Войти на сайт
7 Ноября 2025 года

 

  • Ойнай билмеген, оюн бузар.
  • Aдам боллукъ, сыфатындан белгили.
  • Душманны тышы – акъ, ичи – къара.
  • Ёгюзню мюйюзюнден тутадыла, адамны сёзюнден тутадыла.
  • Мен да «сен», дейме, сен да «кесим», дейсе.
  • Керти сёзге тёре джокъ.
  • Кёкдеги болмаса, джердегин кёрмейди.
  • Къонакъ кёб келюучю юйню, къазаны отдан тюшмез.
  • Таш бла ургъанны, аш бла ур.
  • Халкъгъа джарагъан, джарлы къалмаз.
  • Джылкъыдан – ат чыгъар, тукъумдан – джаш чыгъар.
  • Келинин тута билмеген, къул этер, къызын тута билмеген, тул этер.
  • Ат да турмайды бир териде.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
  • Биреуню эскиси биреуге джангы болмайды.
  • Кюл тюбюндеги от кёрюнмейди.
  • Эл бла кёргенинг эрелей.
  • Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
  • Аманны къуугъан, аманлыкъ табар.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Кюн – узун, ёмюр – къысха.
  • Кёз – сюйген джерде, къол – ауругъан джерде.
  • Ауругъаннга – кийик саулукъ, джетген къызгъа – чилле джаулукъ.
  • Башсыз урчукъ тюзюне айланмаз.
  • Окъдан джара эртде-кеч болса да бителир, сёз джара, ёмюрге къалыр.
  • Акъыл сабырлыкъ берир.
  • Акъыл неден да кючлюдю.
  • Ашлыкъны арба юйге келтирир, чана базаргъа элтир.
  • Аджашханны ызындагъы кёреди, джангылгъанны джанындагъы биледи.
  • Бети – къучакълар, джюреги – бычакълар.
  • Тура эдим джата, къайдан чыкъды хата?
  • Тыш элде солтан болгъандан эсе, кесинги элде олтан болгъан игиди!
  • Ашына кёре табагъы, балына кёре къалагъы.
  • Хазыр ашха – терен къашыкъ.
  • Ойнай билмеген, уруб къачар.
  • Рысхы – насыбха къор.
  • Акъыл къартда, джашда тюйюлдю – башдады.
  • Ач да бол, токъ да бол – намысынга бек бол.
  • Уллу атлама – абынырса, уллу къабма – къарылырса.
  • Мадар болса, къадар болур.
  • Кёб ашасанг, татыуу чыкъмаз, кёб сёлешсенг, магъанасы чыкъмаз.
  • Экеу тутушса, биреу джыгъылыр.
  • Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
  • Гугук кесини атын айтыб къычыргъанча, мен, мен деб нек тураса?
  • Чомартны къолу берекет.
  • Ачлыкъ отха секиртир.
  • Ата – билек, ана – джюрек!
  • Ата джурт – алтын бешик.
  • Таула не мийик болсала да, аууш табылыр.

 

Архив Форума » Бёлюмле :: Тематические разделы » Ана тилде :: Ana tilde
Страницы: 1
RSS
TAULU HALKNI TUNENESI, BUGUNU/ ТАУЛУ ХАЛКЪНЫ ТЮНЕНЕСИ, БЮГЮНЮ
 
#1
Джаратама0
16.05.2011 13:54:54
Орус тилни ангыламагъан адамла да кириучендиле бу сайтха. Иш этиб ала ючюн, ана тилибизде материалланы сала барайыкъ былайгъа.
 
 
 
#2
Джаратама0
16.05.2011 13:59:06
Аналитик документ-билги:
КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАДА
МАЛКЪАР ХАЛКЪНЫ ТУРУМУ:
проблемала эмда аладан къутулууну джоллары

Малкъар халкъны бюгюннгю къыйын болумгъа къалай тюшгенин ангылатыр ючюн, джууукъ тарихден хронология халда къысха хапар айтыргъа керек болады.
Малкъарлыла ? Кавказны тюрк тилли автохтон халкъыдыла. Малкъарны (Балкарияны) ёмюрледен бери джашаб келген тарих джурту ? Кавказны Орта сюреминдеди эмда Къабарты-Малкъар республиканы джерини 70% чакълысы болады. Бюгюннгюлюкде республикада джашагъан малкъарлыла 120 минг чакълы бир адам боладыла. 1922-чи джылдан башлаб, халкъны санын 25% аз этиб кёргюзюб тургъандыла. КБР-ни тышында, Россияда 15 минг малкъарлы джашайды. 1944-чю джылгъы сюргюнден сора, Орта Азиядан къайыталмай тургъан 12 минг малкъарлы да барды.
Къабартылыла ? тюзледе джашай келген халкъдыла, адыгейлиле бла черкеслилеге джууукъдула; тиллери бла абхаз-адыг тил къауумгъа киредиле.
Малкъарлыла, къарачайлыла бла эмда Тегейни дюгер къаууму бла бирге аланланы туудукъларыдыла, бюгюн да бир-бирине ?алан? деб сёлешедиле. Башха халкъны адамына уа ?алан? деб, ёмюрде да айтырыкъ тюлдюле. Тегейлиле малкъарлылагъа ?Асион? (?Ас адамы?), Къарачайгъа да ?Стур-Ас? (?Уллу Асия?) дейдиле. Бу джууукълукъну себебинденди малкъарлыланы, дюгерли тегейлилени эмда къарачайлыланы Россиягъа бир кёзюуде ? 1827-1828 джыллада ? къошулгъанлары.
Кеслерине таулу да дейдиле малкъарлыла. Россияны аскер-тарих къайнакъларында, 16-чы ёмюрден башлаб, совет власт орналгъынчы бюгюннгю Балкариягъа Беш Тау Эли деб тургъандыла. Ала да: Малкъар, Холам, Орусбийланы эл (Басхан), Бызынгы, Чегем. ?Терк округну Беш Тау Джамагъаты? деб да айтылгъанды.
Башха халкъланыча, къарачай-малкъарлыланы да тарихлеринде баш болгъан заманлары, къарысуз кёзюулери да болгъанды. Гуннланы байракъларын ёрге тутхан буруннгу булгарла (къарачай-малкъарлыланы эмда Итил, Дунай болгарланы ата-бабалары) Кубрат ханны башчылыгъы бла VII ёмюрде Шимал (Кузей) Кавказны джеринде Къара Булгар атлы кърал къурагъандыла. Бу кърал Византия бла къысха байламлы болгъанды, аны бла аскер-сиясет нёгерлик да джюрютгенди. Джетинчи ёмюрню экинчи джарымында Булгарияны халкъыны бир кесеги Дунайгъа кёчюб, бюгюннгю Болгарияны къурагъанды. Башха кесеги Итилге (Волгагъа) кёчюб, бюгюннгю къазан татарлыланы ата-бабалары болгъанды. Кёчмей, Шимал Кавказда къалгъанла (къарачай-малкъарлыланы ата-бабалары) ас (алан) атлары бла Хазар каганатха къошулгъандыла. Каганат чачылгъанында, IX-чу ёмюрде Орта Кавказны джеринде Алан ханлыкъ къуралгъанды. XIII-чю ёмюрде Чингисханны татар-монгол аскерини ал бёлеклерин тыйгъан биринчи халкъ аланла болгъандыла.
Аланлагъа эм уллу зарауатлыкъ джетдирген асхакъ Темир (Темирлан) болгъанды. 1395-1396 джыллада къарачай-малкъарлыланы ата-бабаларына сойкъырым этген ол болгъанды. Тюзледе эл, шахар къоймай барын кюйдюргенди, аланы ичинде ? белгили шахарла-къалала Татартюп, Джулат эмда Маджар. Тауса бла Тагут башчылыкъ этген аланла урушда хорланнганларында уа, Тамерлан тау этеклерин ? бюгюннгю Хабаз, Кичибалыкъ джерледен Минги Таугъа дери ? барын тюб этиб чыкъгъанды. Артхаракъда тюзле, тау этекле да джангыдан джашаугъа тирилгендиле, алай а 18-чи ёмюрде эки кере джайылгъан эмина алайларын джангыдан адамсыз этгенди. (Къарачай бла Малкъарны джерине эминаны иш этиб джайгъандыла деген хапар да джюрюйдю халкъда).
Алай болса да, ол къыйынлыкъладан да къутулуб, Россиягъа къошулур кёзюуге, Малкъар (Балкария) кишиге бойсунмагъан тау бийлик болгъанды. Анга халкъ сайлагъан ?Тёре? башчылыкъ этгенди. Эл ?Тёреледен? бютеухалкъ ?Уллу Тёре? айырылгъанды. Анга башчылыкъ этген тамада (Олий) болгъанды.
Россиягъа къошулгъандан сора да ?Беш Тау Эл? (Балкария) кесини ич эркинлигин, джерин, тилин, динин, адетлерин тас этмегенди ? аланы сакъланырларына орус империя сёз бергенди. 1917 джыл Орус империя чачылгъынчы, Малкъар да, Къабарты да башха-башха административ бёлгеле болгъандыла, кеслерини джерлери, чеклери бла Стваропол губернияны Терк областыны Нальчик округуна къарагъандыла. Орус Патчахлыкъ малкъар халкъгъа берген сёзюне керти болгъанды, аны себебли 19-чу ёмюрню аягъына Малкъар, малчылыкъ джаны бла, Россияда эм бай джуртланы бири болгъанды.
?Сборник сведений о кавказских горцах. Выпуск 2. Тифлис.1869 джыл? китабда П.А.Гаврилов ?Устройство поземельного быта горских племён Северного Кавказа? макалесинде былай джазады: ?...Малкъарда адам башына 65 къой бла 4 тууар мал джетеди. Сабанлары мюрзеу кёб бермеселе да, джарлылыкъ не болгъанын билмейдиле была?.
Н. Ф. Грабовский 1869 джыл июлну 20-да Налчикде (Сборник сведений о кавказских горцах. Выпуск 3. Тифлис. 1870 г.) былай джазады: ?...Къулланы азатларны аллы бла ? 1866-чы джыл ноябрны 18-не ? Къабартыда 6296 къул бла 5996 къарауаш саналгъанды; Малкъарда ? 2204 къул, 2003 къарауаш тергелгенди. Аны тышында, Малкъарда башларына эркин, джангыз джер амалтын бойсуннган къаракишиле да бардыла: 2463 эркиши бла 2259 тиширыу: ала иелерине джукъ да тёлемей, азат болгъандыла...
Уллу, Гитче Къабартыда да азат болгъан 12 292 къулгъа быллай ?байлыкъ? джетгенди: 36 адамгъа бир ат, эки адамгъа бир тууар мал, тёрт адамгъа бир къой. Юйлери болджаллы къошлагъа ушайдыла, ала хазнагъа саналырча тюлдюле?.
Малкъарда къулгъа саналгъанланы мюлклери: 1695 сабан загон (загон = 40х10 сажна; сажна = 2,133 метр) эмда 1048 чаллыкъ загон; таш, агъач юйле, тирменле, хуторла, гёзенле, башха мюлк мекямла; хар арбазгъа джетген мал: 10,5 уллу аякълы, 82 къой, эки ат, бир эшек...
Таулада не джарлы юйюрню да эки ийнеги, ёгюзю, 10-20 къою барды... Таулуланы джайлыкълары тик джерледиле, терен ёзенледиле ? алайлада джангыз тау малла кечиналлыкъдыла. Таулада мал къырылгъан тёре да болады, алай а, джукъгъан мал аурууланы тыя биледиле таулула. Табигъатны къыйынлыгъына бой бермей, джашаргъа юреннгендиле ала. Аланы джашау турмушларына, мюлк къурай, джюрюте билгенлерине кёб халкъ сукъланыргъа боллукъду.
Ишге таджал таулу джарлылыкъ сынамайды, иги джашау излеб, джуртун ташлаб да кетмейди. Халал урунууу бла байлыкъ да, сый да табады. Экономика джашауу игиден иги бола барады...?
1920-чы джыллада Кавказда совет власт орналгъандан сора, Тау республика къуралады. Аны къурагъан халкъла: Малкъар, Къарачай, Тегей, Къабарты, Чечен, Ингуш. Бу халкъланы кеслерини оноу этген башчы комитетлери бар эди, барына да башчылыкъ этген Тау Комитет да бар эди...
Алай а, 1921 джылны август айында Къабартыны Советлерини джыйылыуу (съезди) болады. Анда келечиле оноу этедиле: энчи Къабарты автоном областны къураргъа эмда аны Тау республикадан чыгъарыб, Россиягъа байларгъа.
1921 джыл сентябрны биринде большевиклени Коммунист партияларыны Къабарты округ комитетини секретары Б. Э. Калмыков Къабартыны Тау республикадан чыгъарыб, автоном область этеди ? алай башланады Тау республиканы чачылыуу.
1921 джыл декабрда Малкъар да Советлерини съездинде Малкъар автоном областны къураргъа оноу этеди. Россияны Толтуруучу Ара Комитети (ВЦИК РСФСР) Малкъар автоном областны къурауну хакъындан бегимни проектин хазырлайды.
1922-чи джыл январны 6-да Россияны миллет ишлеге къарагъан халкъ комиссариаты-баканлыгъы (Коллегия Наркомнаца РСФСР) бегтим чыгъарады: ?Малкъар округну Тау республикадан чыгъарыб, кесин энчи автоном област этерге; административ аралыгъы ? Долинск бла тийреси (бусагъатда алайы Налчик шахарны санатор-парк этеги болуб турады). Ёзге Къабартыны башчысы ол затны этдирмейди. Ол оноуну орнуна, Калмыков излегенча, 1922 джыл январны 16-да башха бегим чыгъарылады ? Къабарты бла Малкъарны бир област этиу оноу:
?1. Россияны Толтуруучу Ара Комитетини (ВЦИК-ни) Къабарты автоном областны къурауну хакъындан 1921 джыл сентябрны биринде алгъан бегимин тюрлендириб, бирикген Къабарты-Малкъар Автоном областны къураргъа ? алай этер ючюн Тау республикадан Малкъарны айырыб, Къабартыгъа къошаргъа.
2. Къабарты-Малкъар автоном областха киредиле: 1921 джыл сентябрны биринде ВЦИК-ни декретинде кёргюзтюлген Къабарты джер эмда ...Малкъар джурт, округлары бла...
3. Къабарты бла Малкъар кеслерини Советлерини съездлеринде энчи Толтуруучу комитетлерин (Исполкомларын) айырадыла, ала да ? паритет халда ? келечилеринден бирикген Къабарты-Малкъар Исполкомну (Толтуруучу комитетни) къурайдыла...
4. Бирикген област Исполкомну (Толтуруучу Комитетни) эмда Къабарты, Малкъар исполкомланы да аралыгъына Нальчик шахарны санаргъа..?
Малкъарны Къабартыгъа къошдургъан Б. Калмыков болгъанына документле шагъатлыкъ этедиле. Ол Москвагъа ётюрюклени джазгъанлай тургъанды: ?Уруннган малкъар халкъ кесини джазыуун Къабарты бла байларгъа излейди, алай а, аны миллетчи башчылары ол затха буруу боладыла...?
Кертисинде уа, малкъар халкъ да, къабарты халкъ да кеслерини съездлеринде этген оноулары белгилиди ? Россияны тизиминде хар халкъны кесини автономиясы болургъа. Малкъарны тамада къаууму Магомед Энеевни башчылыгъы бла малкъар халкъны хакъларын джакълаб кюрешгендиле. Таулула Россияны Толтуруучу Комитетине чыгъыб, Сталинни ? миллет ишлеге къарагъан баканны ? бир къауум оноуун тохтатхандыла. Кесини автономиясын къурауда малкъар халкъны таукеллигин кёрген ВЦИК (Толтуруучу Комитет), джангы бегим алады: ?Къабарты бла Малкъарны бирикдириуню тохтатыргъа...?
Алай а, бу бегимге да бойсунмайды Къабарты. Калмыков Малкъарны Къабартыгъа къошар ючюн джангы хыйлалыкъгъа барады. Большевиклени коммунист партияларыны Къабарты област комитети бла Малкъар округ комитетин бир этиу къара ишин башлайды Калмыков. Андан башланады Малкъарны бютеу трагедиялары...
ВЦИК-ни (Россияны Толтуруучу Комитетини) 16.01.1922 джылгъы оноуунда джазылады: ?халкъланы арасында керти тенглик болур ючюн, бирикген Къабарты-Малкъарда эки миллет Толтуруучу Комитет (Исполком) ? Малкъардан эмда Къабартыдан ? болургъа керекди; ол эки миллет Исполкомдан паритет халда бирикген Къабарты-Малкъар област толтуруучу комитетни (Облисполкомну) къураргъа; башчы къауумда адам саны бла да къуллукъ дараджалары бла да малкъарлыла бла къабартылыла теппе-тенг болургъа керекдиле?.
Россияны Ара Толтуруучу Комитети (ВЦИК РСФСР) чыгъаргъан бу бегимде, Къабарты, Малкъар да тенг субъектле болуб къурайдыла бирикген Къабарты-Малкъар областны. Джашауда уа алай болургъа унамайды ? къабартылыла башчы къуллукъланы къолгъа джыядыла, Малкъарны джерин кючлейдиле, Малкъарны социал-экономика джашауун айнымазча этедиле.
 
 
 
#3
Джаратама0
16.05.2011 14:02:29
Орусча англамагъанла, латиницанымы англайдыла? Туркияда джашагъанлагъа айта болурса?
 
