Войти на сайт
26 Апреля  2024 года

 

  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.
  • Джюрекден джюрекге джол барды.
  • Ашда уялгъан – мухар, ишде уялгъан – хомух.
  • Джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз.
  • Эски джаугъа ышанма.
  • Мухарны эси – ашарыкъда.
  • Тюзлюк шохлукъну бегитир.
  • Кёл – къызбай, къол – батыр.
  • Ашхы – джыяр, аман – джояр.
  • Джангызны оту джарыкъ джанмаз!
  • Сакъламагъан затынга джолукъсанг, не бек къууанаса, не бек ачыйса.
  • Кюлме джашха – келир башха.
  • Джауумдан сора, кюн кюйдюрюр, ётюрюкден сора, айыб кюйдюрюр.
  • Эр сокъур болсун, къатын тилсиз болсун.
  • Гыдай эчки суугъа къараб, мюйюзле кёрмесе, джашма алкъын, дегенди.
  • Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
  • Ауузу аманнга «иги», деме.
  • Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
  • Ашыкъгъан cуу, тенгизге джетмез.
  • Сабий болмагъан джерде, мёлек болмаз.
  • Джумушакъ сёз къаты таякъны сындырыр.
  • Билеги кючлю, бирни джыгъар, билими кючлю, мингни джыгъар.
  • Ашыкъгъанны этеги бутуна чырмалыр.
  • Хантына кёре тузу, юйюне кёре къызы.
  • Тойгъа алгъа да барма, тойда артха да къалма.
  • Къонакъ кёб келюучю юйню, къазаны отдан тюшмез.
  • Уллу къазанда бишген эт, чий къалмаз.
  • Къартха ушагъан джаш – акъыллы, джашха ушагъан къарт – тели.
  • Джерни букъусу кёкге къонмаз.
  • Атадан ёксюз – бир ёксюз, анадан ёксюз – эки ёксюз.
  • Къарны аманнга къазан такъдырма, къолу аманнга от джакъдырма.
  • Къарнынг ауруса, ауузунгу тый
  • Джюрек кёзден алгъа кёрюр.
  • Баш болса, бёрк табылыр.
  • Телини эшигин, махтау джабар.
  • Чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмей эди.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Чабакъгъа акъыл, табагъа тюшсе келеди.
  • Айтхан – тынч, этген – къыйын.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Джумушакъ терекни къурт ашар.
  • Суугъа – таянма, джаугъа – ийнанма.
  • Къайгъы тюбю – тенгиз.
  • Чёбню кёлтюрсенг, тюбюнден сёз чыгъар.
  • Кёрмегеннге кебек – танг, битмегеннге сакъал – танг.
  • Баш – акъыл ючюн, акъылман – халкъ ючюн.
  • Къулакъдан эсе, кёзге ышан.
  • Тёрени джагъы джокъ.
  • Къумурсхала джыйылсала, пилни да джыгъадыла.
  • Ёлюр джаннга, ёкюл джокъ.

 

Страницы: 1
RSS
Кюуле (Х.Магомет)
 
КЮУЛЕ

Кюу деб ёлгеннге этилген джырны макъамына да айтадыла, аллай джырны кесине да айтадыла. Джа-рыкъ джырны макъамына ёмюрде да кюу демейдиле, алай а эски джырланы макъамларына кюу дегенлерин биз бек кёб эшитебиз. Аны алай нек айтханлары белги-лиди: эски халкъ джырлада джигитлик айтылгъанны биргесине тарыгъыу, таралыу кёб айтылады. Кьарачай-Малкъар халкъ поэзияда кюуле бек эртдеден бери келедиле, алай а эртдеги кюуле сакьланмагъандыла. Бек эртде этилиб, бюгюн да айтылгъан ?Гошаях Бий-чени кюуюдю?.

