?87). Энди аны "Биз къаллай бирбиз?" теманга салсанг - иш тамам болур. |
|
|
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -1- ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ Адамла къууанчларында, Акъыйынлыкъларында, намазчы атала, анала намазларыны артында кёб тилек этедиле. Ала дууаларында къралыбызгъа тынчлыкъ-рахатлыкъ, миллетибизге бирикмеклик, игилик, ёсюб келген тёлюге саулукъ, насыб Уллу Аллахдан тилейдиле. Ол кёб тилекни ичинде, унутулмай, хаман айтылыб тургъан бир тилек барды: ?Аллах, бизни балаларыбызны, ёсюб келген тёлюню илинмек аджалдан сакъла!? - деб. ?Илинмек аджал? неди? Бу философия-акъылман ангыламакъны ачыкълагъан къыйынды. Джамагъат билгенден, тюз ауруб, тёшегинде ёлмеген илинмек аджалдан ёлгеннге саналады. Аны ючюндю ёлюгю эсине тюшген адамны тилеги: ?Къадарынг болгъан Аллах, Сен меннге тюз ёлюмден, джатхан орунумда ёлюрге буюр!? - деб. Ким да кёреди, тюз ууахтыдан ёлгенни санындан эсе ажымлы, замансыз ёлгенни саны кёбге артыкъды. Илинмек аджалны сылтаулары мардасыз кёбдюле. Адамла суугъа кетиб, уугъа барыб, агъач кесе, авариягъа тюшюб, аракъыдан кюйюб, тютюн ичиб, наркотиклени, аман адамланы заранындан, табигъат палахладан замансыз дуниядан кетедиле. Илинмек аджалла кёб тюрлю болсала да, эки къауумгъа бёлюнедиле. Биринчи къауум илинмек аджал адамгъа, миллетге тыш кючню зарауатлыгъындан джетеди: табигъатдан, аман адамдан, кесинги къралынгдан. Сёз ючюн, джер тебреннгенден, суу къобхандан, уллу джелден кёб адам къырылады; бир аман адам башханы ачхасын, рысхысын алыр муратда, джашыртын сампалны тартады да, ёлтюреди; фашист Германия, уллу планла салыб, кесине джер, байлыкъ къошар ючюн, Экинчи дуния къазауатны ачады, 55 миллион адамны джашауун юзеди. Не уа, СССР 30-40-чы джыллада кесини миллионла бла адамларын болмагъан сылтаула бла дуниядан тас этгенди. Ачыкъ белгилиди, адамлагъа, миллетге тыш кючден келген зарауатлыкъ адам улуну къарангылыгъы бла байланыб болгъаны. Халкъны къарангылыгъын хайырландыра, залимле - наполенла, гитлерле, сталинле - миллетлерине энчи насыб излейдиле, аны бла биргелей ала тарихни сыйлы бетлерин алыргъа сюедиле. Адам улу къарангылыкъдан бек акъырын чыгъа барады. Ол огъай, миллетлени ызына, къарангылыкъгъа, кетген заманлары да болады. Айтханыбызны бегитген кёб мисалны тарихде, джашауда кёребиз. Адамгъа, миллетге тыш кючден келген зарауатлыкъла адамны аманындан, ханладан, бийледен кърал тамадаладан келе эселе, ол къыйынлыкъланы тыяллыкъ, тыярыкъ да кеслеридиле. Алай болур ючюн а, кърал демократ джорукъда джашаргъа, аны тамадалары да керти демократла болургъа керекдиле. Алай болмаса, залимлени залимликлерин тыяргъа, бизде, тюз халкъда, къарыу джокъду. Демократия болмагъан къралда джамагъат къанатсызды. Джангыз бизни этерибиз: ?Аллах, халкъны, адамланы Сен джазыкъсын, къралны башына джараулу оноучула тюшсюнле, ишни ала миллет излегенча этсинле?, - деб тилеудю... Биринчи къауум илинмек аджалла адам улугъа, башында кёргюзтгенибизча, уллу халеклик келтиредиле. Бу халекликле боллукъ тюл эдиле кърал башчыла тюз атласала, закон бла ишлеселе, кеси неда миллет эгоизмлери, амбициялары болмасала. Залимлени фитналыкъларын тыяр ючюн адам улу бир акъылгъа келирге, къарангылыкъны да (олду аны сокъур, къарыусуз этиб тургъан) тас этерге керекди. Не джашырыу, алай болур ючюн кёб заман керекди. Ары дери уа адам улу къатыша, адамла да къарангылыкъдан залимлеге замансыз къурманлыкъ бола барлыкъдыла. Тюздю, бусагъат дунияда 200 къралны ичинде джашауну таб къурагъанла бардыла: Япония, Сингапур, Германия, Норвегия, Швеция, Голландия, Дания, Бельгия, дагъыда алачала. Бу къраллада, Солженицын айтханлай, адамны сакълау, аны сыйын кёрюу бек мийик дараджадады. Адамланы тыш кючден ёлюмню, палахны тыяргъа къарыулары нолгъа джууукъ эсе да, илинмек аджалны сылтауларын тыяргъа, тыялмасала да, аз этерге къолларындан келликди. Экинчи къауум илинмек, ажымлы аджалланы адамла кеслери кеслерине келтиредиле. Уллу кёллюлюк, къарангылыкъ (Аллахны эм уллу джаулары), дюргенлик, сансызлыкъ, телисине эришмеклик, зарлыкъ, миллетин сюе билмегенлик, аны джакъламагъан, къарыуу бола тургъанлай, анга болушмагъан, миллети не бола тур- -------------------- гъанын кёрмеген, хоншусуну иги затын башына тартмагъан, хар атламын ?