 
 
#4
Джаратама0
16.05.2011 14:06:01
Ол палахла бу халда барадыла:
1.Россияны Ара Толтуруучу Комитетини Президиумуну 41 номерли протоколуну юзюгюне къошакъда, ВЦИК-ни Комиссиясы тохташдыргъан (Къабарты бла Малкъарны чеклерини хакъындан) бегимге къаршчы джазыу этиледи: ?Хутор Долинский айырылмазлыкъ бир кесегиди Нальчикни?. Алай бла Балкарияны административ аралыкъсыз къоядыла. Экинчи джанындан а ? Малкъарны политика джаны бла айырылмазча этерге кюрешедиле.
2.1922 джылны август айында Коммунист партияны Къабарты-Малкъар обкомуну бюросу, Россияны ВЦИК органы 1922 джыл 16 январда ?Къабарты-Малкъар автоном областны къуралыууну хакъындан? алгъан оноугъа къаршчы бегим чыгъарады: Къабарты эмда Малкъар Исполкомланы къурутургъа, аны бла бирге бирикген област Исполкомда да паритет тенгликни къурутургъа. Къабарты-Малкъар областны беш округундан бирине бурулады Малкъар. Малкъар ? джери, чеги белгили бир халкъдан, баш эркинлигин тас этиб, областны бир кесегине бурулады.
Къабарты-Малкъар бирикген областны къуралыуу Россияны 1918-чи джылгъы Конституциясына келишмей эди ? конституцион халда тюл, кърал органла буюргъанча тюл, Анаясагъа, кърал законлагъа да сыйынмагъан, бу джергили партия органланы ишлери эди ол. Хакъсызлыкъ эди Малкъарны Къабартыгъа къошханлары да, аны эркинликсиз къойгъанлары да. Малкъарны джерин, кесин да башсыз этиу, джутуу алай башланнганды ? аны джорукъсуз-законсуз Къабартыгъа къошханлары бла.
3. 1924 джыл Къабарты-Малкъар областда Нагорный (Тау) округну къурайдыла. Малкъар округдан Хабаз, Хасауут эллени джайлыкълары, биченлирлериклери бла юзедиле да, Къабартыны Басхан округундан да Сармаково бла Каменномост эллерин чыгъарыб, бир-бирине къошадыла. Джангы къуралгъан къабарты-малкъар джыйымдыкъ округда уа къабартылыла талай къатха аслам боладыла малкъарлыладан. Бютеу административ власт (оноу) къабартылыланы къолларына кёчеди.
Алай бла Малкъар округ Ставропол тийре бла чексиз къалады. Къарачай бла чегини да иги кесеги джангы округга кёчеди.
4.1934-1936 джыллада Къабарты-Малкъар областны Къабарты-Малкъар республикагъа бургъан кёзюуде, округланы къурутуб, районла къурайдыла. Малкъар округ тёрт административ районнга юлешинеди: Черек, Чегем, Холам-Бызынгы, Эльбрус районлагъа.
5. 1922-1938 джыллада Малкъар халкъны башчыларын къурутадыла: Настуланы Юсуфну, Энеланы Магометни, Гемуланы Акону, Улбашланы Келлетни, Зокаланы Хасанны, Мокъаланы Хазретни эмда башхаланы. 1941-чи джылгъа Къабарты-Малкъарны баш къуллукъларында ишлеген таулулагъа 30 джыл да болмагъан джаш адамла эдиле. ?Халкъны джаулары? ат бла къурутулгъан таулуланы саны республиканы къалгъан халкъларыны аллайларындан талай къатха кёб эди.
Алай бла кърал дараджада (Сталин, Б. Калмыков) малкъар халкъны къурутуу 1922 джыл январ айда башланады. Ол этап Калмыковну аты бла байламлыды.
Малкъар халкъны трагедиясыны экинчи этапы 1939-чу джыл башланады ? ол да Зубер Кумеховну аты бла байламлыды ? партияны обкомуну джангы секретары бла. Калмыковну Малкъар халкъны къуруту политикасын андан да мийик дараджагъа чыгъарады Кумехов.
Малкъарны Черек районундан Ташлы-Тала эл бла Фанер заводну поселогу 20 минг гектар джайлыкъ эмда биченлик джерлери бла чыгъарылады. Къабартыны Урван районундан талай эл чыгъарылыб, алгъын Нагорный округ бла этгенлерича, джангы джыйымдыкъ Лескен район къуралады. Бу джол да джерни кёбюсю Малкъарныкъы болгъанлыгъына, адам саны бла къабартылыла кёб боладыла, аны себебли оноу къабартылыланы къолларына тюшеди. Малкъар Тегей бла чегини иги кесегин тас этеди.
1942 джылны къачында, немецледен къача, Кумехов ? коммунист партияны обкомуну секретары эмда 37-чи аскерни Аскер Кенгешини юеси ? НКВД-ни 11-чи дивизиясыны келечилери бла бирге Черек ёзенни эллерине бек уллу къыйынлыкъ джетдиреди: белорус Катыньнга, чечен Хайбахха ушагъан ол аманлыкъ миллет шарт бла этилген геноцидди. Артха ыхдырылыб баргъан 37-чи аскерни штабы Черек районну аралыгъында эди. Ол штабда болгъан Кумехов эди Сауту, Глашево, Огъары Чегет эллени къырдыргъан ? бютеулей да 700 адамны. 98,5% ол адамланы къартла, сабийле, тиширыула эдиле...
Ол аманлыкъгъа бу джергили ?партизан отрядла? да къошулгъан эдиле, ала уа партияны Кумехов башчылыкъ этген обкомуна бойсуна эдиле. Кумехов бла тёгерегине бу аманлыкъны этдирген бир чурум бар эди: республиканы немецле алгъанлары, Кавказ таулагъа джол ачыкъ болуб къалгъаны ? алай демек, джауну аллын тыймагъан Кумеховну Сталин башын чартлатыргъа боллукъ эди. Аны себебли кесини гюнахын малкъар халкъгъа кюреб, ?джау республиканы кючлегени ? малкъар халкъны бандитлиги ючюн болгъанды? деген ётюрюклени джаза эди Москвагъа Кумехов.
Кертиси уа былай эди. Партияны Къабарты-Малкъар обкомуну олсагъатдан къалгъан архивинден документлени келтирейик:
Коммунист партияны Ара Комитетини Партия Контролюну Комиссиясыны 1944 джыл августну 24-де 323/1 номерли джазыуу (из выписки Комиссии Партийного Контроля при ЦК ВКП (б) ? ЦК КПК 323/1 24 августа 1944 года. О т. Кумехове Заурбеке Докшуковиче (член ВКП (б) с мая 1932 г. п.б. ?0303384) ? ?...Кумеховну къайын атасы ? Шагиров К.М. ? немец оккупациягъа дери Лескен II элде колхозну председатели эди. Немцала келгенлеринде, колхозланы къурутуудан комиссиягъа тамада болады, совет властны сюйген адамланы немцалагъа береди. Быллай факт да ачыкъланады: З.Д.Кумехов кеси миниучю атны эвакуацияда биргесине алмайды не эсе да, Лескен 2 колхозгъа береди. Немцала келгенлеринде, Кумеховну къайын атасы Шагиров атны немец бургомистрге береди.
Шагировну джашы Нашхо, оккупациягъа дери Лескен 2 колхозда партия организацияны секретары эди, немцала келгенлеринде алагъа болушады, коммунистледен, башха патриотладан да немецлеге тил этеди.
Кумеховну туугъан къарнашы ? Кумехов С.Д. алгъын афенди, артда немец оккупациягъа дери ? эл советни председатели, партизан отрядха джазылгъанды, шкогу бар эди. Алай а, партизан отряха къошулмагъанды, шкогун да бермегенди. Немецле келгенлеринде, шкогун немец комендантха бергенди, аны бла шох болгъанды, кесини фатарында уа Гитлерни суратын такъгъанды.
Кумеховну экинчи къарнашы ? Кумехов Д.Д., 1938-чи джылдан коммунист партияны юеси, партизан бёлекге джазылгъанды, шкоклу болгъанды. Алай а немецледен къачмагъанды, партизанлагъа да къошулмагъанды. Немецле келгенлеринде шкогун комендантха бергенди, аны бла, полицияны тамадасы бла шох болгъанды, немецлеге болушханды. НКВД-ни материаллары да, Лескен 2 элни адамларыны айтханлары да, бу материаллагъа шагъатлыкъ этедиле. Къол салгъан ? Шкирятов? (архив К. Б. ОК КПСС ф.1, оп. 3, д. 6, л.л. 115-120).
Кумеховну ууу бла Малкъар халкъ джуртундан сюрюлгенден сора, республика да Къабарты республикагъа бурулгъандан сора, 1944 джыл 6-7 сентябрда партияны обкомуну Пленумунда былай айтылады:
?республикагъа Кумехов башчылыкъ этген кёзюуде, кёб джийиргеншли иш болгъанды. Былайда тюз айтадыла, Кумеховну кёзюуюнде калмыковчулукъ бетин тюрлендирген болмаса, ёзюн тюрлендирмегенди. Кёзбау, ётюрюк, тамада къуллукълагъа ышаннгысыз, алай а кеси ышаннган адамланы салыу ? адет эди. Калмыковну заранлы ишлерин бардыргъанды Кумехов...
Ачханы юсюнден. Немец оккупацияны кёзюуюнде джарсыгъан уруннганлагъа кърал берген болушлукъ ачханы, Кумехов, обкомну бютеу бюросу ? тёбенирек къуллукъдагъыла да, райкомланы секретарларына дери ? айтыргъа бютеу активге чачылгъанды ачха ? аладан киши джукъ айталмазча ауузларын джабхандыла. Активге бирер-экишер минг сом берилген эсе, Кумехов бла Ахохов 16 мингишер сомну джутхандыла...? (архив К-Б ОК КПСС, ф. 1, оп. 3, д. 5, л. 165,166).
1944 джыл 6-7 сентябрда партияны Къабарты обкомуну Пленумунда Кабпотребсоюзну экинчи тамадасы Сохроков джолдашны сёзюнден:
?...Бютеу къралыбыз немец душманла бл кюрешген сагъатда, бу адамла не бла кюреше эдиле? Ала колхозлада той-оюн эте эдиле. Республиканы тамада къаууму Кумеховну башчылыгъы бла юч машинада Нартаннга келе эдиле, тауукъ, къаз, бабуш, аракъы тепсиле къура эдиле, алагъа немецлеге сатылгъанла да къошула эдиле. Бир тюз адам къошулмай эди алагъа. Кумехов къызланы келтиртиб, къобуз сокъдурта эди, кеси истемейге бара эди...? ((К-Б ОК КПСС.ф. 1, оп. 3, д. 5, л. 153).
1946 джыл 26-28 декабрда 18-чи Къабарты област партия конференция бардырылады. Республикада 1940-1946 джыллада партия джашаугъа багъа бериледи. Партияны Къабарты обкомуну Биринчи секретарыны Отчет докладындан:
?...Партияны област комитети салыннган борчланы толтурмагъанды... мал къой, адамла огъуна душман тюбюнде къалгъандыла. Тюз адамланы къой, партия организацияны 72% джукъгъа да кетмей, тургъан джерлеринде къалгъандыла. Башчы къуллукъчуланы да бир къаууму, кеслерини излемлери бла, джау тюбюнде къалгъандыла...
Кузей Кавказ миллет ?легионда? 600 чакълы адам болгъанды ? юч эскадрон. Бир эскадрон толусу бла къабарты болгъанды. Къабарты районлада Гитлер бла немец башчылыкъгъа саугъала хазырлагъанлары да белгилиди. Аллай бир саугъа ? эм иги аджир ? алтын, кюмюш кереги бла ? берилгенди Гитлерге аталыб. Немецле артха ыхдырылгъан сагъатда, Къабартыдан эм азы бла 1679 адам кеси разылыкълары бла немецле бла кетгендиле...?
Къабарты республиканы Ич ишлерини баканы Горшковну сёзюнден:
?...Партияны Кумехов бла Ахохов башчылыкъ этген област комитетини бюросу Сталинни бек магъаналы айтханларын этмегендиле. Ала, ала бла бирге башха активистле да, партизан отрядла къураб, немецле бла кюрешир орнуна, къызбайлыкъдан башларын алыб къачхандыла. Партияны иги кесек адамы (юеле эмда кандидатла) уа, къачхан да этмей, немчалагъа болушуб тургъандыла. Лескен, Урван, Зольский районланы партия секретарлары уа немецлеге сатылгъандыла.
Немецлеге къуллукъ этгенле: СССР-ни Баш Советини алгъыннгы депутаты, партияны юеси ? Санов Махчуб; Кубинск районну прокурору, партияны юеси ? Тхакумачев; Ленинни орденин джюрютген ? Каров Мусса; Къабарты АССР-ни Баш Махкемесини юеси Табухов Мухаджир...? (архив К-Б ОК КПСС ф. 1, оп. 5, д. 2, л.л. 120-125).
 
 
 
