КЮУЛЕ

Кюу деб ёлгеннге этилген джырны макъамына да айтадыла, аллай джырны кесине да айтадыла. Джа-рыкъ джырны макъамына ёмюрде да кюу демейдиле, алай а эски джырланы макъамларына кюу дегенлерин биз бек кёб эшитебиз. Аны алай нек айтханлары белги-лиди: эски халкъ джырлада джигитлик айтылгъанны биргесине тарыгъыу, таралыу кёб айтылады. Кьарачай-Малкъар халкъ поэзияда кюуле бек эртдеден бери келедиле, алай а эртдеги кюуле сакьланмагъандыла. Бек эртде этилиб, бюгюн да айтылгъан ?Гошаях Бий-чени кюуюдю?.

Кюу асламысына ёлгенни юсюнден этиледи, алай а, ол ёлген адам кимди, сау заманында, джашагьан джеринде къаллай сыйы болгъанды, не болуб ёлгенди, артына кими къалгъанды, джылы къаллай бирди ? быланы барыны да уллу магъанасы барды. Не болуб ёлсе да, сабий ёлгенликге, анга кюу этилмейди, не иги адам ёлсе да, ол къартдан тохдаб ёлген эсе, анга кюу этиллик тюлдю. Нек десегиз, сабий алкъын акъыл-балыкь болуб адамлагъа къошулмагъанды, къарт адам-ны да алай-алайсыз да джашаргъа кёб къалмагъаны кимге да ачыкъ болуб турады. Кюу этилир ючюн, ол не бек джаш, не бек къарт болмазгъа керекди. Орусланы Сафар-Алий, ?джигитлиги, акъылы бла халкъгъа бел-гили адам ёлсе, джырчыланы джыйыб, аны аты ёмюрде джашарлай, халкъ тилеб, джыр этдиргенди? 2 дейди.

1 У. Б. Д а л г а т. Фольклор и литература народов Дагестана, Москва, 1962, 43?53-бетле.
2 С. Урусбиев. ?Сказания о нартских богатырях у татар-горцев Пятигорского округа Терской области?. CMOMПК ? 1, Тифлис, 1881, 5-бет.

Адам халкъы ючюн уллу джигитлик этиб ёлсе, анга кюу этмей, джигитлигин, ётгюрлюгюн айтыб, махтаб джыр этгендиле. Кюуде уа баш айтылгъан сен керек-сиз джерде нек ёлюб кетдинг деб олду. Джигитлик этиб, элин, джерин, халкъын сакълай ёлгеннге уа, ?керексиз джерге ёлюб бараса? деб ким айтырыкъды? Халкъгъа керек кюнде, къыйынлыкъ джетген заманда, хар къуру да джигитлик этген адамла табыладыла. Сёз ючюн, ?Джандар? деген эски халкъ джырда Джан-дарны ёлгени да айтылады, алай а, биринчи орунда аны ёлгенине джылау тюлдю, аны джигитлигин мах-тауду. 1938-чи джыл Тырнаузда горнякланы айтылыб тургъан бригадирлери ёлгенинде, анга да джигер иш-легени айтылыб, джыр этилгенди.

Да не заманда этедиле сора ёлгеннге кюу? Хатасыз джеринде джукъ болмай тургъанлай, аны адам ёлтюр-се, къаядан кетиб, суугьа кетиб ёлсе, кеси-кесин ёлтюр-се, бир-бирде уа ёлген да этмегенлей, кюню къарангы болса. Ёлгенлеге кюу этиуню юсюнден Къулийланы Къайсын былай джазады:

Тауда тёшегинде ёлгенлеге
Джыр этмейдиле, алайды.
Ажымлы ёлген киреди джыргьа,
Джигитлеге тенг болады,
Къама джойгъаннга, джолда ёлгеннге
Къар юзюлгени элтгеннге
Этелле джыр, тауда адет алайды.
Джыр джокъ юйюнде ёлгеннге.1

Джыр деб былайда поэт кюуге айтады. Къайсынны айтханы тюздю, алай а кюу юйюнде, тёшегинде ёлгеннге этилген тёреси да болады. Аны юсюнден арлакъдл айтыллыкъды.
Адам ёлтюргеннге этилген кюуледе аны осият этмей ёлгени, кишиге бир тукъум бир хатасы болмагъанлай, дуниядан кетиб баргъаны айтылады. Анга асыры бек къыйналгьандан, ?таула, ташла да, джылайдыла?.
Кеси суугьа кетиб, терек тийиб, машина басыб де-генча ёлсе, ол адамны къалай болуб ёлгенини юсюн-

1 Къайсын Къулиев. Сайлама, 2 томлукъ: 1-чи том. Нальчик, 1958, 375-бет.