тукъумум, миллетим манга не айтырла? деб, эте билмеген, джарамагъан къылыкъланы къурутургъа кюрешиб турмагъанлыкъ, къысхасы, толу адам халда, джашау излегенча, джюрюмегенлик аны баш сылтауларыдыла. Ол затла кёбюбюзню къыйнайдыла, миллетибизни да къалгъан миллетлени ичинде мутхуз этедиле. Джокъду тыбырыбызда джылыу, берекет - уллу гитчени, гитче уллуну эсгериб, эски заманладача, джюрюген тюбемейди. Башында кёргюзтген чирик адетлерибиз, башчыларыбызны сансызлыкълары миллетни алгъа барырына чырмау боладыла. Къыйынлыкъны ачысын къат-къат чайнагъан, учузлукъну сынагъан халкъ, къарачайлыла, кимден да бек бир джумдурукъ, эгеч-къарнаш болуб джашаргъа керек эдик. Ол зат бюгюн бизде джокъду. Бу барыудан барсакъ, бусагъат дунияда глобализация (чексизлик) барады да, ол миллетибизни дженгил заманда тас этерикди, джуртсуз да къоярыкъды. Чексизлик ?алтын миллиардны? горда бычагъыды. ?Алтын миллиард? тоя билмеген Джелимауузду. Ол миллетлени, къралланы чайнамагъанлай джутуб барыргъа излейди. Аны не болгъанын, антиглобалистле ангылайдыла. Ма, аны ючюн, ала чексизлик бла кюрешни бардырадыла. Бу кюнледе дунияда эки мингден артыкъ тюрлю миллет джашайды. Алай эсе, аллай бир тил да джюрюйдю. ЮНЕСКО билдиргенден, аллыбызда 50 джылны ичинде дунияда бюгюн джашагъан тилледен 600 ёллюкдю. ЮНЕСКО ачыкъламайды ол 600-ге къайсы миллетле киргенлерин. Мен ангылагъан, джашауубузну тюзетмесек, анга гыбыча къадалмасакъ, ол дуниядан тас боллукъ миллетлени ал тизгинлеринде барлыкъбыз. Анга шагъатлыкъ эте тургъан миллетибизде кёб ышанла джюрюйдюле. Бармыдыла мадарла миллетибизни миллетлигин сакъларгъа, аны ёмюрюн узакъ этерге? Къыйынды, алай а бырдыла! Башында айтханыбызча, экинчи къауум илинмек, ажымлы, замансыз аджалны сылтауларын адам кеси кесине уллу кёллюлюкден, дюргенликден, сансызлыкъдан - джашай билмегенден - чакъырады. Билгеннге, кесибиз кесибизге салгъан къыйынлыкъла табигъат берген, кърал неда башха кърал салгъан къыйынлыкъладан, ёлюмден чыртда аз тюлдюле, кёб тюл эселе. Табигъат, кърал адам улугъа зарауатлыкъны заман заманы бла джетдире эсе, адамла уа джарамагъан къылыкълары бла, ёлюмню кеслерине хар кюнде, кечеде табадыла. Алай бла дуниядан джаш къауум, джашаугъа эм керекли къауум, джашамайын кетеди. Адамны къолундан келликди (кёблени келген да этеди) кеси этген терсликни тюзетирге. Сынгар эслеб джюрюрге керекди. Мийик культуралары болгъан къраллада адамла джорукъгъа сыйыныб джюрюйдюле, джарамагъан затны этмейдиле. Статистика билдиргенден, аллай къраллада, кеси кесине къыйынлыкъ салыб ёлгенлени саны кёб кереге азды. Алай эсе, биз да культурабызны кёлтюрейик, джорукъ бла, закон бла джюрюйюк, игилеча, ашхылача джашайыкъ! Ийнаныгъыз, джашауубузну игиге бурургъа кёб зат, уллу къарыу керек тюлдю. Биринчиге, бусагъатда унутулуб бара тургъан адет-тёре джорукъланы джашаугъа бурсакъ, ол кёбге игиленникди, миллетибиз да кётюремликден чыгъарыкъды. Бюгюнлюкде бизде джюрюген джалкъаулукъ, ичкичилик, тютюн тартхан, алдау, урлау, ёлтюрюу, улху алыу, фитналыкъ, саякълыкъ алгъын миллетибизде джюрюмегендиле, болгъан эселе да, айданджылдан аланы бир къаууму тюбегенди, кёбюсюнден миллетни хапары болмагъанды. Къарачайлыланы джерлери дыккы, ташлы, аз хайырлы болсала да, къаджыкъмай урунуу бла Кавказда бютеу миллетледен эсе бай джашагъандыла. Тарихчиле шагъатлыкъ этгенден, юйсюзкюнсюз, садакъачы болмагъанды. Къарачайда аракъы, тютюн ХХ-чы ёмюрню аллына дери джюрюмегенди, эсириб, хунагъа кесин ургъан болмагъанды, орамда джыгъылыб тургъан тюбемегенди. Уру, алдау бек сыйсызлыкъгъа саналгъанды. Къарачайлыла юч-тёрт айгъа джайлыкълагъа кетселе, юйлерине кирит салмагъандыла. Эркишиле шкокну уугъа, къаманы омакълыкъгъа айландыргъандыла, ала бла адам ёлтюрмегендиле, ол огъай, тюйюшде хайырландырмагъандыла. Къарачайда саякълыкъ эм бедиш затха саналгъанды. Ол тиширы- ------------------------------ уну, эркишини да бирча учуз этгенди. Саякълыгъы болмагъан, ариу хауада, эт бла акъ ашаб джашагъан адам ариу эмда агъачлы болгъанды. Аны ючюн саналгъандыла къарачайлыла Кавказда эм чырайлы адамлагъа. Миллетибизни башында айтылгъан махтауларын мен миллетчилик ауруудан ауруб чыгъармайма. Къарачайлыланы ариу къылыкъларын тарихчиле, алимле, джазыучула кёб заманны мындан алгъа джыллада, ёмюрледе кеслерини джазма ишлеринде кёргюзтгендиле. Миллетни къыйынлысы ата-бабаларыны ашхы адетлерин, джорукъларын, джюрютюлген намысын тас этеди. Бусагъатда Россияны миллетлерини трагедиясы, къарачайлыла да ичинде болуб, иги адетлерин унутхандыла, аланы орунларына джарагъан зат а къуралмагъанды. Алай бла джашауубуз абына, къатыша барады. Иги, эски миллет адетлерибизни бардырмай, кесибизни тюзетирге джашауубузну игилендирирча мадар излемей, кесибизде неда башхалада илинмек аджалдан ёлген болса: ?