#5
Джаратама0
16.05.2011 14:10:23
1946 джыл 26-28 декабрда 18-чи Къабарты Област партконференцияда партияны област комитетини лектор бёлюмюню тамадасы Цавкиловну сёзюнден:
?...Кертиси бла да, 20 джылны узагъына Калмыковну бандасы Къабартыда буржуазия миллетчиликни идеологиясын орнатыб кюрешгенин унутургъа джарамаз... Кумехов бла Ахохов да ол джолдан таймагъандыла... Аланы къыйынлыкъларынданды малкъарлыланы кёчюрюлгенлери да; бандитизмни джайылгъаны да; Къабартыны башындан немецле парашютистлени атханлары да; кёб къабартыны сатлыкъ болгъаны да; немецлеге къурманлыкъ этиб тюбегенлери да...
Кавказны оккупациягъа тюшген миллет районларында марионет хукуметни (правительствону) немецле джангыз Къабартыда къураялгъандыла...? (архив ОК КПСС, ф.1, оп. 5, д. 2, л.л. 191, 192).
Бу документле шагъатлыкъ этедиле: кеслерини аманлыкъларын, сатлыкъ ишлерин малкъар халкъгъа кюреб, малкъар халкъны къырдыргъан, сюрдюрген да этиб, Къабарты тамадала башларын алай бла сакъларгъа кюрешгендиле.
1944 джыл кърал зулму эм ачы дараджасына джетеди ? малкъар халкъгъа сойкъырым, сюргюн этеди ? халкъны къраллыгъын, джуртун да сыйырыб, Орта Азиягъа эмда Казахстаннга тутмакъ этиб ашырады.
Малкъар халкъны джуртундан сюрюуде, Къабарты-Малкъар республиканы башчылары Кумехов, Бзиава эмда Филатов Л.П.Бериягъа ?малкъар халкъны бандитлиги ючюн республикадан кёчюрюрге керекди? деген мектупха таяннганды кърал.
1944 джыл февралда Орджоникидзе шахарда Л. Берия бла Коммунист партияны Къабарты-Малкъар област комитетини биринчи секретары Кумехов тюбешгенлеринде, Малкъар халкъны джуртундан сюрюу оноуну тындырадыла. Тюбешиуге Кумеховну биргесине баргъан джангыз бир малкъарлы болгъанды ? обкомну инструктору К.Уянаев. Аны Л.Бериягъа джибермегендиле. Малкъарлыладан ол заманда эм уллу къуллукъда ишлеген И.Ульбашев эди ? Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумуну тамадасы, алай а ол джукъгъа къошулмазча этгендиле ? аны Москвагъа командировкагъа ашыргъандыла. Алай бла, малкъар халкъны джакълар адам болмагъанды.
Бу аманлыкъ оноу этиле тургъан сагъатда, малкъар халкъны сауут туталлыкъ адамлары бары немецле бла къазауатда эдиле. Адам саны 53 минг болгъан малкъар халкъны 16,3 минг адамы къазауатда эдиле. Къабарты башчыла кеслерини халкъларын аяб, къазауатха мобилизацион планны малкъарлыла бла толтура эдиле. 1959-чу джыл малкъар халкъны саны 1939-чу джыл чакълы да болалмагъаныны бир къыйынлыгъы да буду.
Совет Союзну Джигити деген атха биринчи ие болгъан лётчик-истребитель Алим Байсултановду. 14 таулу ол атха теджелиб, алмай къалгъандыла - малкъар халкъны душман атха чыгъаргъаны ючюн сталинчи режим.
Джангыз, 1990-чы джыллада, СССР-ни халкъ депутаты, академик М.Залихановну кюрешиую бла, ол фронтовиклени бирине ? Мухаджир Уммаевге къазауатда теджелген ?Джигит? ат бериледи.
Малкъар халкъны 30% немецле бла къазауатда болгъанын, немецлени джанында джангыз эки халкъны (къарачайлыла бла малкъарлыланы) миллет бёлеклери болмагъанын эсге алыргъа излемегендиле. Бир кюн бла кечеге мал ташыучу вагонлагъа урулуб, 38 минг малкъар къарт, тиширыу, сабий ёлюм джолгъа ашырылгъанды. Бютеу мюлклери, маллары, хазналары, джуртларыны 90% Къабартыгъа къалгъанды.
Эльбрус эмда Нагорный районланы баш джанлары Гюрджюстаннга берилгенди, Огъары Эбзе район къуралгъанды.
Тутмакъ халда, комендант режимде сюргюн 13 джылны баргъанды. Тюрлю-тюрлю аурууладан, сууукъдан, саулукъдан бошагъан заранлы, ауур ишледен малкъар халкъны джарымы къырылгъанды.
1957 джыл январны 9-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну малкъар халкъны джуртуна къайтарыуну, Къабарты республиканы да Къабарты-Малкъар республикагъа бурууну юсюнден Указ чыкъгъанды. 1957-1958 джыллада халкъны кёбюсю джуртуна къайыталады.
1957-1959 джыллада малкъар халкъ джуртуна къайытханлыкъгъа, аны инсан, миллет хакъы да ызына къайтарылмайды. Къабарты АССР Къабарты-Малкъар АССР-ге бурулгъанлыкъгъа, къабарты башчыла таулуланы тауларына иймей, тау эллени ызына сюетмей, буруу болуб кюрешедиле. ?Таулуланы тюз джерлеге, иги джерлеге орнатабыз? деб, кёзбауну, ётюрюкню джайыб, къабарты эллеге джерлешдириб кюрешедиле: иннет ? малкъарны эритиу, ассимиле этиу. Алай этиуню магъанасы:
а) республикада джангыз бир малкъар эл боллукъ тюл эди; алай болса уа, сюргюннге дери болгъан Черек, Чегем, Холам-Бызынгы эмда Эльбрус малкъар районла да ызларына къураллыкъ тюл эдиле;
б) малкъарлыла халкъча оноуларын этген къой, эл дараджада да огъуна кеслерине оноу этерча болмай къала эдиле;
в) Малкъар халкъ ёмюрден бери джашаб келген тау этеклери, ёзенле Къабартыны санатор-курорт, турист эмда уучулукъ зонасы болуб къала эди;
г) Малкъар халкъ сёзде бирлешген Къабарты-Малкъарны къурагъан субъектге санала эди, кертисинде уа Къабартыны бир башсыз, хакъсыз кесеги болуб къала эди.
1922-чи джылдан ? Къабарты-Малкъар автоном област къуралгъандан башлаб, бюгюнлеге дери къабарты башчыланы иннетлери бирди ? Малкъар халкъны джуртундан сюрдюрюб да, джуртунда джуртсуз этиб да, думп этиу. Къабарты башчыла эртде ангылагъандыла: керти байлыкъ ол Къабартыны нартюх сабанлары тюлдю, керти байлыкъ ол Малкъар джуртду ? тауу, сууу, чегети; джер тюбю байлыкълары...
Алай а, сюргюнден къайытхан таулула къабарты башчыланы айтханларына бойсунуб къалмайдыла, кюреш башланады. Коммунист партияны Ара Комитетине дери джетедиле малкъарлыла. Алай бла таулуланы иги кесеги тау эллерине къайытады. Ёзге, бюгюн да 76 алты тау эл ызына сюелмей, чачылгъанлай турады. Халкъ эллерине мыллык атханлыкъгъа, оюлмагъан, кюйдюрюлмеген хазна юй джокъ эди. Малкъар элледе юйлени къой, малкъар къабырлада сын ташлагъа дери къурутхандыла. Ол аманлыкъла партияны Къабарты обкомуну эмда Совнаркомуну 1944 джыл 15 апрелде алынннган, 241 номерли бегимине кёре бардырылгъандыла. Малкъар халкъ Джуртунда джашауун сыфырдан башлагъанды.
Къабарты башчыланы палахларындан, Малкъарны сюргюннге дери болгъан 4 районундан бири да, алгъыннгы чеклери бла, ызына сюелмегенди. Чегем районну алгъынча ызына сюер орнуна, биягъы ит оюнларын бардырадыла. Къабарты башчыла Малкъарны Чегем районуну эллерине Къабартыны Басхан, Урван районларындан талай элни къошуб, къабартылыла кёб болурча, джангы джыйымдыкъ Чегем район къурайдыла ? алай бла оноу къабартылыланы къолларына тюшеди.
Хабаз бла Кичибалыкъ (Кичмалка) эллени Зольский районнга къошадыла, алгъын Холам-Бызынгы районнга къарагъан Хасанья бла Акъ Суу (Белая Речка) эллени уа Нальчикге бойсундурадыла.
Холам-Бызынгы районну эллерин ары-бери къошуб, сора, ?адам саны азды? деб, аны сылтаугъа салыб, ызына къурамай къоядыла. Малкъарны алгъыннгы Эльбрус районуну талай эли Басхан районнга бериледи, Ташлы-Таланы уа Къабартыны Урван районуна къошадыла.
Совет кёзюуде район аралыкълагъа, тюз эллегеча болмай, уллу эс бёлюннгенди, аланы производство, социал-культура джаны бла айнытыугъа кёб ачха берилгенди. Район аралыкъда адамлагъа иш орунла ачылгъандыла, район аралыкъ кеси да башчылыкъ этиуню школу болгъанды. Ма ол затладан къуру къалгъандыла ызларына сюелмеген район аралыкълары Малкъарны. Сюргюннге дери болгъан тёрт район аралыкъдан джангыз бири ? Советский ? ызына сюелгенди. Алай бла, малкъар халкъны административ-джер бирлигин къурутхандыла.
Сюргюнден къайытхан малкъар халкъгъа болушлукъгъа Москва иги кесек ачха джибергенди. Алай а республиканы обкому бла Совмини ол ачханы малкъар халкъгъа джангыз 13% джетдиргендиле. Къалгъаны къабарты эллени айнытыугъа джоюлгъанды ? алада производство объектле, административ мекямла, школла ишленнгендиле, малкъар элле уа оюлгъанлай къалгъандыла.
1990-чы джыллада да къайтарылады ол зат. Малкъарда 200 ишленирге керекли объектден джангыз бир объект ? Хасаньяда больница ишленнгенди.
Бу бары да тау эллени ёсюмлерин тыйгъан къой, тюб этерге джетдиргендиле. 1957 джылдан 1991 джылгъа дери Малкъарны эллерине эс бёлюнмегенди. Эл мюл айнырча болмагъанды ? джайлыкъларыны, биченликлерини иги кесегин сыйыргъандыла.
Малкъар эллени биринде да бир промышленность предприятие ишленмегенди. Джаш тёлю джуртдан кетиб иш излерге керек болгъанды. Тау эллени адамлары бачхачыкълары, малчыкълары, тиширыула эшиб сатхан джюн затла бла кечинмек этгендиле. Джюн затла бла сатыу этген таулу тиширыуланы да къыйнагъанлай тургъандыла ? ишлемей ачха тюшюресиз деб. Малкъарда джангыз бир предприятие болгъанды ? Тырнауузда вольфрам-молибден комбинат. Алай а ол къабарты башчылагъа бойсунмай эди ? ол СССР-ни стратег магъанасы болгъан 100 предприятиесини бири эди. Нальчикде адамла джашагъан юйлени джарымы аны кючюнден ишленнгенди. Туризм, рекреацион ресурсла да профсоюзлагъа къарай эдиле. Аны себебли, туризмни, курортланы, тау джаякъ (лыжа) спортну, альпинизм лагерлени ишлетген ВЦСПС эди.
Малкъар халкъны къурутуу къабарты халкъгъа да насыб тюлдю. Къабарты башчыла эм алгъа кеслерине сагъыш этедиле, не аз да властха конкурентлени, артыкъсыз да ала малкъарлыла эселе, иймезге кюрешедиле. 1920-1930 джыллада башсыз этилген малкъар халкъны алайлай тутуб турургъа излейдиле. Аны себебли башчы къуллукълагъа малкъарлыладан (арт кёзюуде уа оруслуладан да) къабарты башчылагъа бойсунуб турлукъланы сайлайдыла.
1990 джыллада СССР-ни бютеу халкъларыны миллет сезимлери уяннган эди. Къабарты-Малкъар республика да къалгъанладан артха къалмады.
Республиканы башчы къаууму республиканы Баш Советине бегим алдырыб, Къабарты-Малкъар автоном республиканы Союз республика этиб, Россиядан чыгъарыргъа излей эселе, малкъар интеллигенцияны ?Тёре? атлы миллет-демократ организациясы, малкъар халкъны джазыуун Россияны тизиминде кёре эди. Кесини баш борчун ? малкъар халкъны политика, административ-джер, экономика, социал-культура джаны бла толу реабилитация этиуде кёре эди. Ишин да къралда болгъан законлагъа таяна бардыра эди. 1990-чы джылны август айында Нальчикде СССР-ни Баш Советинден эл Советлени депутатларына дери ? бютеу малкъар депутатла джыйылыб, Конференция бардыргъан эдиле.
Малкъар халкъ да Совет Союзну къалгъан халкълары бла тенгликде, эркин айныр ючюн, 1922-чи джылдан бери баргъан терсликлени къоратыуну эмда энди аллай дискриминация болмазча этиуню юсюнден бара эди сёз.
 
 
 
#6
Джаратама0
16.05.2011 14:14:36
Конференция талай, бек керекли бегим алгъан эди:
а) республикада эмда Россияда малкъар халкъны политика статусун белгилеу;
б) Къабарты-Малкъарны власт органларын РСФСР-ни ВЦИК-и 1922-чи джыл 16-чы январда алгъан ?Бирикген Къабарты-Малкъар автоном областны хакъындан? Декретге кёре къурау; анда айтылгъанча, парламентни эки палаталы этерге ? бир палатаны орус, къабарты, малкъар паритет халда болурча, этиу; Анаяса джорукъ бла, ротация халда, республиканы башчысын ауушундура турургъа;
в) 1944 джыл март айгъа дери болгъаныча, Малкъарны 4 районун къураб, халкъны административ-джер бирлигин къайтарыргъа;
г) федерал эм республикан дараджада малкъар халкъны социал-экономика эмда культура джанындан айнытыу, реабилитация этиу программаланы алыу;
д) айтылгъан задачаланы закон джаны бла баджарырча этиу.
СССР-ни, РСФСР-ни, КБАССР-ни Баш Советлерине къагъытла ийиледиле. Конференция Малкъар халкъны биринчи съездин джыйыуну хакъындан да бегим алады.
Къабарты-Малкъарны Баш Совети да разылыкъ бериб, малкъар халкъны съезди 1991 джыл мартны 30-да джыйылады, малкъар миллетёкюллени Конференцияларында алгъан оноуларын да къабыл этеди. Россияны Баш Советине да малкъар халкъны реабилитациясын закон халда этерлерин излеб къагъыт джазылады. СССР-ни, РСФСР-ни, КБАССР-ни Баш Советлерини малкъар депутатларына реабилитация ишни ахырына джетдирирге борч салыб, бу джыйылыуун аны бла тамамлайды.
Малкъар депутатла Конференцияларында, малкъар халкъ да биринчи Съездинде этген оноула джашауда бардырылсала, аны ючюн башха халкълагъа табсызлыкъла болмай эдиле. Малкъар халкъны уа не джаны бла да хакъы табыла эди. Ол заманда Къабарты-Малкъар республиканы да бирлиги сакълана эди. Алай а, республиканы башчыларына халкъла къайгъылы тюл эдиле, аланы политикалары - олтургъан шиндиклерин сакълау эди. Кърал тюрлене тургъан сагъатда, оноучулагъа халкъны, джуртну да тонаргъа таблыкъ тюшюученди.
Ма аны себебли, республиканы башчылары къаршчы бардыла: 1991 джыл РСФСРН-ни Баш Совети апрелде алгъан ?Сюргюннге тюшген халкълагъа реабилитация этиуню юсюнден? законнга да, малкъар миллетёкюллени Конференциясы, малкъар халкъны съезди этген оноулагъа да.
Къабарты-Малкъар республиканы Баш Советинде малкъар халкъны депутатлары, аз болгъанларына да (21 депутат 160-дан) къарамай, республикада субъектлени арасында тенглик, тюзлюк болсун деб, кюрешедиле. Аланы ангылагъан къабарты депутатла да бар эдиле, орус депутатлагъа уа не сёз. Ёзге депутатланы кёбюсю ? алгъыннгы партия-мюлк номенклатураны келечилери, республиканы башчыларыны айтханларын этедиле. Малкъар халкъны реабилитациясына буруу боладыла. Бу зат политика болумну аманнга айландырады республикада.
1989 джыл СССР-ни Баш Совети, ызы бла РСФСР-ни Баш Совети халкълагъа джетген сюргюн кърал джанындан зорлукъ болгъанын мюкюл этедиле. 1991 джыл апрелни 26-да РСФСР-ни Баш Совети ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан? закон алады. Анга кёре халкъланы хакълары толусу бла къайтарыллыкъ эди, не келсин, законну къурушдуруб, иштетмей турадыла.
1994 джыл, малкъар халкъгъа сюргюн этилгенини 50-джыллыкъ кёзюуюнде, этилген зулму-зорлукъ ючюн, Россияны президенти Б.Ельцин къралны атындан малкъар халкъдан кечмеклик тилегенди. Алай бла, малкъар халкъгъа къара джагъыу ? тюзлюкге, законнга, адамлыкъгъа да келишмеген иш болгъанын ангылатханды Эресей кърал. Алай а, къабарты къуллукъчуланы бир къаууму малкъар халкъгъа джалгъан даула салыу адетни тохтатмайдыла. Артыкъсыз да бу ишде ич ишлени баканы Х. Шогенов, малкъарлыланы аман бетден кёргюзтюр ючюн, ?малкъар терроризм-ваххабизм? деб, ётюрюкню башына джаза, джая береди. Спецслужбала да кертиси къалайды деб, тинтиб кюрешмейдиле. Басхан, Зольский, Терк районлада, Вольный, Нартан элледе не бола тургъанын къулакъгъа алмайдыла. 2005-чи джыл октябрны 13-де Нальчикге боевиклени чабыууллары болады. 150 боевикден джангыз тёртюсю малкъарлы, къалгъанлары ? къабартылыла. Ол зат ачыкъ болгъан сора да, къабарты къуллукъчула хыйны ишлерин тохтатмайдыла: не да этиб, малкъар радикалланы санларын ёсдюрюб кюрешедиле. Алгъын заманладача, кеслерини гюнахларын энтда малкъар халкъгъа джюклерге кюрешедиле. Аллай ишде уа биягъы шогеновла керек боладыла. Республиканы президентинде къоркъуусузлукъ органнга ёзюр болгъанды биягъы Шовгенов.
Ёзге, республиканы къабарты башчылары бютеу малкъар халкъны тюз излемине, ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан? федерал законнга да ачыкъ къаршчы барыргъа базмайдыла. Аны себебли, ?Адыгэ Хасэ?-ни ? къабарты интеллигенцияны эм миллетчи, маргинал къауумун хайырландырадыла. Ала, ёмюрде болмагъан Уллу Черкесияны тенгизден тенгизге дери (Къара тенгиз бла Каспий тенгизни аралары) къураргъа излейдиле. Ала къураргъа умут этген къралгъа уа Абхазияны, Адыгеяны, Къарачай-Черкесни, Къабарты-Малкъарны, Краснодар крайны Къара тенгиз джагъасын (Сочи, Шапсуг район, д.б.), Тегейни, Ингушетияны, Дагъыстанны да бир къауум джерин къошаргъа излейдиле. Къарачай, Малкъар эмда орус районла бу проектде адыгланы вассал джерлери боллукъдула.
Артыкъсыз да кесини провокацион ишлери бла белгилиди Тау халкъланы Конфедерациясыны тамадасы Юрий (Муса) Шанибов. Ол джангылтхан джюзле бла къабарты джашла 1992 джыл грузин-абхаз къаугъагъа къошулуб, джаралы болгъандыла неда ёлгендиле, не ючюн къазауат этгенлерини магъанасын да ангыламай.
Бу идеяны джакълагъанладан бири Россияны президентини администрациясыны башчысыны кенгешчиси болуб ишлейди. Б.Березовскийден да табадыла джакълыкъ. Аланы провокацион ишлери КЧР-де президент сайлауланы кёзюуюнде да ачыкъ болгъан эди.
Реабилитация законну ишлетмез ючюн, Къабарты башчыла ?Адыгэ Хасэ? бла Тау халкъланы Конфедерациясы организациялагъа джол бередиле. Ала уа, малкъар халкъгъа къаршчы кюрешгенлери бла тохтамай, республикада властны къолгъа алыргъа излейдиле. 1991 джыл къралда август путчдан сора, путчистлени джанларында болгъан республиканы Коков башчылыкъ этген къаууму оноудан кетерге керек болады. Ёзге, ?Адыгэ Хасэ?, ищлесе да властха келалмайды олсагъатда.
КБССР-ни Баш Советине тамадалыкъгъа Х.Кармоков тюшеди ? халкъны да, депутатланы да кёбюсюню разылыгъын табхан адам. Ол малкъар халкъны проблемаларын тындырыргъа кереклисин айтады. Республикада башбакан оруннга малкъарлы тюшеди, Малкъарны сюргюннге дери болгъан районларын ызына къураргъа Баш Советни Комиссиясы къуралады, ол ишни баджарыргъа борч республиканы правительствосуна салынады. Алай а Баш Советде депутатланы кёбюсю партия-мюлк номенклатураны адамлары эдиле. Ала малкъар депутатланы огъайларына да къарамай, республикада президентлик къуллукъну Конституциягъа киргизедиле. Сайлау кюнню да айырадыла ? 1991 джыл, ноябрны 24.
Бу оноу федерал законнга да келишмей эди. Ол затны РСФСР-ни Баш Советини Тамадасы Р. Хасбулатовну КБСССР-ни Баш Советине джазгъан къагъытында да айтыла эди ? ?КБССР-де президент сайлауну тохтатыргъа, республикада законопроектлени РСФСР-ни Конституциясына, законларына кёре джарашдырыргъа?. Ёзге, аны сёзюне да тынгыламайдыла, законну буза тургъан депутатла.
Малкъарны миллет организациялары бла миллет ёкюллери президентлик къуллукъ болуруна къаршчы эдиле. Республикада эки субъект ? Малкъар бла Къабарты болгъаны себебли, оноу этерге парламент форма эди эм таб.
Къабарты сайлаучула малкъар сайлаучуладан кёб болгъанлары себебли, президент малкъарлы ёмюрде да боллукъ тюл эди. Президентлик къуллукъ Баш Советни контроль эркинликлерин къурута эди; аны бла бирге ВЦИК-ни 1922 джыл январны 16-да алыннган ?Бирикген Къабарты-Малкъар автоном областны къурауну юсюнден? Декретин джашаугъа келтирирге буруу бола эди. Ол Декрет а буюра эди эки палаталы парламент къураргъа: бир палата паритет халда; республикагъа башчы халкъладан кёзюу-кёзюу айырылыргъа. Президент къуллукъ болса, малкъар халкъны проблемалары биягъынлай этилмей къаллыкъ эдиле.
Республикада алгъыннгы башчы къауумну оноугъа къайытырын къабарты интеллигенцияны да бир къаууму излемей эди. Власт бир адамны къолуна кёчерин къазакълыла да излемей эдиле. Бютеу республикада президент сайлаулагъа къаршчы джыйылыула бара эдиле. Малкъар халкъ да кесини биринчи съездини ишин 1991 джыл 17 ноябрда джангыртыргъа оноу этеди.
Президент сайлау болмазча эди. Быллай болумда алгъыннгы къуллукъчула-оноучула оппозицияны бирлигин бузарча провокация этедиле.
1991 джыл ноябрны 16-да, малкъар халкъны съезди боллукъ кюнню аллы бла, КБССР-ни Баш Советини джыйылыуу боллугъун билдиредиле. Повесткада джангыз бир соруу: ?Малкъар халкъны 1944 джыл сюргюннге дери болгъан районларын къурауну юсюнден?. Керти да бу иш этилсе, республикада хал джумшарыкъ эди, алай а провокацияны хазырлагъанланы иннетлери башха эди.
Баш Советни джыйылыуунда малкъар халкъны проблемаларыны юсюнден сёлешген Абдуллах Будаев, Исхакъ Гузеев, Далхат Мизиев, Роза Отарова, Тимур Ульбашев, Магомед Чочаев эмда башха депутатла, аз болгъанлары себебли, сёзлери чапракъдан да ётмейди. Хазырланыб келген къабарты къауум, малкъар районланы ызына къайтарыуну унамайды ? алай демек, малкъар халкъны реабилитациясына къаршчы турады. Алай башланады республикада тиклик. Бу провокацияны телевизор бла кёргюзтгенлей турадыла.
Экинчи кюн делегатла Малкъар халкъны съездине джыйыладыла. Малкъар халкъны Съезди РСФСР-ни Конституциясына, РСФСР-ни июнну 12, 1990 джыл алыннган кърал суверенитетини хакъындан Декларациясына, КБССР-ни кърал суверенитетини 1990 джыл 30 январда алыннган Декларациясына таяна, малкъар халкъны миллет суверенитетин баямлайды, Россияны тизиминде энчи Малкъар республиканы къуралыуун эмда Къабартыдан айырылыуун айтады.
Делегатланы бир къаууму (Аслан Атабиев Москвадан) съездни оноуларын толтурлукъ органланы къурагъан заманда ишлерик адамланы энчи=энчи сюзюб, ётдюрюрге кереклисин айтады. Джангы къуралгъан республиканы аты да тарих бла байламлы, былай болсун дейдиле: Алан республика Малкъар (Аланская республика Балкария). Алай а, съездни президиуму бу вопросгъа къараргъа къоймайды. ?Тариххе терен кирмейик?, ?алан? атны да энчилемейик ? бизден сора да бардыла кеслерине аланлабыз дегенле? - ма быллай ёзденликни-намысны кёргюзеди президиум. Алай а, башха халкъ бет эте турмай, кишиден да тартынмай, кесини республикасына ?Северная Осетия ? Алания? деб сиреледи. Атабий улу Асланны тюзлюгюне заман шагъатлыкъ этеди.
 