Кюу асламысына ёлгенни юсюнден этиледи, алай а, ол ёлген адам кимди, сау заманында, джашагьан джеринде къаллай сыйы болгъанды, не болуб ёлгенди, артына кими къалгъанды, джылы къаллай бирди ? быланы барыны да уллу магъанасы барды. Не болуб ёлсе да, сабий ёлгенликге, анга кюу этилмейди, не иги адам ёлсе да, ол къартдан тохдаб ёлген эсе, анга кюу этиллик тюлдю. Нек десегиз, сабий алкъын акъыл-балыкь болуб адамлагъа къошулмагъанды, къарт адам-ны да алай-алайсыз да джашаргъа кёб къалмагъаны кимге да ачыкъ болуб турады. Кюу этилир ючюн, ол не бек джаш, не бек къарт болмазгъа керекди. Орусланы Сафар-Алий, ?джигитлиги, акъылы бла халкъгъа бел-гили адам ёлсе, джырчыланы джыйыб, аны аты ёмюрде джашарлай, халкъ тилеб, джыр этдиргенди? 2 дейди.

1 У. Б. Д а л г а т. Фольклор и литература народов Дагестана, Москва, 1962, 43?53-бетле.
2 С. Урусбиев. ?Сказания о нартских богатырях у татар-горцев Пятигорского округа Терской области?. CMOMПК ? 1, Тифлис, 1881, 5-бет.

Адам халкъы ючюн уллу джигитлик этиб ёлсе, анга кюу этмей, джигитлигин, ётгюрлюгюн айтыб, махтаб джыр этгендиле. Кюуде уа баш айтылгъан сен керек-сиз джерде нек ёлюб кетдинг деб олду. Джигитлик этиб, элин, джерин, халкъын сакълай ёлгеннге уа, ?керексиз джерге ёлюб бараса? деб ким айтырыкъды? Халкъгъа керек кюнде, къыйынлыкъ джетген заманда, хар къуру да джигитлик этген адамла табыладыла. Сёз ючюн, ?Джандар? деген эски халкъ джырда Джан-дарны ёлгени да айтылады, алай а, биринчи орунда аны ёлгенине джылау тюлдю, аны джигитлигин мах-тауду. 1938-чи джыл Тырнаузда горнякланы айтылыб тургъан бригадирлери ёлгенинде, анга да джигер иш-легени айтылыб, джыр этилгенди.

Да не заманда этедиле сора ёлгеннге кюу? Хатасыз джеринде джукъ болмай тургъанлай, аны адам ёлтюр-се, къаядан кетиб, суугьа кетиб ёлсе, кеси-кесин ёлтюр-се, бир-бирде уа ёлген да этмегенлей, кюню къарангы болса. Ёлгенлеге кюу этиуню юсюнден Къулийланы Къайсын былай джазады:

Тауда тёшегинде ёлгенлеге
Джыр этмейдиле, алайды.
Ажымлы ёлген киреди джыргьа,
Джигитлеге тенг болады,
Къама джойгъаннга, джолда ёлгеннге
Къар юзюлгени элтгеннге
Этелле джыр, тауда адет алайды.
Джыр джокъ юйюнде ёлгеннге.1


Джыр деб былайда поэт кюуге айтады. Къайсынны айтханы тюздю, алай а кюу юйюнде, тёшегинде ёлгеннге этилген тёреси да болады. Аны юсюнден арлакъдл айтыллыкъды.
Адам ёлтюргеннге этилген кюуледе аны осият этмей ёлгени, кишиге бир тукъум бир хатасы болмагъанлай, дуниядан кетиб баргъаны айтылады. Анга асыры бек къыйналгьандан, ?таула, ташла да, джылайдыла?.
Кеси суугьа кетиб, терек тийиб, машина басыб де-генча ёлсе, ол адамны къалай болуб ёлгенини юсюн-

1 Къайсын Къулиев. Сайлама, 2 томлукъ: 1-чи том. Нальчик, 1958, 375-бет.
 