Аллах, алай буюргъан эди, аджалы джетди, дуниядан кетди?, - деб, сакъланмагъан къыйынлыкъда кёлюбюзню басаргъа кюрешебиз. Огъай, Аллах: ?Бар да, башынгы къаядан ат?, демейди. Аллах башына мадар этгеннге къадар этеди! Аварияла, башха къыйынлыкъла уллуладан чыкъмай, кёбюсюне джаш тёлю бла байланыбдыла. Алай эсе, былагъа артыкъ эс бёлюрге керекдиле ата-ана, джууукъ-тенг. Къыйынлыкъны башы чёрчекликден, дюргенликден, тели эришмекликден, адамны бишмегенлигинден келеди. Бютеу джанладан Аллах къуру адамгъа бергенди акъылны. Аны бла биргелей анга эки джол бергенди: бири - шерият, экинчиси - шайтанны джолу. Адамны кесине къойгъанды Аллах къайсы джолну барлыгъын. Биз бусагъатда шайтанны джолун сайлайбыз. Шайтанны джолу бла барыб ёлсек: ?Аллах алай буюргъан эди?, - дейбиз! Къояйыкъ джахилликни, кюрешейик терслигибизни, терслени да тюзетирге! Айыб этмегиз, мен сиз билмегенни айтмайма, къралны закону бла шерият бир-биринден узакъ кетмейдиле. Адамдан ала излеген: къарангылыкъдан чыгъаргъа, уллу кёллю болмазгъа, атагъа-анагъа иги болургъа, джу |
|
|
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -2- Бютеу джанладан Аллах къуру адамгъа бергенди акъылны. Аны бла биргелей анга эки джол бергенди: бири - шерият, экинчиси - шайтанны джолу. Адамны кесине къойгъанды Аллах къайсы джолну барлыгъын. Биз бусагъатда шайтанны джолун сайлайбыз. Шайтанны джолу бла барыб ёлсек: ?Аллах алай буюргъан эди?, - дейбиз! Къояйыкъ джахилликни, кюрешейик терслигибизни, терслени да тюзетирге! Айыб этмегиз, мен сиз билмегенни айтмайма, къралны закону бла шерият бир-биринден узакъ кетмейдиле. Адамдан ала излеген: къарангылыкъдан чыгъаргъа, уллу кёллю болмазгъа, атагъа-анагъа иги болургъа, джууукъну-тенгни тутаргъа, хоншунг бла ариу джашаргъа, кишиге зарлыкъ этмезге, дерт тутмазгъа, кесинге излеген игиликни башхагъа теджерге, къралынгы айтханын этерге (?КъурЫан айтханны да эт, кърал айтханны да эт?), гитчеликден ёлюр кюннге дери билим алыргъа кюреширге, юй бийченги бир зат бла инджитмезге, тиширыу да эркишини сыйын мийикде тутаргъа, ата-ана сабийлерини борчларындан чыгъаргъа (ашар, киер керекли этмезге, билим алдырыргъа) КъурЫан окъутургъа, акъыл-балыкъ болсала, юйлендирирге эмда юйдеги этиб чыгъарыргъа, харам хакъны ашамазгъа, намаз этерге, ораза тутаргъа, зекят берирге, къурман этерге, къарыуунгдан келсе, джашауунгда бир кере Кябагъа барыргъа, артыкълыкъгъа тёзмезге, хар кюнде, кечеде джараусуз къылыкъларынгы къурутургъа кюрешиб турургъа... Аллахха бу башында айтылгъан излемледен не хайыр, не хата джокъду - ала анга керек тюлдюле, ала бары адамгъа керекдиле, анга хайыр берликдиле. Ол алай болгъанын илму бюгюн ачыкълаб бошагъанды. Къуру намазны адамгъа хайырын алыб къарасакъ, ол адам улугъа саулукъну сакълагъан профилактика ишледен эсе да кёб хайыр береди. Бардыла халкъла шериятны джолу бла атлай, кеслерине таб, бай, джашау къураб тургъанла (Сауд Арабияны, Катарны, Брунейни араблылары), бардыла миллетле адам законланы хайырландыра, насыблы джашагъанла (японлула, сингапурчула, немцала, дагъыда башхала). Къарачай кёб ашхы адетин тас этгенди, джангы джорукъланы эбине киралмай, бюгюн джунчуб тургъан регионланы бириди. Бюгюн Россияда джунчууу болмагъан регион бек азды. Хар регион, болумун ангылаб, анга кёре ишин бардырыргъа кюрешеди. Бизнича гитче миллетчиклени джарамагъан адетле артыкъ да бек тыгъырыкъгъа тыядыла, джашауларын элек этедиле, ёмюрлерин къысхартадыла. Алайды да, биз да джукълаб турургъа керек тюлбюз! Бу ишде, миллетни айныуунда, аны джангыдан тирилиуюнде джамагъат бирлешликле уллу къарыу салыргъа керекдиле. ----------------------------- Бюгюн джараусуз къылыкъларыбызны, миллетибизге эм уллу оюмсуз зарауатлыкъ сала тургъан юч палахны юсюнден сёзюбюзню бир кесек толуракъ айтыргъа излейбиз. Адамгъа, миллетге да зараны бла джарамагъан адетлени ичинде, Аллах биледи, ичкичилик биринчи орунну ала болур. Ичкичилик адамны саулугъун, ангысын, сыйын алгъан бла къалмай, ёмюрюн къысхартады, терслик ишлени этдиртеди, юйдегини чачады, сабийле ата саулукъда ёксюз ёседиле, тёгерегинде джашагъанланы тынчлыкъларын бузады. Мен аракъыны адамгъа, миллетге керти къыйынлыкъ сала тургъанын би-ринчи орус джазыучу В.Г. Распутинни 1987-чи джылда телевидениеде сёлешгенинден ангылаб башлагъанма (андан бери ичкини не тюрлюсюн да ауузума салмайма). Ол джыл В.Г. Распутин кесине 50 джыл толгъан заманда Ярослав областда туугъан элине къонакъгъа келеди. Эл уллу, школ, элчи тенглери кёб. Сейирсиндирген неди десегиз, белгили джазыучуну 50-джыллыгъы бла тенглеринден алгъышлай бир эркиши келмейди! Къайгъылы болуб соруб башлайды: ?Ол къайдады, бу къайдады, ол а къайдады?? - деб. Джууабха эшитеди: ?Ол ёлгенди, бу ёлгенди, бу да ёлгенди?, - деб. Экинчи кюн джамагъат къабырлагъа барыб, кёб айланады, тенглерини сын ташларында джазылгъанланы окъуй. Ол заманда айтады, кёзлеринде джыламукъларын сюрте: ?Испилась Россия. Пропадает Россия?, - деб. Къарачай Россияны бир гитче бутакъчыгъыды. Россия не ауруудан ауруй эсе, биз да ол ауруудан ауруйбуз. Арт заманда ишсизлик, миллетлеге сансызлыкъ, ичкичиликге джол ачханды. Кесим кёрген, кесим сезген затны айтама. Мен Сынтыда джашайма. Сынтычыла кишиден кёб иче болмазла шайтан сууну, артха къалмай эселе да. Бир кюн хоншум бла ичкини юсюнден сёз башладыкъ. Ичкини элибизге салгъан заранын билир муратда элни башындан аягъына чыкъдыкъ, аракъыны ууундан ёлген адамланы санаб. Сынты уллу эл тюлдю. Сюйсегиз ийнаныгъыз, сюйсегиз къоюгъуз, аракъыдан ёлгенлени саны 86 болду, ичиб авария этгенлени санамай, 90 проценти джаш адамла, мени сохталарым. Сюргюн къыйынлыкъдан элибизде ауур къартлыкъгъа дери джашагъан адам джокъду, эм къарт эркишиге 84 джыл болады да, ол да орундады. Аны юсюне да джаш адамла (эркишиле) дуниядан илинмек аджалдан къораб барадыла. Аллай юйдегиле бардыла, ичкини ууундан эки-юч кере джерге къарагъанла. Хар эл да Сынтычады. Къалай боллукъбуз алай бла юй, миллет?! Ма дагъыда, адам тюшюнюрча бир хапар,кесим кёрген зат: 60-чы джылланы аягъында белгили къарт, хоншум Дудаланы Таубий джашына келин келтирген эди. Анга ол заманда 75-80 джыл бола эди. Тоюна кесини тенглерин, кесича 12 къартны чакъыргъан эди. Тепсини тамадасы 100 джылгъа джете тургъан къарт, бек тири Джаубаланы Якуб, шапа да мен. Шапаны иши уа - аракъы къуюу. Ишими тындыра, аракъыны къуюб, адетдеча, рюмканы тамаданы аллына салдым. Якуб: ?Къарнашчыгъым, рюмканы ары кетер?, - деди. Мен бу затха тамаша болдум. Джаубаланы Якуб арабча, орусча окъууу болгъан адам, совет властны къурагъанланы бири, Къарачайда, кёб заманны сюдю болуб ишлеген киши аракъы ичмегенмиди кесини узун джашауунда? ?Аллах эркинлик бермеген затны этмегенме?, - деген эди ол сорууума джууабха. Аракъы, тютюн ичмеген ол 12 къартдан тёртеулен чыкъды: Джаубаланы Якуб, Джаубаланы Азрет, Блимгъотланы Хасан, Очакъланы Джубрай. Ол тёртюсю къара кюч бла да элде бир адамны алгъа иймегендиле. Ойлашдыргъан - бу тёрт адам дуниядан 100-шерден артыкъ джыл джашаб ёлгендиле, джандетли болсунла. Хар джылда аракъыны ууундан ёлгенлени саны къралыбызда 35-40, тютюнню заранындан 45-50, наркотикледен 35-40 минг болады. Ол осал къылыкъла аталаны, аналаны джылатхандан, байлыкъны, берекетни къурутхандан сора да миллетни намысын, адетин, джоругъун унутдурадыла, миллетни миллетлигин тас этерге болушадыла. Юйдеги миллетни тамалы, къаласы сюймекликни юсюнде ишленибди. Сюймеклик болмагъан джерде юйдеги джашау болмайды. Адамны туугъанындан ёлюб кетгинчи сюймеклик биринчи нёгериди, болушчусуду. Адамны сюймеклиги болмагъан заманы болмайды: сабий сагъатында атагъа-анагъа, акъыл-балыкъ заманында джашны къызгъа, къызны джашха, юйдегили ----------------------------------- заманында балагъа, артда - туудукълагъа... Ичкичилик адамны тамалын ояды. Сюймеклигин тас этген адам учузланады, адамлыгъын тас этеди. Биз бусагъатда ичгенча, аракъыны сыйсыз ичген адамла бурунлада да болгъандыла. Швеция бир заманда ичкичилик бла биринчи орунну алыб тургъанды. Бюгюн анда эсиргенни кёрлюк тюлсе, аракъыны ууундан ёлген эртде унутулгъанды. Шукур Аллахха, Къарачайда да башланнганды аракъыгъа, ичкиге терс кёз бла къарау. Бу миллетге керек ишде дин тутхан джаш тёлю алгъа барады, ичкисиз тойла кёбден кёб бола барадыла. Кёб джылны мындан алгъа чирик адетлеге сыйынмай, аракъысыз тойну биринчи Чагъарланы Тамбий башлагъанды. Иги адамны игилиги халкъгъа джугъады. Аны ючюн ол сыйсыз болмагъанды, джамагъатдан уллу бюсюреу алгъанды. Тамбийни джашау джолу адамлагъа юлгюдю. Мен кёрмегенме аныча, мангылай къыйыны бла, урламай, фитнасыз аллай онглу мюлк къурагъанны. Бу сёзсюз, урунууну джигитиди. Мен ангылагъандан, Чагъарланы Тамбийге эсгертме салыргъа керекди... Миллетибизни экинчи уллу палахы - аварияла. Была кечеде-кюнде дегенча илинмек, ажымлы аджалны келтиргенлей турадыла, миллетибизни генофондун къарыусузгъа бурадыла, аналаны кёзлеринден джыламукъланы къурутмайдыла . Бир аварияда 2 - 6 - 8 адам ёлюб къалгъаны болады! Ма кёб болмай бир таксист, авария этиб, 3 тиширыуну ёлтюргенди, кеси да реанимациягъа тюшгенди. Ай медет, ёлгенле 3 болмагъандыла, 6 болгъандыла - 3 ёлген тиширыуну къарынчыкълары болгъанды. Тауугъубузгъа, къоюбузгъа джетмеген зарауатлыкъ адамларыбызгъа джетеди. Миллетде айтыулагъа тынгыласанг, биз адамыбыздан эсе, малыбызгъа сакъбыз. Аварияны да 99 процентин джаш адамла этедиле, кеслери да ачыйдыла, кёблени юйлерине къыйынлыкъ да саладыла. Ата, ана, тамада къарнаш, эгеч кёрмеймидиле балаларыны машинаны къалай джюрютгенлерин? Ангыларгъа керекдиле, аллайгъа машина алыу джокъ, алгъан эсенг да, ачхычларын терен асыра. Биз, уллула, алай бла болушурукъбуз аварияланы аз этерге. Экинчи, ГАИ-ни терслигинденди аварияны кёблюгю. Биз юретир зат джокъду - ГАИ-чиле ариу биледиле аварияланы тыяр мадарланы. Борчларын тыйыншлы толтурсала, айырылыб джаш шофёрлагъа къаты болсала, аварияла аз боллукъдула. СССР-ни заманында таксилени, автобусланы шофёрларын эртден сайын джолгъа тинтиб ие эдиле. Энтда алай этерге керекди. Миллетибизни ючюнчю палахы: хоншулада тюбемеген, энчи аурууубуз, айтыргъа, джазаргъа кёлюнг бармагъан, бедишлик эм тели ишибиз - джаш адамла, керек кюн миллетибизни джакъларыкъла, сакъларыкъла бир-бирин къырыб барадыла! Бу меджисуулукъ, тели чёрчеклик къайдан, неден чыкъды? Керексизге къырылгъанланы саны бизге белгили тюлдю. ФСБ бу затны санын миллетге белгили этерге керек эди. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, ёлгенлени саны тёрт знаклы цифрала бла саналады! Шимал Кавказны белгили алимлери Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Ислам Къарачайлы) кеслерини джазма ишлеринде: ?Кавказны къалгъан халкъларындача Къарачайда къан дерт джокъду?, - деб махтаныб, къууаныб джазгъандыла. Нек къууаннгандыла ала? Дерт джетдириу джюрюмеген халкъ эски, мийик культурасы болгъан миллетге саналгъанды. Бу юч миллет къыйынлыкъ - ичкичилик, аварияла, дерт джетдириу (алай тюл эсе, сом-шай ючюн къазауат), Сталинни, Берияны геноцидлеринден артха къалмагъан палахла болуб, къарачай миллетни къарыуун, тин-иннет къудуретин, намысын тозуратадыла. Джамагъат ангылай башлагъанды бу юч палах миллетибизге заран сала тургъанын. Не келсин, кесибизни дуниялыкъгъа алдатыб, аман |
|
|
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -3- Тамбийни джашау джолу адамлагъа юлгюдю. Мен кёрмегенме аныча, мангылай къыйыны бла, урламай, фитнасыз аллай онглу мюлк къурагъанны. Бу сёзсюз, урунууну джигитиди. Мен ангылагъандан, Чагъарланы Тамбийге эсгертме салыргъа керекди... Миллетибизни экинчи уллу палахы - аварияла. Была кечеде-кюнде дегенча илинмек, ажымлы аджалны келтиргенлей турадыла, миллетибизни генофондун къарыусузгъа бурадыла, аналаны кёзлеринден джыламукъланы къурутмайдыла . Бир аварияда 2 - 6 - 8 адам ёлюб къалгъаны болады! Ма кёб болмай бир таксист, авария этиб, 3 тиширыуну ёлтюргенди, кеси да реанимациягъа тюшгенди. Ай медет, ёлгенле 3 болмагъандыла, 6 болгъандыла - 3 ёлген тиширыуну къарынчыкълары болгъанды. Тауугъубузгъа, къоюбузгъа джетмеген зарауатлыкъ адамларыбызгъа джетеди. Миллетде айтыулагъа тынгыласанг, биз адамыбыздан эсе, малыбызгъа сакъбыз. Аварияны да 99 процентин джаш адамла этедиле, кеслери да ачыйдыла, кёблени юйлерине къыйынлыкъ да саладыла. Ата, ана, тамада къарнаш, эгеч кёрмеймидиле балаларыны машинаны къалай джюрютгенлерин? Ангыларгъа керекдиле, аллайгъа машина алыу джокъ, алгъан эсенг да, ачхычларын терен асыра. Биз, уллула, алай бла болушурукъбуз аварияланы аз этерге. Экинчи, ГАИ-ни терслигинденди аварияны кёблюгю. Биз юретир зат джокъду - ГАИ-чиле ариу биледиле аварияланы тыяр мадарланы. Борчларын тыйыншлы толтурсала, айырылыб джаш шофёрлагъа къаты болсала, аварияла аз боллукъдула. СССР-ни заманында таксилени, автобусланы шофёрларын эртден сайын джолгъа тинтиб ие эдиле. Энтда алай этерге керекди. Миллетибизни ючюнчю палахы: хоншулада тюбемеген, энчи аурууубуз, айтыргъа, джазаргъа кёлюнг бармагъан, бедишлик эм тели ишибиз - джаш адамла, керек кюн миллетибизни джакъларыкъла, сакъларыкъла бир-бирин къырыб барадыла! Бу меджисуулукъ, тели чёрчеклик къайдан, неден чыкъды? Керексизге къырылгъанланы саны бизге белгили тюлдю. ФСБ бу затны санын миллетге белгили этерге керек эди. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, ёлгенлени саны тёрт знаклы цифрала бла саналады! Шимал Кавказны белгили алимлери Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Ислам Къарачайлы) кеслерини джазма ишлеринде: ?Кавказны къалгъан халкъларындача Къарачайда къан дерт джокъду?, - деб махтаныб, къууаныб джазгъандыла. Нек къууаннгандыла ала? Дерт джетдириу джюрюмеген халкъ эски, мийик культурасы болгъан миллетге саналгъанды. Бу юч миллет къыйынлыкъ - ичкичилик, аварияла, дерт джетдириу (алай тюл эсе, сом-шай ючюн къазауат), Сталинни, Берияны геноцидлеринден артха къалмагъан палахла болуб, къарачай миллетни къарыуун, тин-иннет къудуретин, намысын тозуратадыла. Джамагъат ангылай башлагъанды бу юч палах миллетибизге заран сала тургъанын. Не келсин, кесибизни дуниялыкъгъа алдатыб, аман этгенибизни биле да тургъанлай, джалкъаулукъдан, юренчекликден бара барабыз. Тохтаргъа уа керекди. Къолубуздан келликди кесибиз эте тургъан аманлыкъланы тыяргъа, къурутургъа. Биринчиси, бютеу барыбыз аракъыны-ичкини къайсы тюрлюсюн да юйден, тойдан къурутургъа! Бу осал затланы къурутур ючюн, бютеу миллетни кючюн бирикдирирге керекди. Мен ангылагъандан, бу проблемалагъа атаб бютеумиллет съезд бардырсакъ керек эди. Телевидениеде, газетледе да съездни оноуларын бютеу джамагъатха ачыкъ этерге, ангылатыу ишни тохтатмай бардырыргъа керекбиз. Миллетге изленнген игиликни миллет ангыларыкъды, кеси да болушурукъду. ЭСЕККУЛАНЫ Мурат, къазауатны эмда урунууну ветераны. |
|
|
|
|
|
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?63). Статьяны аты "Джулдузла джарыкъ джанар ючюн" -1- Джаш тёлю Джулдузла джарыкъ джанар ючюн Доммайда адамны джюрегинде игиликге, би-рикмекликге, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа джылы сезимлерин уятхан бу таурухлу джер-де республикан, Россия дараджада тюрлю-тюрлю юбешиуле, джыйылыула бардырыладыла. Анга шагъатдыт мындан алда поселокда ?Крокус? атлы къонакъ юйде Кавказны халкъларыны россиячы конгрессини форумуну баргъаны да. ................ Тотуркъулланы Алий. ................... Форумну ишин таб къураб, аны бардырыргъа, къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюню ?Эльбрусоид? атлы фонду болушханды. Аны президенти терен акъыллы, адебнинамысны иги билген, тюз иннетли, кишиге огъартын къарамагъан, сабыр сёлешген, субай санлы, чырайлы таулу Тотуркъулланы Хасанны джашы Алийди. Ол этген ашхы ишлени кючлеринден, аны аты Къарачай-Малкъарда, Кавказда, Россияда, къраллада да кенг белгилиди. Къарачай-малкъар джаш тёлюню культурасын айнытыугъа, окъуу-билим дараджасын ёсдюрюуге, аны чыгъармачылыкъ профессионал тирилигин кёлтюрюуге, социал болушлукъ табдырыугъа, илму, творчестволу организацияла, учреждениеле къысха байлам тутдуруугъа, ашхы программаларына джашауда орун алдырыугъа башха талай огъур ишге энчи, уллу юлюш къошады. Ол таб башчылыкъ этген ?Эльбрусоид? фонд джаш адамланы тюз джолгъа салгъан, бирикмекликге, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа, билим алыугъа чакъыргъан журналла, китабла, башха керекли затла басмалайды. Аны тышында халкъны бурундан башлаб, бюгюннгю кюннге дери тарихин кёргюзген кинола чыгъаргъанлай турады. А. Тотуркъул улуну къонакъ сюйген аламат организациясы, культурадан, социал ишледен башха мил-лет къуралышла бла да байламлылыкъ джюрютеди. 2009-чу джыл эки мультипликация кинону абаза тилде, 2010-чу джыл ингуш тилде къайтарыб этгенди. ?Просвет? атлы адет болуб бошагъан, культура-спорт акция бардырады. Аны тамалында джаш адамла бирге театрлагъа, музейлеге, кёрмючлеге, спорт эришиулеге барадыла. Киногъа алыу ишлени курсларына джюрюйдюле. Накъырдадан, чамдан, публицистикадан, кёб тюрлю форматлы халкъны бусагъатхы проблемаларыны юслеринден кенгнгерген интернет-видео-проект кюч ала барады. Бизни тыйыншлы, фахмулу джашларыбыз, къызларыбыз, халкъыбызны белгили адамлары, башха миллетлени келечилери бла тематика ингирледе, тёгерек столлада, ала излеген темалагъа ушакъ этерча мадар табадыла. Аны дзюдодан сабий клубуна 70 адам джюрюйдю. Ала аманлыкъдан тыйылыб, саулукъларын кючлю этиб, ариу халиге, джашауда тыйыншлы орун алыргъа юренедиле. Джаш спортчуланы арасында Къарачай-Черкесияны, Къыбыла федерал округну, Россияны призёрлары, чемпионлары бардыла. Джердешибиз Гуртуланы Улан, къралла арасы спорт эришиуледе хорлаб, кюмюш медаль алгъанды. Аны дзюдодан Россияны олимпиада джыйым командасына член этгендиле. Джаш адамны аллай мийик джетишими барыбызны да къууанчыбызды. --------------------------Тотуркъулланы Алийни .............................. кючюнден кёб адам Къарачайны, Малкъарны акъбаш тауларыны къоюнларында орналгъан лагерледе солуйдула. Европада эм мийик Минги Тауну башына ёрлейдиле. Терен билимли, Джуртун, халкъын бек сюйген, аллына узакъгъа къарай билген тамаданы фонду андан сора да кёб иги зат этеди. Шахарлада, элледе миллет тепсеуле бла байламлы магъаналы ишле аслам болуб барадыла. Байрамлада башха заманлада да мероприятиеле къуралыб, халкъланы къууандыргъанлай турадыла. ?Эльбру-соид? джайыла, ёсе, Карачаевск, Нальчик шахарлада филиалларын деменгили тамырландыргъанды. Алада фондну муратларын иги билген, джашауда толтурургъа тырмашхан фахмулу джашла бла къызла ишлейдиле. Россиячы джаш тёлюню Доммайда ?Лучше вместе? деген ат бла бардыргъан форумну 10-чу ахыр кюнюнде да, аны юсюнден алгъы бурун Тотуркъулланы Алий бла ушакъ этдим. Халкъыбызны белгили джашы Тотуркъулланы Алий Джангы Къарачай элде огъурлу, адебни-намысны, адамлыкъны мийикде тутхан, урунууну сюйген таулу юйдегиде туугъанды. Минги Тауну бузларындан саркъыб келген кёксюл Къобанны джырына тынгылай, салкъын, тау аязны, булбулланы сейир ауазларыны къучагъында зауукълана ёсгенди. Атасы Хасан бла анасы Татлыджан Ата джуртха, халкъгъа, башхалагъа, къайгъырыуну джашчыкъны джюрегине гитче заманындан сингдиргендиле. Школну бошагъандан сора ол, иги билим алыргъа излеб, окъургъа Москва шахаргъа барады. Анда, къыйын болса да, тири джаш, халкъ мюлкню Плеханов атлы институтуна кириб, экономиканы факультетинде окъуйду. Тенглерине да болуша тургъанлай Алий, аскер борчун сый бла толтуруб къайтыб, институтха барыб, окъууун тауусуб, экономист усталыкъ алыб чыгъады. Таулу джаш андан сора фирма ачыб ишлейди. Амал-такъал эте, чырмау болгъан проблемаланы къората, хар затны эбине тюше, юрене, аякъ юсюне турады. Заман бара, джети джылны мындан алда, 2003-чю джыл 17-чи майда халкъгъа бек болушур ючюн, ?Эльбрусоид? атлы фонд къурайды. Москва шахарда ?Российский конгресс народов Кавказа? деген конгресс ишлейди. Анда хар миллетден бирер келечи барды. Къарачаймалкъар халкъдан ары Тотуркъулланы Алий киреди. Конгрессни Джаш тёлюсюню департаментини тамадасы да къарачайлыды. Джаш адамланы политикаларыны исполкомуну председатели да малкъарлыды. Аланы хар бирин конгресс чакъыргъанды. - Бу конгресс бизге бек керекди. Москвада кавказ миллетлени къайгъыларын кёрген къуру бу организацияды, - дейди Алий. - Мен ------------------------------ кесим да конгрессчиме. Форумну къалайда бардырайыкъ дей, сагъыш эте тургъанлайларына, Кавказда, Доммайда, къайгъы болмагъан джерде, этейик деб, Конгресс бла оноулашыб алай алыб келгенме. Конгрессни баш борчу башха миллетлени джыйыб, барын бирикдириб, бир иннетли этиб, къарнашлыкъны, шохлукъну арада бегитиб, джашау дараджа-да ала кеслерини орунларына ие болурча мадар къурауду. Быллай уллу магъаналы ишлени аслам къураб, Россияны башха джерлеринден джаш адамланы чакъырыб, бизде джашнагъан мамыр джашауну кёргюзтюрге керекбиз. Бюгюнлюкде ол джууаблы, магъаналы ишни къолгъа алыб, Конгресс бла Эльбрусоид бирге толтурадыла. Мен эки джанындан да болгъаным ючюн бир Конгрессни, бирде ?Эльбрусоидни? атын-дан сёлешеме. Айтханымча, бизде иги мамыр джашауну кёзлери бла кёрсюнле деб, бери бютеу Ересейден джыйгъанбыз джаш адамланы. Бизге бу ишибизде Шимал Кавказны федерал округуну полпредини аппараты, Россия Федерацияны Спорт, туризм эмда джаш тёлю политика министерствосу, Къарачай-Черкес Республиканы Президентини Администрациясы болушадыла. Ала бу мероприятиени тюз, керекли, джууаблы ишге санайдыла. Россия Федерацияны Джамагъат палатасы, Россияны халкъларыны ассамблеясы, джаш тёлюню ишлерини Къарачай-Черкесияда управлениеси бизни нёгерлерибиздиле. Форумгъа келлик джаш адамланы сайлагъан заманыбызда ала 18 джылдан 35 джылгъа деричиле болургъа тыйыншлысы чертилген эди. Джашла бла къызланы кёбюсю баш билимлери болгъанладыла. Бир къауумлары институтлада, университетледе окъуй турадыла. Социал тириликлерини юсюнден айтсакъ, ала джаш тёлюню эмда башхаланы юслеринден социал джанындан уллу магъанасы болгъан проектлени къурагъанладыла, башчыладыла. Былайда аланы социал халилерине да къаралады. Бери келгенле кишиге аманлыкъ излемейдиле, ариу халили тюзюуюн адамладыла. Халкъны адебин-намысын, ашхы адетлерин тутханладыла, окъууда мийик джетишимле къатлагъанладыла, окъугъан, ишлеген джерлеринде юлгюлю болуб, махтау табханладыла. Аланы социал статусларыны дараджасы да излемге келишеди. Бу джол бери джыйылгъан джаш адамла ол институтланы, аспирантураланы бошагъанладыла неда алада окъуй тургъанладыла, кърал, энчи учреждениелени къуллукъчуларыдыла. Алай бла Кавказны, Россияны башха регионларыны халкъларыны келечилери, 78 джамагъат, джамагъат-политика къозгъалыуладан, организацияладан бери 200-ге джууукъ джаш адам келгенди. Ала, командалагъа юлешиниб, адамланы джашауларыны дараджасын ёсдюрюу джаны бла кюрешедиле. Джаш тёлюню бизни джомакълы джерибизге къонакъгъа келген келечилери былайын сюйгендиле. Джергили миллетлени ариу халилерин, мамырлыкъны, рахатлыкъны сюйгенлерин, аланы хоншула бла джарашыулукъларын, башхалагъа къайгъырыуну кеслерине адет этгенлерин, республикабызны Президенти Борис Сафаровични, Администрациясыны, Правительствосуну, Халкъ Джыйылыуну (Парламентни), министерстволаны, ведомстволаны, комитетлени тамадаларыны, депутатланы, башхаланы джылы тюбегенлерин бек джаратхандыла. Ала, энди Кавказда, Къарачай-Черкесияда мамыр джашауну кюню джылытханыны, адамланы джюреклеринде ашхылыкъны, ------------------------------------ игиликни гюлю хаманда чагъыб тургъаныны юсюнден баргъан джерелеринде толу хапар айтырыкъдыла. Тюзюн кесибиз кёзюбюз бла кёрдюк деб, джаш тёлю къууанч тыбырлыды. Бир къауумла, хар заманда Кавказны юсюнден аман зат кёргюзюб, терс, ётюрюк хапарланы джайыб турургъа бек сюедиле. Алай этмеселе, фитналыкъны, хыйлалыкъны, ётюрюкню джолун бармасала, ала тынчлыкъ табмайдыла. Биз, кёб тюрлю миллетлени келечилерин джыйыб, барыбыз да бир-бири сыйыбызны кёрюб, хоншулукъда, къарнашлыкъда, джууукъда, узакъда къууанч бла джашаб, къралыбызны кючюн керелеб, бегитиб турсакъ, хар халкъгъа, миллетибизге да ашхы, иги боллукъду. Бюгюн ?Лучше вместе? деген ат бла джыйылгъаныбызны чуруму да аны ючюндю. Джаш фахмула Кавказны экономикасы-ны дараджасын къалай кёлтюрюрге тыйыншлы болгъаныны юсюнден кёб тюрлю магъаналы проектле этедиле. Алада окъууну, джаш адамланы иш бла баджарыуну, экномика болумну джолунда проблемала да бардыла. Джашла бла къызла, хар къуру да бир-бирлерин ан-гылаб, шохлукъну, къарнашлыкъны тамалында джашаргъа тыйыншлысын, джерни юсюнде къаугъа ачмазгъа кереклисин иги ангылайдыла, алай этерге сюедиле, излейдиле. Бу форумну юсюнде эки баш муратыбыз бар эди да, ала толдула. Россияны джууукъ, узакъ джерлеринден келген джаш адамла бир-бирлери бла тюбешдиле, аланы араларында ангыламакълыкъны, къууанчны, шохлукъну кюню тийди. Экинчиси, хайыры боллукъ кёб тюрлю проект алынды. Джаш интеллектуалланы биринчи форуму хайырлы, файдалы иш болуб, Кавказда, бизде, Къарачай-Черкесияны джеринде, ётгенине мен бек къууанама, ёхтемленеме. Президентибиз Борис Сафарович, разы болсагъыз, хар джыл сайын да былайда этерге боллукъду де |
||||
|
|
|
|||
Читают тему (гостей: 2)