 
 
#7
Джаратама0
16.05.2011 14:18:56
Малкъар халкъны съезди Малкъар Халкъны Миллет Кенгешин (Национальный Совет Балкарского Народа - НСБН) айырады. Тамадагъа Б.Чабдаровну ? Къабарты-Малкъарны алгъыннгы Баш Советини Президиумуну башчысын айрадыла. КБССР-ни президент сайлауларына къошулмазгъа оноу этеди съезд.
Малкъар халкъны съездини оноулары РСФСР-ни эмда КБССР-ни Баш Советлерине джибериледиле. Малкъар Халкъны Миллет Совети РСФСР-ни халкъ депутатларыны Съездине, РСФСР-ни Баш Советине Малкъар республиканы къуралыуун закон бла бегитирлерин излейди. 1991 джыл ноябрны 19-да КБССР-ни Баш Совети Малкъар Халкъны съездини оноуларын къабыл этеди.
Малкъар халкъ энчи республикасын къурау оноугъа мадарсызлыкъдан келеди ? бирикген Къабарты-Малкъарда 1922-чи джылдан башлаб да, малкъар халкъны халкълыгъы тебленнгенлей, хакъы ашалгъанлай келеди. Энчи республика болмай, халкъны не джери, не оноуу кесине джетмезлиги ачыкъ болады.
1991 джыл декабрны 29-да Малкъар халкъны референдуму да, съездни оноуларын джакълайды. ?Россияны тизиминде энчи Малкъар республика болсун? деб, референдумгъа къошулгъан хакъны 85%-ден 94,5% ой береди. Малкъар халкъ КБССР-де президент сайлаулагъа къошулмазы ачыкъ айтылады
КБССР-ни Баш Совети уа, президент сайлауланы тохтатмайды. Джангыз сайлаула кюнню 1991 длжылны 24 ноябрындан 22 декабрына кёчюредиле.
Альтернативсиз сайлаулада В.Коков президент болады. Малкъар халкъ Съездинде оноу этгенича, сайлаулагъа къошулмайды. Алай бла Коков Къабарты-Малкъаргъа тюл, Къабартыгъа президент болады. Алай а, тюзюн айтмай, Бютеу КБР-ге президент болгъанча билдиреди Москвагъа. Москвада да анга ийнаннганча этеди. Таб официал басма - ?Кабардино-Балкарская газета? огъуна, ?малкъар халкъ ? эки субъектли республиканы бир субъекти ? сайлаулагъа къошулмагъанын джазады?.
Ю.Шанибовну къаууму властны алыр иннетин къоймайды. Къабарты халкъны Конгресси бла ?Адыгэ Хасэ? кёб мингли митингле къурайдыла, республиканы башчы къауумун Акъ Юйден къыстаргъа излейдиле. Митингчилени арасында грузин-абхаз къазауатдан ётген сауутлу адамла да бар эдиле. Джангыз Москва ийген ?Альфа? къауумну кючю бла, Коков оноуда къалады, республика граждан къазауатдан сакъланады.
Республикада джашагъан оруслула бла малкъарлыла къабарты халкъны арасында болгъан бёлюнюуге къошулмайдыла. Алай а, республиканы башчылары къоркъуулу ётюрюкню Москвагъа дери джаядыла: Къабарты бла Малкъарны арасында иш къазауатха джетиб турады дегенча. Малкъар Халкъны Миллет Совети конституцион амалла бла халкъын джакъларгъа кюрешеди. Эки джылны барады Малкъарны Миллет Совети бла республиканы башчыларыны арасында тартышыу. РСФСР-ни Баш Совети бла правительствосу малкъар соруугъа эс бёледиле.
Малкъар халкъны хакъындан законопроект РСФСР-ни Баш Советинде хазырлана башлайды. Россияны правительствосу ?Сюргюнннге тюшген халкъланы хакъларын къайтарыуну юсюнден? законнга кёре, малкъар халкъны социал-экономика реабилитациясын башлайды (распоряжение Совета Министров РСФСР от 6 августа 1991 г. ? 858; постановление Совета Министров ? Правительства Российской Федерации от 10 июня 1993 г. ? 546). Алай а, республиканы башчылары малкъар халкъны тирилтмез джаныдан кюрешедиле. Москва да алагъа тынгылаб, джарым бегимле чыгъарады. Джангыз 1993-чю джылны къачына малкъар халкъгъа реабилитация этиуден законопроектни Россияны Баш Советини Комитетлери бла Комиссиялары къабыл этедиле эмда 1993 джыл сентябрны 27 боллукъ пленар заседаниениде-джыйылыуда къаралырча этедиле.
Ёзге бу иш болмайды: 1993 джыл сентябрны 20-да Россияны халкъ депутатларыны Съездини эмда Баш Советини ишин тохтатхан 1400 номерли Указы чыгъады Россияны президентини. Малкъар халкъны политика статусуна къаралмай къалады.
Алгъын Россияда джангы субъектни къурауну оноуун РФ?ны халкъ депутатларыны Съезди эте эди ? алай къуралгъан эди Ингуш республика да. Энди уа ? Россияны джангы Констиутциясына кёре, аллай ишлени тындырлыкъ джангы федерал закон эди. Аллай закон алыннгынчы, Малкъар Халкъны Миллет Совети малкъар халкъны социал-экономика реабилитациясы бла кюрешир акъыл алады.
1993 джыл сентябр-октябр айлада Москвада болгъан ишле, РФ-ни Баш Советине окъ-тоб джаудуруу бла бошалады. Алгъыннгы партноменклатураны кёбюсю Ельцин джанлы болады. 1993 джыл декабрны 12-де референдумда алыннган Анаяса, къралны президент республика этеди, Президентге уллу эркинликле береди.
Анга къараб, джергили президентле, губернаторла да кеслерине уллу эркинликле алыб тебрейдиле. КБР-де 12 декабрда 1993 джыл джангы парламент сайланады, республиканы Коституциясын джангыртадыла, Президентге уллу эркинликле бериледи. Алай бла 1993 джылны ахырына республикада Президент башчылыкъ этген феодал-клан система къуралады. Режим бютеу властны къолгъа джыяды. МВД кемсиз кёб болады, 90% аны къабарты халкъны адамларындан къуралады. Алай демек, россияны бюджетинден ачхагъа миллет гвардия къуралады. Малкъар элледе сауутлу власт зорлукъ эте башлайды, законсуз тинтиуле бардырадыла, хакъсызлыкъ этедиле. 1994 джылгъа кесини кюч структураларын къурагъан КБР-ни башчылары, малкъар халкъны кюч бла, сауут бла къоркъутур умут этедиле. Къабарты миллет джюрюшню тынч этедиле ? 1992 джыл октябрда аны властха къаршчы тургъанын эсге саладыла. Малкъарны Миллет Советине уа дау табалмайдыла. Сора аны ичинден ояр, аман бетге чыгъарыр иннет аладыла.
Ол ишге джараулуну табады президент Коков ? къуллукъдан кетген генерал-лейтенант, Тау Арты аскер округну алгъыннгы экинчи тамадасы С. Беппаевни. Хыйла бла аны Миллет Советге киргизтедиле, артда ол башчылыкъны да алады къолгъа. Законнга эмда малкъар халкъны Съездине кёре, халкъны административ-джер, социал-экономика реабилитациясы бла кюрешир орнуна, ол Советни властлагъа юсдюреди, провокация ишлени бардырады. Беппаев Советни Шанибов провокатор къурагъан эмда башчылыкъ этген тау халкъланы Конфедерациясына къошаргъа излейди. Не джаны бла да Миллет Советни къралгъа эрши кёргюзтюу ишлени бардырады.
Беппаевни провокатор болгъаны 1996 джыл ноябрда Малкъар халкъны Съездин бардыргъан сагъатда толусу ачыкъ болады. Республиканы башчыларыны оноуларын эте, Миллет Советни, бютеу малкъар организацияланы аман бетге чыгъара, ?джангыз республиканы башчыларыдыла рахатлыкъны гаранты? деб кёрюнюрча этерге кюрешеди ол. КБР-ни башчыларыны ?миллетчиле бла кюрешир ючюн? къралны президентинден да ачха юзер муратларына джарайды.
Беппаев бу провокатор ишин тындырады. Съездни ахырында, анда алыннган бегимлени харам этиб, мыллыгын Акъ Юйге атады. Анда анга президентни къатында кабинет бередиле, кесин да политика зулмудан ачыгъанлагъа къарагъан Комиссиягъа секретар этедиле. Миллет Советге къаршчы организация да къурайды ол ? къарачай-малкъар-тегей общество ?Алан?. Юч халкъны бирлешдирлик обществону Беппаев керти аллай иннет бла къурамайды ? миллет организацияланы башсыз этер ючюн къурайды аны, башчы да болады анга.
1996 джыл, Беппаев бардыргъан провокацион Съездден сора, КБР-ни башчылыгъы сауутлу бёлекни ийиб, малкъар халкъны джамагъат-политика аралыгъын ууатдырады, Парламентге бегим алдырыб, Малкъар халкъны Съездини ишин къурушдурады, малкъар халкъны ?Тёре? организациясын, ?Тёре? газетин да джабдыртады махкемени юсю бла. Малкъарны Акъсакъаллла Тёресине да регистрация этерге унамайдыла.
Къоркъуулу ишле да боладыла. 1992 джыл август айда грузин-абхаз къаугъа башланнганында, къабартылы миллетчиле Нальчикде джашагъан гюрджюлени ызларындан тюшедиле, башха миллетли бизнесменлеге да зорлукъ эте башлайдыла. Малкъар Халкъны Миллет Тёреси, малкъар джаш тёлю да миллет ышан бла зорлукъ кишиге да этдирмезликлерин айтадыла. Къабарты миллетчилени бу джюрюш бираз сууутады. Властла малкъар миллет джюрюшню къурушдургъанларында уа, къабарты миллетчиле Нальчикден чууутлула бла гюрджюлени кетерча этедиле, юйлерин, мюлклерин да учуз багъасы бла сатыб. Сора промышленность предприятиелени тонайдыла, орус усталаны кетерча этедиле. Ызы бла сыра малкъарлылагъа, бу джергили оруслулагъа эмда властда джакълары болмагъан къабартылылагъа джетеди. Энди бу палах Прохладный бла Майский районланы къазакъларына да джууукълашады ? кадр политика, районланы уллу этиу, социал джаны бла бюджетлерин кесиу къазакъланы да абызыратады.
Россияда арт 15 джылда баргъан бютеухалкъ мюлкню энчилеуню КБР-де энчиликлери барды. Республикада феодал клан властны къолуна джыйгъанды, не халкъны джанындан, не Москва табадан контроль болмазча этгенди. ?Республиканы къатышыудан тыйыб тургъан бизбиз? деб билдиредиле Москвагъа республиканы башчылары, кертисинде уа халкъладыла рахатлыкъны сакълаб тургъан.
Республиканы президенти Коков бла къралны президенти Ельцинни араларында болгъан шохлукъ а, Коковгъа кесин джарым патчахча джюрютюрге онг береди. Москваны дотациясы республикагъа 80% -ге джетеди, КБР-ни парламенти уа федерал законлагъа келишмеген законла чыгъара береди. Коков КБР-ни Россия кибик бир къралгъа санайды. ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъларын къайтарыу? федерал законнга къаршчы барыб, малкъар халкъны оноуун башхалагъа соргъан кибик этиб, халкъланы 99,7% бирге джашаргъа излейдиле деб, ётюрюкню джайыб, малкъар халкъны реабилитациясыз къоядыла КБР-ни башчылары.
Малкъар халкъны хакъсыз этиуню закон сыфатлы кёргюзтюр ючюн, къабарты башчыла башха кёзбауларын да бардырадыла. Республиканы парламенти элледе референдумла бардырыб башлайдыла ? къоркъутуб да, алдаб да, малкъарлыла кеслери излемейдиле алгъыннгы районларыны къуралырларын дерча. Ёзге малкъар халкъны асламы кесин алдатмайды. Властла реферрендумну ётгеннге санаб, алдауукъ ойланы керти этедиле. Аны бла бирге кърал малкъар халкъны социал-экономика ёсюмюне буюргъан ачханы, терсине джоядыла, тонайдыла.
Джангыз 5 джылдан, оноугъа Путин келгенинде, федерал законла ишлей башлайдыла. Он джылгъа къабарты башчыла республиканы башы тюбюне айландырыб чыгъадыла.
1993-чю джылдан 2005-чи джылгъа промышленност да, эл мюлк да, куроротла, турист базала да къырыладыла. Он мингле бла адамла ишсиз къаладыла.
 
 
 
#8
Джаратама0
16.05.2011 14:23:18
КБР-ни бютеу экономика иши эки зат бла кюрешиу болуб къалады. Биринчиси: Москвадан не тюрлю амалла бла да не къадар кёб ачха алыу ? аны да тонау; экинчиси: спиртни эмда чагъыр-аракъы ичкилени не къадар кёб чыгъарыу. Совет властны кёзюуюнде КБР-де бир ликер-аракъы завод болмагъан эсе, СССР оюлгъандан сора кёб заман да кетгинчи, КБР-де онла бла спирт, аракъы заводла, базарла, ресторанла, оюн юйле ачыладыла. Промышленность предприятиелени банкрот этиб, учуз багъасы бла энчилейдиле. Республиканы экономика джашауу ? оноучула бла къуллукъчуланы байындырыу болуб къалады.
Ич ишлени баканлыгъы да аладан артха къалмайды. Республика он джылгъа полиция къралгъа бурулады. 16 минг адам ишлейди органлада.
2005-чи джылгъа республика къралда субъектлени ичинде ахыр орунлагъа тюшеди. Ишсизлик 80% джетеди. Он мингле бла иш усталыкълары болгъан адамла тышына кетедиле. Республикада къалгъан халкъгъа джарлылыкъ джетеди. Ишсиз къалгъан джаш тёлюню бир къаууму ичкиге, наркотиклеге джарашады. Бир къаууму да динде излейди мадар.
Республикада кадр политика ? ?хайырлы? къуллукълагъа джууукълукъ бла байланнган бир миллетни адамларын салыуду. КБР-ни башчы къаууму ? не да этиб ? властны къолда тутаргъа кюрешеди. Аны ючюн а оппозиция кючлени тайдырады эм бек кюрешгени уа ? малкъар политика элитады. Къуллукъгъа малкъар адам салынса, аны фахмусуна, билимине къаралмайды ? къабарты башчылагъа берилмеклигине къаралады. Ол къауумдан джийиргениб, халкъ анга ?балкардинцы? деб атагъанды. Тюз адамла властха джиберилмейдиле, тюшгенни да дженгил огъуна кетередиле.
2006 джылны ал сюреминде баш къуллукъда ишлегенлени саны былай эди: 12 къабартылы, 2 малкъарлы, башха миллетледен ? 5; уллу промышленност предприятиеледе башчыла: 12 къабартылы, 2 малкъарлы, 4 ? башха миллетледен; шахар, район тамадала: къабартылы ? 8, малкъарлы ? 2, башха миллетледен ? 3; кредит-финанс системада ишлеген 18 адамдан, къабартылыла ? 13. Субъектни къурагъан, титул халкъгъа саналгъа малкъар бла орусдан 19-ушар миллетёкюл барды, бютеулей да депутатланы саны ? 110. Нальчик округга къарагъан джергили самоуправлениеде 33 депутатдан малкъар бла орусха къуру 11 орун джетеди. КБР-ни прокуратурасында 67 адамдан 7 малкъарлы эмда 3 оруслу ишлейди ? 7 къатха аз къабартылыладан эсе. Малкъарлыла бла оруслула бек аздыла хакъ къоругъан эмда кюч структуралада. Республикада предприятиелени приватизировать эмда акционировать этиуге малкъарлылына джибермегендиле. Узакъ заманны адам тергеу баргъан сагъатда, малкъарны санын аз этиб кёргюзтюб тургъандыла.
Хал былайыракъды тёбен кърал аппаратда да, хакъ къоруулау, махкеме ситемада да, сатыу-алыу, предпринимательство майданда да. Къабарты къуллукълада алай кёб орун алгъанлыкъгъа, республикада саны 45%-ге да джетмейди.
Къабартылы болмагъан тамаданы къаллай бир власты болгъанын, республиканы правительствосуну тамадасы оруслу А.Яринде да кёрюрге боллукъду. Кесини орунбасарларын огъуна Президент къабыл этмей салалмайды ол. Ол башчылыкъ этген правительствону аппараты да джокъду. Финанс-кредит политикагъа, не да башха ачха джюрюген майданлагъа къараргъа эркинилиги да джокъду аны.
Дагъыда бир юлгю. ?Къабарты-Малкъар правда? газет 2006 джыл майны 19-да ?114-115 номеринде КБР-ни президентини ?Миллет, дин эмда джамагъат организацияланы хакъындан? Комиссия къурау бегими чыгъады. Комиссия ?миллет политиканы джарашдырыу бла эмда республиканы социал-экономика эмда миллет-культура айныуу бла? кюрешириги да айтылынады.
Комиссияда ишлерик 19 адамдан 13-ю къабартылыды (кёбюсю аланы малкъар халкъгъа къаршчы ишлери бла белгилидиле ? Унежев, Думанов, Дзамихов дегенча). Юч оруслу, юч малкъарлы да барды. Малкъарлыладан а ары аллайланы сайлагъандыла, ала къабартылыла айтханны этиб барырча (И.Атмурзаев, сёз ючюн ? джергили малкъар самоуправленини эмда малкъар административ орунланы къурутуу бла кюрешген).
Бу бары да республиканы халкъы къыйын болумда тургъанын кёргюзтген бла бирге, малкъар халкъны туруму бек осал болгъанына шагъатды. 1998 джыл огъуна Москвадан келген алимле аны ?миллет къыйынлыкъча? кёргюзтгендиле.
Алай а, республиканы башчылыгъы, проблемаланы къоратыр орнуна, малкъар халкъны тобукъландырыргъа излейди. Малкъар халкъны административ-джер бирлигин алгъын болгъаныча ызына къураргъа, джергили самоуправлениесине да тыйгъыч болмазгъа буюргъан Федерал законлагъа да къаршчы барыб, республиканы башчылыгъы республиканы да, Москваны да ?къазауат боллукъду? деб къоркъутады.
1991 джыл апрель айны 26-да алыннган ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан? федерал закон буюргъан экономика реабилитациясы малкъар халкъны не бла бошалады? Малкъар халкъны социал-экономика айныууна буюрулгъан ачханы КБР-ни башчылыгъы малкъар халкъгъа джетдирмейди.
Малкъар халкъны джер реабилитациясы, Чегем, Холам-Бызынгы районланы ызына сюеу, алагъа да алгъынча юч малкъар элни ? Кичибалыкъны, Хабазны, Ташлы-Таланы къошуу ? закон излегенча этилмейди. Аны орнуна, Къабарты башчыла, Малкъарны бюгюнлюкде болгъан эки районун огъуна ? Эльбрус эмда Черек районланы ? Малкъардан сыйырыргъа кюрешедиле.
Къабартыгъа джетсе уа иш, алгъыннгы къабарты районланы къураугъа чырмау джокъду. Къабартыны Ленский районун талай айгъа къураб, джангы къабарты районну къуралыуу къабарты халкъгъа насыб болгъанын джазадыла.
Малкъаргъа джетсе уа иш, Къабарты башчыла къралны законуна да къаршчы барыб, 1957 джылдан бери малкъар районланы, Малкъарны административ-джер бирлигин ызына къураргъа къоймайдыла.
2002 джыл а, КБР-ни властлары закон алыб, малкъар халкъны джайлыкъларын, къышлыкъларын да сыйырадыла, халкъны джашау мадарын къурутадыла. Аны бла къалсала уа...
Малкъарны Балыкъ башында, Эльбрус районда длжерлерин сыйырыб алыб, сора, аланы ызына айландырыб малкъар халкъгъа арендагъа бериуню юсюнден КБР-ни Министрле кабинети бегим чыгъарады (2002 джыл, августну 3, ?335) (?Передать в постоянное (бессрочное) пользование государственным унитарным предприятиям ?Аурсентх? и ?Хаймаша? пастбища государственного земельного запаса Зольского и Эльбрусского районов согласно приложению с правом предоставления этих земель в аренду местным администрациям сельских населенных пунктов, сельхозпредприятиям, крестьянским (фермерским) хозяйствам по их заявкам для содержания сельскохозяйственных животных. Регистрацию права аренды земель осуществлять в установленном порядке?).
КБР-ни правительствосуну бу бегими бла, Малкъарны Эльбрус районуну джайлыкълары, биченликлери республиканы къолуна кёчедиле, энди малкъар халкъ кесини джери бла хайырланыр ючюн бир джылгъа талай миллион сом ачха тёлерге керекди!
Къабарты башчыла быллай бир мыллык нек атхан болурла Минги Тауну тийресине, Балыкъ, Басхан ёзенлеге ? Малкъарны джуртуна? Джерни ариулугъу бир джанындан, джер тюбю байлыкъла экинчи джанындан, Тау Артына джол ачылгъаны ючюнчю джанындан ? буду Къабарты башчылагъа малкъар халкъны къурутуу ишлени этдирген. Къралны закону бла да, халкъла арасы законла бла да бу джерни иеси джангыз Малкъар болургъа керекди ? былайы Малкъарны ёмюрледен бери джашаб келген джуртуду. КБР-ни правительствосу уа не этеди?
Малкъарны джуртун кёзбаулукъгъа ?кърал? предприятиелеге чачады. Энди кесини джери бла хайырланыр ючюн, малкъар эл (энчи мюлкле) джыл сайын алагъа 4 миллион сом тёлерге керекди. Ара мюлкле да ? бир миллион сом. Алай а, ол предприятиеле джерни (Малкъарны джерин!) малкъарлылагъа арендагъа да бермезге боллукъдула ? КБР-ни правительствосуну бегимини биринчи пунктунда аллай эркинлик бериледи.
Бу ?кърал? предприятиеле кърал ачханы кючю бла джер тюбю байлыкъла бла кюреширча производство эмда материал-техника база къураб, талай джылдан акционер обществолагъа буруллукъдула. Иш алайгъа бара турады.
Алай бла, бу хыйны оюнну къурагъанла, алгъа малкъар халкъны джерин къралгъа алгъан кибик этиб, бираздан а акционер обществолагъа кёчюрюб, энчилерикдиле.
Андан сора уа джер тюбю байлыкъланы тоноу башланныкъды. Малкъарлыла разы болмасала ? аланы джуртларындан сюрюр ючюн энди Сталин бла Кумехов керек тюлдюле. Базар экономиканы джоругъу бла, джерге ким ие эсе ? ол оноу этеди алайда ким джашарыгъына, не ишле этиллигине.
1920-чы джыллада КБР-де Калмыков башлагъан административ-джер тюрлендириуле, энди малкъар халкъгъа ахыр трагедия бла бошаллыкъдыла.
1. Къабарты башчыла Калмыков бла Кумехов 1920-1940 джыллада малкъар халкъны джуртсуз къояргъа кюрешгендиле; 1957-1958 джыллада сюргюнден къайытхан малкъар халкъны эллерине иймей, тау эллени ызларына сюелирге къоймай, кюрешгенди ол замандагъы къабарты башчы Мальбахов да.
2. 2000-чи джыл Черкесскден КБР-ни парламентине келиб орналгъан МЧА (Миллетлеарасы Черкес Ассоциация) 120 километрлик чекге ие боллукъду ? Тау Артына Къабартыны джолу ачыкъ боллукъду. Алай бла Къабарты-Малкъар энтда бир кере Къабартыгъа буруллукъду, ?Уллу Черкесияны? къурау планына дагъыда бир атлам этерикди.

3. КБР-де клан-мафиоз финанс структурала тышындан келлик инвестициялагъа ие боллукъдула. Бусагъатда Приэльбрусьени айнытыугъа федерал программа бла берилген ачханы да сюйгенлерича джоярыкъдыла. Аллай сынамлары барды аланы: 1950-1960-чы, 1990-чы джыллада малкъар халкъгъа кърал буюргъан ачханы ала къалай тонагъанлары белгилиди. Альпинизм, туризм, таулыжа спорт, минерал суула, джер тюбю байлыкъла ? бары да аланы къоларына кёчерикди.
Была бош сёзле болмагъанларына шагъатлыкъгъа КБР-ни правительствосу 2002 джыл августну 3-де алгъан Бегимни къошагъына къарагъыз. Бир ёлче ? минг гектар бла тергелгенине да эс бёлюгюз. Бу джерле ?Аурсентх? эмда ?Хаймаша? предприятиеге бериледиле.
 
 
 
#9
Джаратама0
16.05.2011 14:25:49
Приложение к постановлению Правительства КБР от 3 августа 2002 г., ? 335.
Экспликация земель горных пастбищ, закрепляемых за ГУП ?Аурсентх? и ГУП ?Хаймаша? в т.ч. кормовых угодий (тыс. га)
? ? Наименование урочищ Всего земель
п/п Всего В том числе сенокосов пастбища
1 2 3 4 5 6
I. ГУП ?Аурсентх?
1 Аурсентх 13,0 12,4 - 12,4
2 Шахраи 2,2 1,9 - 1,9
3 Маушт 8,7 7.2 - 7,2
4 Шидак-Тюбе 4,1 4,0 - 4,0
5 Ингушли 6,4 5,2 - 5,2
6 Харбас 2.3 2,0 - 2,0
7 В.Малки 27 1,4 - 1.4
8 Гедмыш 2,4 2,0 - 2,0
9 Домбей 4,5 4,0 - 4,0
10 В.Кинжал 3,0 2,7 - 2,7
11 Н. Кинжал 16,8 14,8 - 14.8
12 Шаукам 5,5 3,6 - 3,6
13 Мазеха 2,8 2,8 - 2,8
14 Кураты 5,3 4,6 - 4,6
15 Экипцоко 4.8 4,5 - 4,5
Итого: 84.6 73,1 - 73,1
II. ГУП ?Хаймаша?
1 Хаймаша 5.1 4,6 0,2 4,4
2 Кертмен 0,3 0.3 - 0,3
3 Инал-Сырт 5,2 4,9 0,1 4,8
4 Ташлы-Сырт 9,3 8,4 0,2 8,2
5 Добра-Сырт | 1,8 1,6 - 1,6
6 Иткол \ 3,5 3,5 - 3,5
7 Юрдю (Урды) 1,2 1,1 - 1,1
8 Джерикли-Кол 2.4 2,4 0,2 2,2
9 Джам-Баш 1,7 1,6 - 1,6
10 Коштан 2,0 1,9 - 1,9
11 Хакуафа 1,9 1,4 - 1,4
12 Баш-Кол I 1,6 1,0 - 1,0
13 Джаурген 3,2 1,7 - 1,7
14 Зырдагит 2.6 2,4 0,2 2,2
15 Джигиат 1,0 0,8 0,3 0,5
16 Ак-сырт 0,6 0,4 - 0,4
17 Гижгит 8,8 5,6 0,8 4,8
18 Кыр-Тык 5,3 1,8 - 1,8
19 Герхожан 1,6 1,3 - 44,7
Итого: 59,1 46,7 2,0 44,7

КБР-ни 19 тюрлю джер тюбю байлыкълары болгъан джети районундан алтысы Малкъарны джериндедиле. Эм бай джерле Балыкъ, Кёнделен, Басхан сууланы баш джанларындады. Ма алайларын кючлерге кюрешедиле ?Аурсентх? бла ?Хаймаша? предприятиеле. Башхалары Чегем бла Черек сууланы огъары джанларындады. Ючюнчю къауумгъа Яникой, Акъ Суу, Хасанья, Герпегеж киредиле. Лашкута бла Тёбен Чегем джер тюбю байлыкъла эмда Черекни минерал суулары энчи айтыладыла.
Малкъарны бу джер тюбю байлыкъларына джандет табигъатын да да къошсакъ, Тау Артына да джол ачылгъанын эсге алсакъ ? Къабарты малкъар халкъны джуртун кючлерге нек мыллык атханы ангылашынады.
Малкъар халкъ бал кюреширге энтда бир чурум чыгъаргъандыла. ?Халкъла арасы терроризм бла кюрешиу? деб, 90%-ге къабартылыладан къуралгъан милиция, аскер кючню да (вертолетла, бронетехника) къошуб кеслерине, малкъар эллеге тынчлыкъ бермейдиле. Эллеге кирген джерледе блокпостла орналгъандыла блиндажлары бла. Кёбчюлюк информацияны амаллары бла ?тау элле ? ваххабизмни эмда халкъаларасы терроризмни ара багъанасыдыла? деб, ётюрюкню тюрлю-тюрлю каналла бла Москвагъа дери джаядыла. Къабарты башчыла 1942-1944 джыллада да алай кюреше эдиле малкъар халкъ бла.
Къабарты башчыла терроризмни тау эллеге атаб, къара ишлерин бардыра тургъанлай, хазна къалмай бары къабарты джашладан къуралгъан сауутлу бёлек, 2005 джыл октябрны 13-де Нальчикге чабыууул этеди. Ёзге къабарты башчыланы террроризм тюлдю къайгъылары, академик Залиханов айтханлай ?аланы кёзлери, эслери да тауладады?.
2003-чю джыл октябрны 6-да 131 номерли ?Россияда джергили самоуправлениени къурау принциплери? федерал закон чыкъгъандан сора, республиканы башчылыгъы КБР-де административ-джер тюрлендириуню бошаб, малкъар халкъны джуртун 1920-чы джыллада башланнган сыйырыуну ахырына джетдирирге излейдиле. Мындан аман турумгъа малкъар халкъ джангыз 1944 джыл Орта Азия бл Казахстаннга сюрюлгенинде тюшгенди.
2005 джыл февралда КБР-де эки закон алынады: 1. ?12-РЗ ?Административ-джер юлешиниу КБР-де?. 2. 313-РЗ ?КБР-де муниципал къуралышланы статуслары эмда чеклери?. Бу законла эллени кеслерине оноуларын къоймайды, аны бла къалса уа...
Бу законла тау эллени 85% чакълы джерлерин ?элле арасы джерле? деген айтыуну да къураб, сыйырыб аладыла. Россияны закону бла уа, ? элле арасы джерле? болур ючюн, бу джерледе джашагъан халкъны саны юч къатха аз болургъа керекди. Къабарты башчыла малкъар эллени бюджетсиз къойгъан бла къалмай, ала мал туталмазча да этедиле. Къралдан ачха болушлукъ болмаса, халкъны кесине да мал тутарча мадар къоймасала ? халкъны ёлтюрюу деген олду.
Малкъарны эллеринден чегетлени да сыйырадыла. Он мингле бла гектар чегетли джерле муниципал къуралышладан чыгъарыладыла. Халкъны джашил табигъатын тоноу барады.
Муну юсюне, бу республикан хыйны законланы палахындан, Малкъарны уллу эллери Хасанья (12 минг адам), Акъ Суу (5 минг адам) муниципал статусларын тас этиб, Нальчик шахар округга къошуладыла, кеслерини уллу джер юлюшлери бла. 1922 джыл Малкъарны административ аралыгъын ? Долинскни да алай къошхандыла Нальчикге.
Малкъар халкъны джакъларгъа, джуртун сакъларгъа кюрешгенлени ёлтюрюб барадыла. 2005 джыл Хасанья элни башчысын, Акъ Суу бла Хасаньяны баш эркинликлерин сакъларгъа кюрешген адамны ? Зокаев Артурну ёлтюредиле.
Бу законла малкъар депутатланы къаршчы болгъанларына къарамай алыннгандыла. Бу законла къралны Конституциясына, федерал законлагъа да келишмейдиле. Малкъарны 19 джергили администрациясыны башчылары, эки джамагъат-политика организацияны тамадалары, элчи джамагъат бары Россияны башчыларына джазадыла, алай алкъын джукъ тюрленмейди.
Халкъны разылыгъы болмагъанлай муниципал къуралышланы къурутуу неда башхалагъа къошуу ? махкеме къарагъан бир соруу; ?элле арасы джерле? хакъсызлыкъды ? махкеме къарагъан экинчи соруу.
КБР-ни законлары Россияны Конституциясына, Федерал законнга ( ?131-ФЗ от 6.10.03 г. ?Об общих принципах местного самоуправления в РФ?) келишмегенин айтадыла: Министерство регионального развития России (18 апреля 2006 г.), Генеральная прокуратура Российской Федерации (10 мая 2006 г.), Комитет Совета Федерации по конституционному строительству (6 июня 2006 г.), Комитет Совета Федерации по местному самоуправлению (14 июня 2006 г.), Председатель Счётной палаты Российской Федерации (19 июля 2006 г.).
Россияны Анаяса Махкемесини юелери Б. Эбзе улу, А.Кононов кеслерини оюмларын джазгъандыла: ?КБР-ни законлары ( ? 12-РЗ и ?13-РЗ) къаршчы келедиле Россияны Конституциясына эмда федерал законлагъа (?О реабилитации репрессированных народов? и закону ?Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации? от 6.10.03 г. ? 131-Ф3)?? аны себебли ол законланы неда аланы келишмеген джерлерин федерал законлагъа эмда халкъла арасы правогъа келиширча тюрлендирирге керекди?.
Ёзге, Москва джууабха тартмагъаны себебли, Къабарты башчыла Къабарты-Малкъар бирикген област къуралгъандан (1922) башлаб, бюгюнлеге дери бир политиканы бардырадыла ? Малкъарны джуртун кючлеу политиканы.
Къабарты башчыла малкъар халкъны политика эмда социал-экономика джаны бла дискриминация этиу бла тохтамайдыла. ?Тарихчилеге? ётюрюк исторяны къурашдыртадыла. Шимал Кавказда эм онглу халкъ Къабарты болгъанды деб, дерс китабла чыгъарадыла. Къабартыны кёк бла тенг этиб, къалгъан халъланы да джер бла тенг этиб, дерс китабла чыгъарыб, школлагъа джаядыла.
450 джылны мындан алгъа (1557) бюгюннгю Къабарты-Малкъарны джеринден бек узакъда ? Таман джарым айрымканны тийресинде джашагъан бир къабарты бийни - Темрюкню орус патчахха Иван Грозныйге баш ургъан къагъыты барды. Малкъар а, Россия империягъа 180 джылны мындан алгъа (1827) киргенди. Кърал архивледе ол документле сакъаланадыла.
Алай а, къабарты башчыла, малкъарны тарихин бырнак этиб кюрешедиле. 2007 джыл Малкъар Россиягъа къошулгъанлы ? 180 джыл, Къабарты-Малкъар автоном област къуралгъанлы ? 85 джыл, Малкъар сюргюнден къайытыб, джангыдан КБР къуралгъанлы да ? 50 джыл. Ёзге, байрамла башха тюрлю барадыла. 2006 джыл сентябрда федерал ачхагъа Къабарты-Малкъар областны къуралгъанына 85 джыл деб белгилейдиле. Ол а ётюрюкдю. Ол заманда Къабарты област къуралгъанды. Бир халкъны тарихин ёрге кёлтюрюб, башха халкъны тарихин тунчукъдуруб кюрешиу ? табсыз бошалыргъа боллукъду.
Майны 20-да 2006-чы джыл ?Кабардино-Балкарская правда? газетде КБР-ни президенти Каноков Орус-Кавказ къазауатны бошалгъаныны 142 джыллыгъына аталгъан сёзюнде былай айтады: ?Бир джылдан республика тарих Къабартыны (демек ? бюгюннгю Къабарты-Малкъарны) Россиягъа къошулгъаныны 450 джыллыгъын белгилерикди?.
 
 
 
#10
Джаратама0
16.05.2011 14:27:07
Муну бла байламлы талай соруу:
а)Бюгюннгю Къабарты-Малкъар ?тарих Къабарты? къалай болду? 450 джыл мындан алда ?тарих Малкъар? къайда эди?
б) Бюгюннгю Къабарты-Малкъарны джерин ?тарих Къабарты? этерге къалай излейдиле къабарты алимле, Каноков да? 1557 джыл къабарты бий Темрюк Идаров орус патчахха Грозныйге ?къабарты халкъны кесинге ал? деб джазады Тамань джарым айрымкандан ? ?тарих Къабарты?, къабарты джурт алайы эди.
в) 450 джылны мындан алгъа къабарты халкъ Россиягъа къошулгъан эсе, Малкъар Россиягъа 180 джылны мындан алгъа къошулгъанды.
г) Россияны президентин Путинни ким алдагъанды, проектлерин ким хазырлагъанды ол кюлкюлюк Указланы (Россияны президентини 2006 джыл 8 сентябрь тархлы, 967 номерли Указы ?Къабарты-Малкъарны Россиягъа къошулгъаныны 450-джыллыгъын байрамлауну юсюнден; (Россияны президентини 2006 джыл 8 сентябрь тархлы, 969 номерли Указы ?Къарачай-Черкесни Россиягъа къошулгъаныны 450-джыллыгъын байрамлауну юсюнден)?
Къабарты ?алимле?, башчыла Къарачай бла Малкъарны тарихин терс кёргюзтюрге къоркъмайдыла. Къралны тамадасын алдаргъа да къоркъмайдыла ала. Сейир тюлмюдю?
Къабарты-Малкъарны къраллыкъ байрамын сентябрны биринде белгилейдиле, 1921 джыл Къабарты автоном област къуралгъан кюнде. Белгилерге уа январны 16-да керек эдиле, ол кюн 1922 джыл къуралгъанды Къабарты-Малкъар автоном област. Алай а, къабарты башчыла бла къабарты алимлеге тюзлюк керек тюлдю.
Ёзге къабарты башчыланы хыйлаларына, къабарты алимлени хыйныларына кесин алдатырыкъ тюлдю малкъар халкъ. 1922 джылдан бери малкъар халкъгъа къабарты башчыланы джанындан этилген зорлукъну ахыры болмай мадар джокъду. Кърал да, Къабарты да аны ангыламасала, ахыры не бла бошаллыгъын битлген къыйын тюлдю.
КЪЫСХА ОЮМЛА
Къабарты-Малкъар бир республикалай къалыр ючюн, быллай ишле этилирге керекдиле:
1.1922 джыл 16 январда Къабарты-Малкъар областны къурай, РСФСР-ни Толтуруучу Комитети (ВЦИК) не Декрет алгъан эсе, аны оноуларына къайытыргъа керекди ? демек, Малкъарны административ-джер бирлиги къайтарылыргъа керекди.
КБР-ни Конституциясына киргизтирге керекди: ?Эки тенг субъект ? Малкъар бла Къабарты къурайдыла Къабарты-Малкъар республиканы?.
КБР-де Россияны ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан? законну джанлаусуз толтурургъа; политика реабилитация бла къалыб кетмей, законда айтылгъаныча, малкъар халкъны джер, социал эмда экономика реабилитациясын бардырыргъа:
а) 1944 джылны 8-чи мартына ? сюргюннге дери ? болгъаныча, Малкъарны административ районларын ызына къайтарыргъа; алагъа да болгъаныча Ташлы-Тала, Хабаз, Кичи-Балыкъ (Кичималка) эллени эмда алгъын болгъан Фанер заводну поселогун, Хасауут элни тийрелери бла (Тау республиканы Малкъар округунда болгъанча) къошаргъа;
б) Малкъар халкъ сюрюлген сагъатда къурутулгъан эллени ызына къурау программаны джарашдырыб, джашауда бардырыргъа: алада производство, социал инфраструктура болурча;
в) малкъарлыланы тиллери, культуралары сакъланырча мадарла этерге;
КБР-ни парламентин эки палатадан къураргъа. Миллет Палатаны юч тенг субъектни келечилеринден къураргъа: къабарты, малкъар эмда орустилли джамагъатындан КБР-ни.
Парламентни Республика Палатасын тюз сайлаула бла айырыргъа.
Парламентни закон, башха актлары эки Палата да разы болсала кюч аладыла. Келишиу болмаса, анга Келишиу Комиссия къараргъа;
КБР-де президент эмда парламент башчылыкъ этиуню формаларын хайырландырыргъа;
КБР-ни Анаяса Махкемесин Парламент къурашдырады Республиканы къурагъан субъектлени тенг келечилеринден.

Малкъар халкъны Акъсакъалларыны Кенгеши (Совет Старейшин балкарского народа) КБР (г.Нальчик)
Эркин эксперт-анализ этиучю бюро ?УЛТАСАТ? (г.Санкт-Петребург)
 
 
 
#11
Джаратама0
16.05.2011 14:29:01
КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР ДЖУМХУРИЕТДЕ МАЛКЪАР ХАЛКЪНЫ ТУРУМУ

Кузей (Шимал) Кавказны Къабарты-Малкъар республикасында бюгюн болум сернек тартсанг къабынырчады. Республиканы ол болумгъа келтирген ? къабарты башчыланы малкъар тюрклерине къаршчы сиясетлериди. Ол къара иннет узакъ заманладан бери келеди. Биз тариххе терен кириб кетмей, къуру бир ёмюрде болгъан ишлеге къарайыкъ.
1920-чы джыл ? Совет власт орналгъандан сора ? Тау республика къуралады. Аны къурагъанла: Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Къарачай, Малкъар. Ол республиканы чачылыуу Къабартыны къайгъысы бла башланады. Къабарты башчыла (Бетал Калмыков) Тау республикадан Къабартыны айыргъан бла къалмай, Сталиннге сёзлерин ётдюрюб, Малкъарны да Къабартыгъа къошдурадыла. Алай башланады совет властны кёзюуюнде Малкъарны джутуу политикасы Къабартыны.
1944-чю джыл ол политиканы, аман хансныча, эм бек чакъгъан, баш къусхан кёзюуюдю. Малкъар халкъны думп этиб, аны джандет джуртуна ие болур дыгалас, Къабарты башчылагъа къанлы ишле этдиреди. Къабарты башчыла (Кумехов) Совет къралны башчыларына ётюрюклени джазыб (?малкъар халкъ башдан аякъ аманлыкъчыды; совет властны джаууду; фашист Германияны джанына кёчгенди? дегенча), гюнахсыз малкъар халкъны джуртундан сюрдюредиле.
Онючджыллыкъ сойкъырымдан-сюргюнден 1957-чи джыл малкъар халкъны сау къалгъан джарымы къайыталады ызына. Биягъынлай Къабартыгъа къошуб, Къабарты-Малкъар республиканы къурайдыла. Алай а, Къабарты башчыла, бабаларыны сиясетлерин бардыра, малкъар халкъгъа кърал берген ачханы малкъар халкъгъа джетдирмейдиле. Малкъарны 80 эли бюгюн да оюлгъанлай, ызына сюелмей турады.
1990-чы джыллада Совет кърал чачылгъанлыгъына, джангы Эресейни да (Россия Федерацияны да) миллет политикасы амандан аман болгъан болмаса, иги джанына тюрленмейди. 1991-чи джыл Россияны парламенти алгъан ?Сюргюннге тюшген халкъланы хакъындан? закон бюгюн да ишлемегенлей турады. Закон буюргъанча, сюргюннге дери болгъан малкъар районла ызына къуралмагъандыла.
Арт джыллада уа Къабарты башчыла джангы къыйынлыкъ сала теберегендиле Малкъаргъа. ?Элле арасы джерле? деб, Малкъарны бютеу джерин, джуртун сыйырыб алыб, сатаргъа, чачаргъа кюрешедиле. Бу хакъсызлыкъгъа чыдаялмай, Малкъар халкъны акъсакъалладан къуралгъан Тёреси Россияны Анаяса Махкемесине тарыгъыу къагъыт берген эди. Мийик Махкеме тарыгъыугъа къараб, ?элле арасы джерле? деу тюз болмагъанын, ол хакъсызлыкъны къурутургъа кереклисин да чертиб, бегим алгъанлы юч джыл. Алай а, Къабарты башчыла не кърал законнга, не Анаяса Махкемени оноууна сыйынмайдыла. Къралны башчыларын да, къара халкъны да алдаргъа кюрешедиле. Ала айтхан:
?Малкъарлыла айтханча болса, Къабарты-Малкъар республикада джерни кёбюсю Малкъаргъа кетиб къалады? дейдиле. Ол а ? ётюрюкдю. Бир джанындан ? аз-кёб болса да ? ол джер Малкъар халкъны туугъан джериди, Ата джуртуду.
Экинчи джанындан а ? ?ол кёб джер? не болгъанына къарайыкъ. Къабарты-Малкъар республикада адам саны бла малкъар халкъ 12% болады. Малкъарны джуртуна саналгъан джер республиканы территориясыны 40 % болады. Ол джерни асламысы таулалла, къаялалла, чегетлелле. Къалгъан джерни да иги кесеги бла ? ?миллет парк?, ?мийик тау заповедник?, ?заказникле?, ?уучулукъ мюлкле? деб, Москва бла республика хайырланадыла.
Эки хоншу районну тенглешдирейик: тау Эльбрус районну эмда тюзде орналгъан Басхан районну. Тюзде орналгъан эллени джерлери эки-юч къатха кёбдю тау элледен. Аны юсюне, Хукуметни (правительствону) бегими бла, тау эллени джерлеринден 156 минг гектар джерни кърал сыйырыб кесине алгъанды. Алай бла, адам башындан тергесек, Чегем, Черек, Эльбрус районлада джашагъанлагъа 0,47; 0,37; 0, 32 гектар сабан джетеди.
Малкъар халкъны излеми тюз болгъанын чертиб, къралны Анаяса Махкемеси эки кере бегим алгъанды. Алай а, Къабарты башчыла, къабарты миллет организацияланы да аякъ юсюне тургъузуб, Малкъарны джерин кючлеб турур акъыл алгъандыла. Таулуну бёркю бла, халкъны джурту бла ойнаргъа джарамагъанын ангылай болмазламы? ?Биреуню бёркюн алсанг, бёркюнге сакъ бол? дегенни биле болмазламы? Биледиле, алай а къабарты башчыла, харам ишлерин этер ючюн ? керек болса динлерин ауушдура, керек болса къызларын орус патчахха бере ? юреннгендиле. Орус къралгъа кеслерин эм ышаннгылы къулла этиб, саны аз тюрк-муслиман малкъар халкъны халкълыгъын, джуртун къурутур умутну къоймайдыла. Кърал да Къабарты-Малкъар республикада малкъар халкъгъа джете тургъан хакъсызлыкъны кёрмегенча этиб турады. Алай болса да, дуния былай турмаз. Тюзлюк хорламай къалмаз. Таб, кесин хунагъа джарашхан таш этиб тургъан ?Алан? организация да, чекден-закондан чыкъгъан терсликни кёлтюрмей, джыйылыуунда керти сёз айтханды. Ма ол сёз.

?АЛАН? ОРГАНИЗАЦИЯ КБР-ДЕ ДЖЕР ПРОБЛЕМАНЫ КЪРАЛНЫ 131-ЧИ ФЕДЕРАЛ ЗАКОНУНА КЁРЕ ЭТИЛИРИН ИЗЛЕЙДИ (2010 ДЖЫЛ, ЯНВАРНЫ 14 )

Къабарты-Малкъарда джер проблеманы къралны Россияны 131-чи законуна кёре этерге керекди. Организацияны башчылары былай айтхандыла кеслерини пресс-конференцияларында (14.01.2010), кетген джылны эсеблерин чыгъара.
?Алан? организацияны тамадасы генерал Суфьян Беппаев ?Къабарты-Малкъарда Россияны "Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации? 131 номерли федерал закону толтурулмагъаны, къралны Конституцион Сюдюню Бегими (03.04.2007) юч джылны узагъына толтурулмагъаны ? быладыла республикада халны къоркъуулу этген?,- дегенди.
?Алан? организацияны экинчи башчысы академик Магомед Апшаев КБР-де турумгъа толу анализ этгенди:
?КБР-де тау эллеге асры кёб джер джетеди деу ? ётюрюкдю, республиканы джамагъатын алдар дыгаласды бу. Малкъарлыла республикада 12% боладыла. Малкъарны джери республиканы джерини 40% болады. Алай а, кертисинде Малкъаргъа къалгъан джер бек азды. Не ючюн десенг, Малкъарны джерини кёбюсю къарлы тауладыла, бугъойладыла, къаяладыла, чегетледиле. Къалгъан джерини да кёбюсюн кърал бла республика ?миллет парк, тау заповедник, уучулукъ мюлкле? деб, Малкъардан сыйыргъандыла.
Тюзде орналгъан къабарты районланы джерлери тау малкъар районланыкъыдан эсе эки-юч къатха кёбдюле. Тенглешдиригиз да къарагъыз Баксан район бла Эльбрус районну. Правительствону бегими бла тау (малкъар) районладан кърал кесине 156 минг гектар джерни сыйыргъанды. Энди Чегем, Черек, Эльбрус районда джашагъанлагъа адам башына 0,47; 0,37; 0,32 гектар сабан джетеди?,-дегенди профессор Апшаев.
Къабарты ?Малкъарда халкъла арасы болум аманнга кетмез ючюн, ?Алан? организация бу ишлени болджалсыз этерге тыйыншлы кёреди:
Республика Россия къралны законлары бла джашаргъа керекди; КБР-де джер сорууну Россияны 131-чи федерал законуна эмда Россияны Анаяса Махкемесини 03.04.2007 джылдан Оноууна кёре этерге керекди; КБР-ни правительствосуну бегими бла Малкъарны 156 минг гектар сыйырылгъан джерин ызына къайтарыргъа керекди; ?Элле арасы джерлени юсюнден? 12 эмда 13 номерли республикан законланы Федерал законнга къаршчы баргъанлары ючюн тохтатыргъа керекди. Бу затла этилмей, республикада тюзлюк да, тынчылкъ да боллукъ тюлдю?,- деб бошагъанды сёзюн академик Апшаев.
 
 
 
#12
Джаратама0
16.05.2011 14:33:51
ваш ход
Орусча англамагъанла, кирилицанымы англайдыла? Туркияда джашагъанлагъа айта болурса?

Орусча ангыламагъанла, орус харифлени да окъуялмайдыла. Тюзсе.
Алай а, бизни тилде кириллица бла джазылгъанны латин харифлеге бургъан программа барды. Алай этиб, окъуб турадыла. Бу материалны таучасын былайгъа аланы тилеклери бла салама.
 
 
 
#13
Джаратама0
17.05.2011 00:04:50
Ас Салам,

"ИЗВЕСТИЯ" Journal. Рус тилде. Translatorла бираз англаганыма кёре Карачай-Малкар тарих, кюлтюр, едебият, тамыр юсюнден кёп джангы хапарла барды.

Быллай китапла Рус-Латин фаркетмез Карачай-Малкар тилде джазылса иги болуреди, ол сагьатта бютеу дюнияга чачылган Аланла окуп англап бир затла юрениреле. Краллага чачылып турабыз, Руся, Ески Совет краллары, Тюркия, Сурия, Америка, Еуропа дегьенче. Хар кралны тили башка. Кралда ишлеген академикле, алимле, куллукчула кайсы миллеттен болсала да китапларын кралны тилинде чыгьарыр керекли бола болурла.

Енди транслаторла бардыла, бир тилден башка тилге кёчюрген. Google'ны барды транслатору. Русча'дан Ингилизджеге игирек кёчюреди, Тюркче'ге алай иги болмайды. Ол да Русланы болумларын болаболур, не де болса джомпутер програм джазганда устадыла. Русланы болушлугьу бла Гоогле бу транслатор програмланы кураган болур. Русча-Англиска транслатор програмла кюрешкенлери дери кеслерини кралда джашаган миллетлени, сёз ючюн Русча'дан Алан тилге де транслатор програм кураб тебреселе аман болмазеди;)

Аланлага, Калганлага Есенликле!

Естественно, буквы, само письмо, а также умение читать и писать у тюрков ассоциировались с къара, а в языке караимов этим же словом обозначается и чернила.
Тюркия'да politics проф. др. Ялчын Кючюк "Шебеке" атлы китабында, Кара'ны юсюнден де джазганеди. Ялчын Кючюк, "Кара"ны окуган маганасы Тюркле'де джокту дейди, джанглыз Ибраниледе (Караите, Исраил) болурга керекти. Кеси башына Кара дегьен адам ат, Тюрклени тюлдю, Исраиллилениди дееди. Тюркледе кеси башына болмайын, Кара Мюрсел дегьенче сыфат болуп джюрюйдю деп джазаеди.

Известия'да еслегенлеримден бири "Кара" маганалы юсюнден хапарла бардырылады. Кара таныган зат юсюнден:

<em>Этноязыковые параллели караимов и карачаево-балкарцев
(по материалам лексики)

Караимский язык относится к тюркской языковой группе и является близкородственным булгарскому, карачаево-балкарскому, кумыкскому и крымско-татарскому языкам. Согласно ряду лингвистических и фольклорных исследований караимский язык входит в кыпчакскую группу тюркских языков и принадлежит к западно-хуннской ветви, кыпчакской группе, кыпчакско-огузской подгруппе.

С точки зрения истории развития караимский язык вызывает к себе особый интерес, т.к. в фонетике, словарном составе и грамматическом строе присутствуют следы древних тюркских народов.

Караимскому языку посвящены труды известных тюркологов В.Радлова, Я. Гржегоржевского, К.Фойя, А.Дубининского, В. Горделевского, Н.Баскакова, Б.Мункачи, Т.Ковальского, Я. Заёнчковского. По определению Ю.В. Бромлея: ?Основным носителем этнических свойств, этническим слоем культуры вообще является обыденное сознание, обиходный язык и традиционно-бытовая культура. Отсюда в предметную область этнографии входят все компоненты этноса, обладающие в той или иной степени этническим своеобразием?

1 . Этническая специфика, своеобразие народа выражено в языке через термины, называющие явления материальной и духовной культуры, и лексику, обозначающую родственные и семейные отношения. ?Природа страны, история страны и народа, отражаясь в душе человека, выражается в слове. Люди исчезли, но слово, созданное ими, оставалось бессмертной неисчерпаемой сокровищницей языка?

2
,Отсюда проистекает важность изучения языка .
особенно, его лексического состава, для воссоздания и понимания его облика. Исследования показывают, что изучение тюркской лексикологии заметно отстает в сравнении с изучением морфологии, синтаксиса, фонетики. Главной причиной тому - недостаточность выявления самого объекта изучения, в особенности сказывается отсутствие полных словарей древнетюркских, среднетюркских и более поздних тюркских памятников, не разработаны в должной мере словари живых тюркских народов и их диалектной лексики. Лексика же, может дать сведения о древних местах обитания и хозяйственных особенностях народов и будет способствовать уточнению их этнической истории.

В настоящее время накоплен значительный материал по лексике ряда конкретных тюркских языков, который будет служить основой для важных теоретических обобщений и выводов. К сожалению, караимский язык не входит в их число.

Н.Баскаков считает караимов ?хранителями норм и традиций кипчакского (или половецкого) языка?.

3 Караимский язык содержит значительное количество слов неустановленного происхождения, изучение которых может пролить свет на исторические связи караимов с другими народами и их языками. Лексика караимского языка содержит древнебулгарские, хазарские, старокрымские слова.

По мнению А.Кестлера, к 557г. р.э., к приходу князей Ашина евразийская степь говорила по-тюркски. ?Тюркский язык в основе своей намного легче иранских языков, - пишет он, - в тюркских языках очень простая схема. А так как туранцы (иранские племена - от авт.) не обладали письменностью, то свои родные иранские языки они утратили, так как чтобы не заимствовать, нужно обладать своей письменностью. У туранцев ее не было, зато у туранцев было уважение к неукротимым хунну. Плюс к этому хунну владели рунической письменностью, которую, по-видимому, создали со времен Шан-Вэя (отсюда, по-видимому, титул хуннских правителей - шаныой). Руническое письмо тюрков ныне сохранилось в тамгах тюркоязычных народ о в

4 Фольклор, обычаи, традиции, кухня, обряды и прочее однозначно указывают на связь предков караимов с тюркскими народами. Свойственный караимам консерватизм жизненного уклада позволил сохранить многое из исторического наследия вплоть до начала ХХ века.

К началу нового тысячелетия предпочтительная национальная идея караимов - сохранение своего языка как памятника этнической культуры. Так, в Крыму функционирует ассоциация крымских караимов ?Къырымкарайлар?, усилиями которой издаются различного типа учебные пособия, энциклопедии, словари, самоучители, историко-краеведческая литература. Однако процессы ассимиляции караимов в языковом аспекте сегодня представляются необратимыми. Носителей крымского диалекта караимского языка осталось 10-20 человек

5 Вместе с тем предпринимаются попытки сохранения . караимского языка через действие Евпаторийской воскресной школы, где обучают разговорному караимскому языку. Создана также программа изучения караимского языка под руководством профессора Э.Р.Тенишева.

6 По его мнению, история караимского языка является неизведанной областью, где очень ценным является язык переводов религиозных текстов, записей ученых, проповедей, а также эпиграфы и эпитафии. Составление свода всех этих текстов, на его взгляд, является первостепенной задачей современных ученых.

7 Подавляющее большинство выдающихся учёных всех времён и народов, как отмечает в своих трудах Аднан Октар, пишущий под псевдонимом Харун Яхья, признавали и признают вне сомнения, что ?совершенство и безупречность окружающей нас жизни являет нам Беспредельную Мощь, Знание и Мудрость Всевышнего Создателя?

8 -Учёные считают, что ни одно дости . жение науки не могло иметь места без Божественного откровения. Языки народов мира, как и всё сущее, промысел Господа, и в каждом из них сокрыты величайшие тайны нашего бытия и сознания. Другими словами - постижение тайн родных языков - есть постижение самих себя, есть постижение Бога. Однако когда мы являемся свидетелями того, как ежегодно вымирают десятки языков мира, становится ясно, что человечеству угрожает неосознанно-тупое пребывание на Земле без перспективы открытия заложенных в этих языках Божественных тайн. Если со смертью одного человека умирает целый мир, то, что влечёт за собой гибель целого народа?

К сожалению, опасность исчезновения нависла и над многими тюркскими языками, среди которых оказался и караимский - один из древнейших и красивейших языков человечества. Этот неутешительный факт также подтверждает актуальность выбранной нами для исследования темы. Этноязыковая идентификация караимов официальной наукой, а также их собственная самоидентификация - не самоцель, но совместные усилия учёных-караимоведов и самих караимов, а в идеале и государственная поддержка со стороны правительства Украины, могли бы хоть как-то способствовать сохранению и оживлению караимского языка.

Между тем бережное и внимательное отношение к караимскому языку в советский период нашей истории было проявлением не только естественной заботы власти об одном из малочисленных народов Советского Союза, что уже само по себе было ценно, подчёркивалась важность развития советской тюркологии как науки. Об этом же свидетельствует и распоряжение Президиума АН СССР ?336-1835 от 30.ВЫЫЫ - 1956г., в котором отмечалось, что ?при изучении истории тюркских народов и особенностей тюркских языков, остро ощущается необходимость расширения и углубления работ по истории, литературе и языку караимов?.

Полагают, что слово караим (самоназвание народа - карай, карайлар) первоначально обозначало принадлежность данного народа к религиозному учению караизма, которое впоследствии закрепилось за ним как этноним. Следует отметить, однако, что этнонимы с корнем кара в тюркском мире встречаются довольно часто: это и карачаевцы, и каракалпаки, и карабулаки (растворившиеся среди вайнахов), и ногайское племя караногаи, и каракитаи, и карагасы (дореволюционное название тюркоязычных тофаларов), и каратаи (этнографическая группа мордвы в Татарстане), и каратины (в Дагестане) и т.д. Истории известно также и раннефеодальное тюркское государство караханидов (КМЗвв.). Некоторые учёные считают кара ифритским корнем ?читать?, от которого образовалась форма, карай ?читающий? (во множественном числе караим - ?читающие?).

9 Но если обратиться к карачаево-балкарскому языку (одному из самых близко-родственных к караимскому), мы обнаружим достаточно интересные, но до сих пор незамеченные учёными-караимоведами свидетельства того, что не всё в происхождении этнонима караимы гак просто. В карачаево-балкарском языке слово къара, помимо прочих известных многим смыслов, применяется и в значении ?буква?, и в значении ?письмо?: ?писать? на карачаево-балкарском звучит как къара тартыхан; ?умеющий читать? къара таныгъан (букв., ?знающий къара, т.е. ?письмо?
 
 
 
#14
Джаратама0
17.05.2011 00:06:47


9 Но если обратиться к карачаево-балкарскому языку (одному из самых близко-родственных к караимскому), мы обнаружим достаточно интересные, но до сих пор незамеченные учёными-караимоведами свидетельства того, что не всё в происхождении этнонима караимы гак просто. В карачаево-балкарском языке слово къара, помимо прочих известных многим смыслов, применяется и в значении ?буква?, и в значении ?письмо?: ?писать? на карачаево-балкарском звучит как къара тартыхан; ?умеющий читать? къара таныгъан (букв., ?знающий къара, т.е. ?письмо?); ?проза? - къара сёз. Примечательно, что почти все народы бывшего Советского Союза приняли в свой лексикон слово ?карандаш? - кара таш тюркского происхождения, известного в их мире с незапамятных времён. Естественно, буквы, само письмо, а также умение читать и писать у тюрков ассоциировались с къара, а в языке караимов этим же словом обозначается и чернила. Если же говорить о вере караимов, доктрина которой основана на признании единственно истинной веры самой Библии, то в тюркском корне къара и его производных заложены все соответствующие последователям данной религии требования: считаться только с Ней; обращаться только к Ней; принадлежать только данной вере; быть ?повёрнутым? к Библии; слушать только то, что говорит Она; рассматривать единственно достоверной лишь Её.

Из вышеизложенного, на наш взгляд, следует полагать, что слова кара, къара, карай (в единственном числе), къарайлар (во множественном числе), а также караим (та же множественность - по карачаево-балкарской аналогии джый ?собирать?, джый+йым ?собрание, наибольшее количество?) восходят к многозначной собственно караимской (тюркской) лексеме къара, обозначающей как этноним-самоназвание караимов, так и их религиозное учение караизм.

По своим фонетическим, лексическим, семантическим и отчасти морфологическим признакам, караимский язык вместе с карачаево-балкарским, крымско-татарским и кумыкским составляют западно-кыпчакскую подгруппу северо-западной (кыпчакской) группы тюркских языков. Остальные языки этой группы выделяются в восточно-кыпчакскую подгруппу, в которую входят ногайский, каракалпакский, казахский и киргизский, и северокыпчакскую, включающую в себя татарский и башкирский языки.

10 В данной работе мы согласимся с традиционным делением кыпчакских языков на указанные подгруппы. Однако, не вдаваясь в конкретику, отметим, что подобное раздробление, на наш взгляд, условное и является лишь плодом узкоареального освещения жизни этих языков, но никоим образом не есть результат сопоставительного анализа особенностей и изучения их реальной истории. Достаточно обратить внимание на невероятные схождения цокающих диалектов татар-мещеряков, галицких караимов, черекских балкарцев и цокающего диалекта куман (см. ?Кодекс Куманикус?), никоим образом не соприкасавшихся в обозримом прошлом друг с другом. Не менее удивительно и то, что цокающий диалект карачаево-балкарского языка вобрал в себя ряд особенностей всех трёх диалектов караимского языка.

История караимов полна трагических страниц и это не могло не отразиться на их родном языке. Постоянная борьба за выживание и независимость, а также потери в 1-й Мировой, Гражданской и Великой Отечественной войнах стали основной причиной сокращения численности караимов. В результате количество носителей караимского языка приблизилось к критическому рубежу.

Известно, что в Галицию и Литву крымские караимы переселились, соответственно в ХЫЫЫ и ХЫВ веках. Как считает К.М.Мусаев, впоследствии язык этих переселенцев стал ?основой для образования западных диалектов караимского языка?.

11 Однако если учесть отсутствие объективных причин образования данных диалектов именно в Литве и Галиции, например, как следствие влияния местных языков, способных придать именно те оттенки, которые их отличают от диалекта оставшихся в Крыму караимов, становится ясно, что они (эти диалекты) - явление гораздо раннее и, может быть, относящееся к дохазарскому периоду истории караимов.

В этой связи необходимо отметить, что из находящихся в соседстве близкородственных языков ассимилирующим становится язык, имеющий наибольшее количество своих носителей. Сохранение самобытности родного языка малочисленным народом, как ни странно, легче именно в иноязычной среде. К слову, дети депортированных в Казахстан и Среднюю Азию (19431957гг.) карачаево-балкарцев почти поголовно научились говорить на родственных казахском, киргизском и узбекском языках, подчас забывая свой родной карачаево-балкарский, тогда как чеченцы и ингуши от мала до велика, общались между собой на родном, а с представителями других народов на русском языке, тем самым, естественно, сохраняя чистоту вайнахского языка.

12 И, неудивительно, как справедливо заметил К.М.Мусаев, язык оставшихся на родине - в Крыму - караимов ?в значительной мере ассимилировался с близкородственным крымско-татарским, сохранив лишь некоторые особенности в лексике и фонетике?

13 , в отличие, как мы считаем, от переселившихся в Литву и в Украину караимов, сохранивших свой язык в более чистом виде.

Вместе с тем мы не можем согласиться с утверждением К.М.Мусаева, что ?общенационального караимского языка нет?, и что ?приходится говорить только о его диалектах: крымском, тракайском, галицком?.

Назвав свою известную и очень ценную работу ?Кратким грамматическим очерком караимского языка?, К.М. Мусаев на пятой её странице, противореча самому себе, отрицает существование общенационального караимского языка. Между тем свои диалектные формы имеют практически все языки мира, но наличие этих диалектов не может быть основанием для заключения, что нет, например, общенационального арабского или, скажем, немецкого языка.

Так как в нашу задачу не входит освещение всех вопросов и особенностей караимского языка, мы перейдём к рассмотрению этнографической лексики караимов. Но прежде обратим внимание ещё на одно ошибочное, на наш взгляд, мнение К.М.Мусаева по поводу проникновения множества арабских и персидских слов, ?в лексику крымских караимов через посредство турецкого и крымско-татарского языков, отсутствующих в диалектах западных караимов?. Разумеется, мы не отрицаем, в принципе, подобное пополнение лексики крымских караимов. Однако согласится с тем, что слова, например, женк ?война? или атеш ?огонь? - персидского или арабского происхождения было бы неверно. Дело в том, что слово женк, скажем, в карачаево-балкарском языке со своими формами женг, жинк, жанк, жаны многозначное и выражает такие понятия, как ?победить?, ?одолеть, ?брать верх над кем?, ?пересилить кого?, ?искра?, ?угроза? и т.п. А известная карачаево-балкарская фамилия ?Жанкишиевы? (Занкишиевы, Джанкишиевы) этимологически восходит к древним тюркским словам жанк+киши ?мужчина?, ?человек?, и слово жанк(к)иши означает ?воин?. Относительно заимствованного атеш ?огонь?. Это бесспорно исконно-тюркское слово, встречающееся во всех тюркских языках, к примеру казах, атыс, карач.балк. атыш - ?стрельба?, ?огонь?, ?перестрелка?. Отметим также сходство исходной (корневой) формы этого слова ам ?стрелять?, ?кидать?, ?бросать?, со словом от ?огонь?: атеш-отеш.

Вопрос историко-культурной и этноязыковой идентификации представителей данного эпоса является достаточно серьезной проблемой в силу ряда особенностей развития караимского народа.

Этноязыковая идентичность караимов базируется на основе караимского языка, который представляет собой один из наиболее ярких исторических памятников истории языков тюркских народов. Фонетическая структура современного караимского языка, его лексика и грамматический строй сохраняют следы древнейшего состояния тюркских языков.

Анализ этнографической лексики и карачаево-балкарцев позволил выделить значительные этноязыковые схождения, что свидетельствует в пользу гипотезы о наличии общих элементов в этногенезе и этнических корнях этих народов. Однако работа в этом направлении только началась и имеет научные перспективы.

Примечания:
1. Бромлей Ю.В. Теория этноса. М., 1973. С.75.
2. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. М., 1939. Т.2.
С.12.
3.Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969. С.384.
4. Кестлер А. Тринадцатое колено. Крушение империи хазар и ее насле-
дие. СПб: Евразия, 2001. С. 23.
5. Эмирова А.М. Актуальные проблемы возрождения языка крымских ка-
раимов //Святыни и проблемы ...,С.250.
6. Тенишев Э.Р. К изучению тюркских языков Крыма // Изв. РАН. Серия
лит-ры и языка. М., 1995, Т. 54. ?1. С. 41-48.
1.Там же. С.42.
8. Харун Яхья. Чудо Корана. М.:Культура Паблишинг, 2008. С. 44. 9 .Коджак Е. Краткий обзор истории караимской религии и ее распро-
странения среди различных народов. Париж. 1948. С.7.
10. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М.:Наука, 1962.
11. Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфоло-
гия. М.: Наука, 1964. С.5.
12.Сабанчиев Х.М. Были сосланы навечно. Депортация и реабилитация
балкарского народа. Нальчик: Эльбрус, 2004.
13. Мусаев КМ. Указ. соч.
А.Ю. Гайнулин

Экономическая политика органов Советской власти
в Карачае и Черкесии в 1918 г.
 
 
 
#15
Джаратама0
17.05.2011 04:40:37
Tinibek
Салам, къарачайлы!

Тюркие тюркчесинде уа бу "къара" деген сёзню башха тюрлю магъаналары бармыды?
 
 
 
#16
Джаратама0
17.05.2011 05:52:09
Алейкум Ас Салам Sabr!

Кара; ерйюзюнюн денизле ёртюлю олмаян бёлюмю, топрак; есмер. ен кою ренк, сиях, ак (беяз) каршыты; чогьу кез тюр белиртмее ярар. бу ренкте олан; кётю, угьурсуз, сыкынтылы.

1. ерйюзюнюн денизле ёртюлю олмаян бёлюмю, топрак:хавамыз да, карамыз да, денизлеримиз де кирли олдугьуна гёре...- х. танер. ен кою ренк, сиях, ак, беяз каршыты. бу ренкте олан:кара гёзлюм ефкарланма гюл гайри / ибибиклер ётер ётмез ордайым.- б. с. ердогьан. есмер. чогьу кез тюр белиртмее ярар. кётю, угьурсуз, сыкынтылы:газетелер хеп кара хабер верирлер.- б. фелек. йюз кызартыджы дурум, леке. ифтира

Сёзлюклеге карадым, буланы таптым: кара'ны Тюркче магьаналары: Сиях (Чорна); топрак (тенгиз болмаган джерле); ак'ны терси; угьурсуз=огьурсуз; аман, кара хабер=ачы, аман хапар; леке=кир, тамга .. дегьенче.

"Кара"ны "бери кара, манга кара, манга ес бер" дегьенче маналары да болур, бизде Аланлада.

Оку деп де бизде адам атла барды, башка миллетле бар мыды, билмейме Читат, Реад дегьенче адам атла. Кара, Оку, Читат'га бизникиле неесе калган миллетледен кёп сый берген болурла мы?!

Арапча Икра бла Кара ушайдыла. Таушсуз харфлени алсак, екиси де кр. Икра'ны да "Оку, чакыр, (херкесге) билдир" дегьенче маналары болганы айтылады. Бир де сейир бир зат, Пайгамбарыбызга биринчи келген ает Ыкра бла башлай болур. Теурат'та (Алан тилде джазылган Кур'ан меални тилмачны сёзюнде джазылып турады) келлик ахир заман пайгамбарны окуй (Кара, Читат) джаза билмегени, мелекни оку дериги пайгамбарны (с.а.в.) да мен окуй билмейме дериги джазылып тураймыш. Алайла Теуратга инанганла минг беш джюз джыл ахир заман пайгамбарны аллына карап тургандыла сюйюмчюлюк саклаганча, делиллери де Окуй ДЖаза билмегени болганды. Сейир болган, Кур'ан'да келген биринчи ает де Икра деп бу хапарла (ол саклап турганлага (къараны таныганлага, иги билгенлеге) хапар, сюйюмчюлюк бергенче) башлайды. Бу хапарны алгадан иги билгенледен къараны танып турганладан Кур'ан-ы Керим'ни бу биринчи келген аетин кёрюп, ешитип; ары бери бурулмайын "кёрдюк, ешиттик, англадык, теслим болдук" дей билгенлеге не мутлу!. Кёпле уа ары бери бурулганы айтылады. Карачай-Малкар Аланла Мюслюмандыла, елхамдюлиллах:). Кыт аклымла болумума кёре буладан англаганым Карачай-Малкар миллет бош миллет болмаз. Кёкте де джерде де иги сыйы болган миллет болур. Сиз де сыйлы поетле, назмуларыгызда джырларыгызда джазасыз. "Ма бу дунияда баресе дженнет ол минги тауну тийреси. Кесинги сакла, Аллах саклар. Таулу Карачай, Таулу Малкар. Напус тарихли тау миллетим. Кёктен кёрюнген сени суратын. Кур'ан джазыуга бек ушай. Юсюнгде сыйлы Аллахны аты джазылган Малкар Карачай. Аллах мухрун салган джуртум. Кесинги сакла, Аллах саклар, Таулу Карачай, Таулу Малкар!; Биледи джер, Биледи кёк, билсин аны саулай Миллет; Ой нарт халкы, алан халкы КЪарачай!; Тюркню киндиги ? Ыстанбул эсе, Тюркню башы ? Къарачай-Малкъар. Минги Тауну тёппесинден азан къычырылса, Анга Европа къой, бютеу дуния тынгылар. Мен ? тюркме, таулума, аланма ? Алхамдулилля, муслиманма. Джашаргьа кереклисин ангылагьанма Аллахны джоругьу бла, Къуран бла." Былай тюшюндюрген бираз да сизни поемлеригиз, назмуларыгызды;) Айып етмегиз, бираз браинсторминг етеме, кесими аз аклымла, аз окуганымла алай болур му былай болур му дегьенче. Башка сейир затларыбыз да кёптю болур му, сёз ючюн Истанбулчу Карачай-Малкарлыла нек "Еввелибиз де Шам, ахырыбыз да Шам" деп джолга чыкгандыла. Кадау ташыбыз, Минги (Каф) таубуз, сейир ата джуртубуз:)
 
 
 
#17
Джаратама0
03.01.2012 02:57:53
Bilal Laypan

ДЖАНГЫ ДЖЫЛДА ДА ЭСКИ САГЪЫШЛА

Эки дунияны да джаратхан - Аллахды.
Бири ючюн башхасын атмам,
бу дуниягъа да табсыз сёз айтмам:
эки дунияны да джаратхан - Аллахды.

Къадар бизден болса да кючлю,
джашаргъа керекбиз алай -
эки дуниядан да юлюшлю
болурча. Джулдуз бла Ай

сын ташыбыздан да къарарча,
къарагъан кибик джети къат Кёкден.
Ёзге,
баш болургъа керекбиз — чыгъарча,
Ёлюм деген къуршоудан-чекден.

Ёлюм бла - неда - джаханюм бла
тауусулмазгъа керекди джол.
Тауусулмазгъа да болур ол,
джашасакъ - Китаб бла, Билим бла.

Джаны саулай джандетге кирирге
адам улугъа болмазмы насыб?
Джандет Юйню уа кеси ишлерге
ангысы-эси джетмезми аны?

Джандет джуртунда джандет Юйюн
ишлеялмагъан инсаннга -
ёлсе-къалса да джандет эшиги
ачылырмы? Ишеклиме анга.

Аллах берген динин, тилин,
джерин, ёзюн сакъламагъаннга,
джандет Джуртун джандет Юй этиб,
Миллет болуб джашамагъаннга -

Аллах къайтара да джандет джуртланы
бере турмазлыгъы — хакъды.
Берилгенни сыйлай, сакълай билмеген -
болалырмы адам да, халкъ да?!

Джурт, тил берилгенди бизге,
Ангы-эс берилгенди бизге,
Къалам, Китаб берилгенди бизге...
не керекди андан сора?

Дагъыда,
Джазыуубузну джазалмай эсек,
оноуубузну эталмай эсек,
Хакъ джолда баралмай эсек -
Сора,

барындан да къаллыкъбыз къуру.
Боллукъ тюлдю Джуртубуз, Элибиз да,
Къаллыкъ тюлдю динибиз, тилибиз да -
Башхалагъа боллукъбуз къул.

Къара таныгъанлыкъгъа, окъуб,
Китаб айтханны ангылаялмайбыз,
Анда буюрулгъанча, атлаялмайбыз -
тамблабызгъа къарайма къоркъуб.

Юлгю тюлдюле бюгюн не Шаркъ, не Баты -
харамгъа, гюнахха туралла батыб.
Барыр ючюн алгъа —
къайытыргъа керекди артха:
Ал Сёзге, Къаламгъа, Китабха.

Алайсыз,
къалыб джулдузсуз, Айсыз,
кириб чарсха-тубаннга -
кетерикбиз джардан-къаядан.

Болурму къайгъы андан уллу?
Анаяса этмей кесине Сёзню,
Къайры барады адам улу?
Къайры барады халкъыбыз да бизни?
Изменено: Sabr - 03.01.2012 06:02:26
 
 
 
#18
Джаратама0
18.01.2012 07:37:53
Bilal LAYPAN

САГЪЫШ ЭМДА АЛГЪЫШ

1
Джылым 33 болгъан кёзюуде
«Эресейни джазыучуларыны Союзуна
алайыкъмы, къояйыкъмы?»- деб,
сюзе эди комиссия мени.

Назмуларымы да алыб къолуна,
Исса файгъамбарны да сагъына,
Юрий Кузнецов гюрюлдеди:
«Керейикми, кермейикми?» - деди.

«Алай деген неди, хей,
гюнах этмезсиз андан уллу:
кеси да христиан тюлдю -
Тейри адамыды Лайпан улу»,-
сёзге къошулду Джаубаланы Хусей.

«Фахмусу болгъаны бла къалмай,
Тейриси да бар эсе джашны,
ол багъалатхан Терек бла Ташны,
биз да багъалатайыкъ»,- деди Игорь Ляпин.

«Джаш джазыучуланы кенгешинде
Союзгъа эртде теджелгенди Лайпан»,-
таууш этди Михаил Числов,
Комиссияны къошула ишине.

Сюзюу бошалыр бошалмаз,
Комиссияны къагъытчысы
Светлана коридоргъа чыгъыб,
«ётдюнг»,- деб мени къучакълады.

...Къагъытлагъа къарай келиб,
ол сюзюу къалай баргъанын,
ким, не айтханын кёрюб-эшитиб -
кетген заманнга къайытханча болдум.

Ол заманда Союзгъа кирген -
Кёкге чыкъгъанча бир зат эди.
Энди уа?
Заман да башха, адам да — башха.
Къууаннган да аз Терекге, Ташха.

Ол ёмюрден ётсем да кесим,
ары къайтаргъанлай турады эсим.

Иги-аман эсе да совет кърал,
иги-аман эсе да 20-чы ёмюр -
Хакъ Сёзню айтхан болса да къыйын,
Акъ Сёзню бар эди сыйы.

Къазауатла, сюргюн да бизни
къуруталмагъанелле тилибизни.
20-чы ёмюрде ёлмегенек биз.
Ёлген эсек да — тирилгенек биз.

Джыйырма биринчи ёмюрде бюгюн -
къазауат джокъ, сюргюн зулму джокъ -
болургъа башлагъанбыз джокъ.

Акъ сёзню сыйлагъан да джокъ,
Хакъ сёзге тынгылагъан да джокъ.

Биринчи ёмюр,
джыйырма биринчи ёмюр -
болургъа башлагъанды
бизге ахыр ёмюр.

Ангыбыз къайдады бизни:
къырабыз бир-бирибизни,
ёлтюребиз тилибизни.

Не болгъанды, аланла, бизге?
Ёлюр аурууму тийгенди бизге?
Ол ауруугъа башхала дарман
табхан эселе — аладан
юренирге дамы ыйлыгъабыз биз?

Биз да — Халкъ, биз да — Адам.
Къалгъанлагъа келмеген ахырзаман,
артыкъ бизге нек келеди?
Аны джууабын ким биледи?

Джыйырма биринчи ёмюр -
бизни халкъгъа сыйрат кёпюр:
ёталырбызмы андан? Къайдам...
Ётербиз: биз да — Халкъ, биз да — Адам.

Тюл эсек а — энгишге кетербиз:
зар къауумну насыблы этербиз.
Ёлген тиллеге къошулур тилибиз,
хоншулагъа къалыр джерибиз.

Джер-суу атларыбызны тюрлендиргинчи,
бизни эсгерте да турурла ала.
Америкада джер-суу атла
индейлиледен айтханча хапар...

2
Билеме: бизге сакъланыргъа
барды бир джол: ол да —
къадалыу Къаламгъа, Китабха;
умметчи-миллетчи болуу
эмда ол байракъны тюбюне
чачылгъан халкъыбызны джыйыб,
Миллет Юйюбюзню-Элибизни къураб,
Къуран, Шериат айтханча джашау.

Башха джол билген бар эсе — айтыгъыз.
Терсейген, джангылгъан таубагъа къайытыгъыз.
Къайытыгъыз Хакъ джолгъа, Акъ джолгъа.
Айтыгъыз Хакъ сёзню, Акъ сёзню.

Ёзюбюзню, Сёзюбюзню да тас этмей,
джерибизни, кёлюбюзню да аз этмей,
Миллет байракъны тутханлай ёрге
Бу ёмюрден да керекбиз ётерге.

Хакъ динибизге — ислам динибизге — болайыкъ тыйыншлы,
Тюрк тилибизге — къарачай-малкъар тилибизге — болайыкъ тыйыншлы,
Минги Таулу мийик джуртубузгъа болайыкъ тыйыншлы.
Нарт тарихибизге, деу ата-бабаларыбызгъа болайыкъ тыйыншлы.

Джаратхан Аллах чамланмазча джашайыкъ.
Аны эки дуниясына да тыйыншлы болайыкъ.
Ата-бабаладан, келлик тёлюледен да уялмазча болайыкъ.
Джерибизге, тилибизге, тарихибизге да Ие болайыкъ.
Джазыуубузну кесибиз джазарча болайыкъ. Амин.
 
 
 
Страницы: 1
Читают тему (гостей: 1)

 

Написать нам

Фонд «Содействие развитию карачаево-балкарской молодежи «Эльбрусоид»

© 2003-2025 Elbrusoid.org  |  Все права защищены Законами Гор.