ден аллындан башлаб, артына дери хапар барады. Сёз ючюн, Сагьит деб бир джигит джаш, атын джууундурама деб, Тубанлы кёлге кетиб ёлгенинде, анга быллай кюу этилгенди:

Джюрюгюз, джашла, дженгил болугъуз,
Бир аман хапар келгенди.
Атларыгъызгъа сиз джер салыгъыз,
Сагъит кёлге кетиб ёлгенди...
...Тубанлы кёлге, зауаллы Сагъит,
Аджир джюген бла салындынг.
Кёлню тюбюнден, ой джарлы Сагъит,
Темир ыргъакъ бла алындынг...


Кеси кесин ёлтюргенлеге этилген кюуле бир кесек башха тюрлюдюле. Сылтаусуз киши кесин ёлтюрмезли-ги белгилиди. Къазауатда душманны къолуна тюшюб, тахса бермёз ючюн кеслери-кеслерин ёлтюргенле бол-гъандыла, алай а ол джигитликге саналады, ол мах-тауду. Аллай джукъ болмагъанлай, юйде, не да ишде кёлюне джетмеген зат болуб, аны ючюн кесин ёлтюргенни киши да тюзге санамайды. Кеси кесин ёлтюрген ?аллакха ассыды? деб, эртдеден бери да айтыла келгенди. Кеси-кесин ёлтюргеннге къайсы халкъ да иги къарамагъанды. Шекспирни ?Гамлет? Деген трагедиясында айтылгъаннга кёре, Офелия тюз ауруудан ёлмегени себебли, биз анга, къалгъанлагъача, джаназы къылсакъ, сыйлы адетибизни бузарыкъбыз дейди священник.1 Кеси-кесин ёлтюргенни бир къауум къраллада къабырлагъа къошмагъандыла, чунгургъа атыб, юсюн ташла бла бастыргъандыла.

Алгъын заманда кеси кесин ёлтюргенле къызланы ичлеринде бола келгендиле. Малы, рысхысы барды деб, ариу Зариятны акъылдан кем, джылы да келген бир кишиге бере тебрегенлеринде, анга бармаз ючюн, ол башын суугъа атыб ёлгенди. Зариятны кюую анга этилгенди. Кеси кесин ёлтюрген Октябрь революциядан сора да болгъанды. 20-чы джыллада Асият комсомолгъа кириб, элде джарыкълыкъ ишлени бардыра тебрегенинде, кулакла анга табылыннган аманны айтхандыла. Аланы иннетлерин иги ангыламагьан бир къауум да,

1 Шекспир. ?Гамлет?, Москва, 1956. 157-бет.

кулакла бла бирге Асиятны бетсизге, намыссызгъа санаб, аны юсюнден къайда болмагъан хапар-ны джайгьандыла. Ааият башын къаядан атыб, ёлгенди.
Башында айтылгьаныча, ауруб юйюнде ёлгеннге да этгендиле кюу. Джетген джаш, джетген къыз дуниягъа джангы чыкьгъан заманда ёлселе, не да бир ишни эте тургъанлай, окъуй тургъанлай ёлселе да, этедиле кюу. Ууакъ юйдегиси къалыб ёлгеннге да кюу. этилирге боллукъду. Джаш адамны кюуюнде ?кетиб бараса тоюнг-оюнунг болмайын? деб, ууакъ юйдегиси болгъанны кюуюнде уа, ?кимге къоюб бараса, джанынгдан сюйген, балаларынгы? деб айтылыучанды.
Окьатобну кюую бютеу элледе дегенча белгилиди. Окъатоб колхоз тюзде чага эте тургъанлай, ауруб ёл-генди. Къызлай ёлгени ючюн артыкъ да бек къыйналыргъа керекди деб кюуде алайы эскертиледи:

Мени хапарымы былай къоймагъыз,
Крайгъа газетге джазыгъыз.
Къызлай ёлгенме, тюзден келгенме ?
Къабырымы терен кьазыгъыз.


30-чу джыллада окъуй тургъанлай, ауруб ёлген сту-дентни кюую да эм белгили кюулени бириди. Кюуде ол окъуб, билим алыб, эркин джуртда ишлерме деб тургъанлай, дуниягъа тарала, кетиб баргъанын кёре-биз:

Джанымдан сюйген мени окъууум,
Энди окъуууму атама.
Джашлай кесилген терекчик кибик,
Мен больницада джатама.


Ой бусагьатда джаз болгъанд,
тенгле, Чегет джасанад, чагъады.
Араларында бир джаш терекчик
Джазгьа къуу болуб барады.


Кесини энчи джашауунда кёб къыйынлыкъ кёрген адам, кеси-кесине кюу этерге боллукъду. Алгъаракълада джашны кеси-кесине этген кюую былай башланады:
 
Бир къара къанла джаугъан болурму
Атам джарлыны юйюне.
Ой мен айтайым, сиз тынгылагъыз
Кесиме этген кюуюме.


Алгъын заманлада сюйгенлерине барыргъа мадар табмагъан къызлада кеслерине кюу этгенле болгъандыла.

Кюуледе осият этиуню юсюнден бир кесек айтыр-гъа тыйыншлыды. Ол осиятла тюрлю-тюрлю боладыла. Сёз ючюн, къобузчу къызны кюуюнде къобузуму ким-ге болса да беригиз ансы, анам хаман кёре да къозгъала турлукъду деген сёзле бардыла, чепкенлерин а тенг къызларына чачылырын сюеди. Осиятны эм уллу айтылгьаны бир-бирлерин сюйген джашла бла къызланы кюулериндеди. Къабырымы да кесинг къазарса, къабырлагъа да кесинг элтирсе, къабыргъа да кесинг салырса, юсюме топракъ да кесинг къуярса, сынташ салыб, мени амалтын ёлгенди деб. юсюне джазарса, эркиши джылагъан тёре болмаса да, башымы да сылаб, ?мени ариуум? деб бир джыларса деб, къызны сюйгени-не осиятында алай барды. Ол алай айтыб джыласа, не боллугъун да айтады:

Сени джыламугъунг боллукъду, наным,
Къабырлада джашил чапракъ.
Сен кесинг къуйсанг, дженгил боллукъду
Юсюмде къабыр топракъ.


Сюйген къызларына осият этиу джашланы кюуле-ринде да барды. Кюуде джюрек джарсыулагьа табигъат да къошулады:

Сен джыласанг, таула ийилирле,
Ой, баргъан суула къурурла.
Экибизге къараб ай да, кюн да
Булутдан чыкъмай турула.


Кюулени, сёзлери мыдах болгьанча, эжиулери да мыдахды. Ийнарлада куплетле биринден бирине кёчгенча, кюуледе алай кёчмейдиле. Хар кюуню дегенча, кесини энчи аты, энчи макъамы барды. Хар кюуде ол адам неден, къалай, ёлгени айтылады. Биринде адам ёлтюргени, биринде кеси-кесин ёлтюргени, биринде ауруб ёлгени, ол себебден, кюуледе бир-бирлерине къатышыуу болмайды. Алай а кюулени ал башланнганлары бир-бирлерине бек ушайдыла. Аланы ал куплетлеринде ?юйюне?, ?кюуюне? деген сёзле кёб келедиле. Юч кюуню ал куплетлерин алыб къарайыкъ:

Ой, мен айтайым, сиз тынгылагъыз
Джарлы Адраны кюуюне.

Билмей тургъанлай, ачы ёлюк кирсин
Мени джаууму юйюне.

Бир ачы къыйынлыкъ хапар келгенди
Абук-Алийни юйюне.

Ой, мен айтайым, эжиу этигиз
Мухтар харибни кюуюне.

Байрым кюн сайын бара туругъуз
Аны джалан джатхан юйюне.

Ой, мен айтайым, сиз тынгылагъыз
Хасан тенгими кюуюне..


Кюуню ёлгенни джууукълары, тенглери этиученди-ле, алай болмайын джырчыгъа айтыб, кюу этдиргенле-ри да болады. Ары дери чырт кюу эте билмеген адам, къысха адамы ёлсе, кюу этиб къойгъан тёреси болургъа боллукъду.

(с) Хубийланы Магомет. Къарачай-Малкъар совет халкъ джырла.141-146 бетле
 
Страницы: 1
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам