Расширенный поиск
19 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Аш берме да, къаш бер.
  • Эм уллу байлыкъ – джан саулукъ.
  • Джигер – джаннга къыйынлыкъ.
  • Ашхы болсанг, атынг чыгъар, аман болсанг, джанынг чыгъар.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
  • Билмезни кёзю кёрмез, этмезни къулагъы эшитмез.
  • Этим кетсе да, сюегим къалыр.
  • Алма терегинден кери кетмез.
  • Насыблыны баласы кюн кюнден да баш болур, насыбсызны баласы, кюн кюнден да джаш болур.
  • Айтылгъан буйрукъ, сёгюлмез
  • Къатын къылыкъсыз, эр тынчлыкъсыз.
  • Хар адамгъа кеси миннген тау кибик.
  • Тамчы таш тешер.
  • Татлы сёз – балдан татлы.
  • Тойчу джашха къарама, къойчу джашха къара.
  • Кимни – тили, тиши онглу, кимни – къолу, иши онглу.
  • Ариу джол аджал келтирмез.
  • Окъугъан озар, окъумагъан тозар.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Ашхы сёз таш тешер.
  • Сютню башын джалагъан къутулур, тюбюн ичген тутулур.
  • Телиге акъыл салгъандан эсе, ёлгеннге джан салырса.
  • Кёбню кёрген – кёб билир.
  • Къонагъынгы артмагъын алма да, алгъышын ал.
  • Кютгени беш эчки, сызгъыргъаны уа, джерни джарады.
  • Джаш болсун, къыз болсун, акъылы, саны тюз болсун.
  • Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Сёз – кюмюш, джыр – алтын.
  • Къарт айтханны этмеген, къартаймаз.
  • Къатыны харакетли болса, эри къымсыз болур.
  • Эл ауузу – элия.
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Ётюрюкден тюбю джокъ, кёлтюрюрге джиби джокъ.
  • Джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз.
  • Адам бла мюлк юлешмеген эсенг, ол адамны билиб бошагъанма, деб кесинги алдама.
  • Кёзню ачылгъаны – иги, ауузну джабылгъаны – иги.
  • Кесине гебен этелмеген, биреуге черен эте эди.
  • Ёнгкюч къууана барыр, джылай келир.
  • Мен да «сен», дейме, сен да «кесим», дейсе.
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Акъыл неден да кючлюдю.
  • Кёб къычыргъандан – къоркъма, тынч олтургъандан – къоркъ.
  • Эрине къаргъыш этген къатын, эрнин къабар.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Джыйырма къойну юч джыйырма эбзе кюте эди.
  • Уллу къашыкъ эрин джыртар.
  • Эллинг бла джау болсанг да, юйюнг бла джау болма.
  • Эринчекге кюн узун.

Кёчгюнчюлюкню отунда саў къалгъанбыз биз

03.05.2017 0 3508  Мамчуева Дж.
Онтёрт джылны тыш джуртлада зор кюнлени сынадыкъ,
Джаханимни азабларын бу дунияда сынадыкъ.
Ачлыкъ, аўруў, джаланнгачлыкъ кёбюбюзню джутдула, 
Тюзлюк хорлаб, саў къалгъанла Кавказгъа джол тутдула.

(Ёзденланы Ш.)

Къарачайны къара кюнлерини юсюнден айтылыр, джазылыр ючюн къалмагъанды. Аны юсюнден джырла, назмула, китабла, кинола да бардыла. Мен да кесими къарт атам бла къарт анамы кёчгюнчюлюкде кёрген, чекген къыйынлыкъларыны юсюнден джазаргъа излейме. 1943 джыл, экинчи ноябрда саўлай Къарачайны ёмюрле бла джашаб келген джуртундан зор бла Орта Азиягъа кёчюредиле. Мени къарт анам Мамчуланы Наныўгъа (ата тукъуму Сюйюнчладанды) олсагъатда он джыл болгъанды. Ала юйдегилери бла Тёбен Марада джашагъандыла. Кёчген кюнлерини юсюнден хапар айтса, къарт анам джыламай къоймай эди. 

Ол ма быллай хапар айта эди: «Бизни юйдегибизде беш бала, атам, анам бар эдик, дагъыда эки къарт анам бла эки къарт атам да саў эдиле. Къазаўат башланнганында, атам ары кетеди. Саўлугъу къарыўсуз болгъаны амалтын, аны комиссовать этиб, юйге иедиле. Джангы къошунбаш юйчюк ишлеген эдиле, джашаўубузну джокъ эди хатасы. Худжу кёчгюнчюлюк болмаса, мени тул-тубанча бир адамым боллукъ эди. Юч анам, юч атам, беш бала, дагъыда талай джуўугъубуз кёчюрюлген эдик Орта Азиягъа. Андан а, къуру мен бла бир къарнашчыгъым саў къайтдыкъ. Ол кюн эртденбла эшикле къаты дюнгюрдейдиле да, атам эшиклени ачса, автоматлары бла солдатла юйге кириб, дженгил хазырланыб чыгъыгъыз деб, буйрукъ бередиле. Мен юйдегиде эм тамада, менден гитче да тёрт бала, эм гитчечигибиз джангы туўуб тура эди. Анам джарлы джунчуб, не алыргъа, не этерге билмей къалгъан эди. Бизни кёчюре келгенлени бири, Аллахы болгъан адам болур эди, анам хапчюк джыяргъа чабса, гёнледе нартюхню бармагъы бла кёргюзтюб, андан алдыргъан эди, бир фляга тузлукъну да алгъан эдик. Эсимдеди, джолда бара, ичи кюйген халкъ андан ичиб баргъанлары. Башха хазна джукъ алдырмагъан эдиле. Бизни сюрюб, элни ортасына джыядыла. Дуния къычырыкъ, джылаў, не болгъанын, нек джыйгъанларын, нек кёчюргенлерин киши ангыламай эди. Къарт анам Биба малланы эшиклерин ачыб келейим деб тебрейди да, аны да хыны этиб иймейдиле. Талай замандан бир уллу машинала келедиле, бизни алагъа миндириб, Джёгетейде темир джол станциягъа къуядыла.


1953-чю джыл. 
Къарачайлыла мамукъ джыйылыўда. Ичлеринде атамы джангыз эгечи София, 
къарт атам бла экиде тургъанла Халимат, Эрикген, Аният, Махсют, Земфира, Байдымат, Сеит

Алайдан да мал ташыгъан вагонлагъа джюклеб ашырадыла. Тёгерегибизни солдатла автоматлары бла алыб, джукъгъа тебдирмей эдиле. Джарлы миллет къайры баргъаныбызны да билмей бара эдик. Джолда бек къыйналгъан эдик, эшикге иймей эдиле. Ачдан, суўукъдан да инджилиб, талай кюнден бизни бир тюрлю джерге къотардыла. Алайда барыбызны да хамамгъа урдула. Эсимдеди бир бек суўукъ болгъаныбыз. Кече алайда къалабыз. Атам бла анам табхан затлары бла бизни джабаргъа кюреше эдиле. Суў чачларыбыз бузлаб, юшюб тангнга кючден чыкъгъан эдик. Ол кече огъуна табхан болур эдиле миллетни кёбюсю аўруў. Эртденбласында арбала бла бизни джер-джерге чачдыла. Биз Романовка деб бир элге тюшдюк. Эки-юч кюнден эм гитчечигибиз ёлдю. Атам да тёшек болду, ол да кёб турмай аўушхан эди. Анам джарлы, бизни саў къалдырыр ючюн, биргесине алгъан затларын ашарыкъгъа аўушдура эди. Кямарын, тюймесин да бир кесек нартюх бла гардошха аўушдургъан эди. Кюмюш токъмакълары бла тикген джаўлугъу бар эди да, аны токъмакъларын къабарыкъгъа аўушдуруб бошагъан эди. 


1950 джыл. Къазахстан. 
Марачыла: Къущетерланы Ахмат бла Шаба, Джанкёзланы Чора, Байкъулланы Марзий,
Махсют, Мамчуланы Къайсар, Сеитумар, Софья, Аният, Тогъузакъ, Пача, Чора

Не кюрешди эсе да, дагъыда эки къызчыгъыбыз ёлдюле. Тыбырда джангыз къарнашчыгъым бла мен къалдыкъ. Кёрген къыйынлыгъы татыгъан болур эди, анам да аўруб, тёшекге тюшдю. Анамы эки эгечи Анисат бла Хабибатны баш иелери къазаўатда, кеслери да кёчгюнчюлюкде ёлген эдиле. Анисатны юч джыл болгъан кьызчыгъы Саша бла Хабибатны да беш джыл болгъан къызчыгъы Хаўлат къалгъан эдиле. Къарт аталарым бла къарт аналарым да къырылгъан эдиле. 1946-чы джыл анам да аўушады. Мени да, гитче къарнашчыгъым Хамитни, Сашаны, Хаўлатны да аналарыбызны къарнашы Алий бла аны юй бийчеси Разият асырайдыла. Алий тири, джигит, акъыллы адам, кече, кюн демей ишлеб, бизни джаныбызны сакълагъанды. Разиятны эгечинден туўгъан къызчыкъ Баблина да бизни бла эди. Беш ёксюзню да Алий бла Разият саў къалдыргъандыла. Мен барындан да тамада эдим. Разият бла мен кече джаў чыракъны тюбюнде тангнга дери мамукъдан ийириб, къулакълы джаўлукъла, къол къабла, чындайла этиб, аланы сата эдик. Мен бла Баблинагъа Алий бир паёк чюгюндюр алгъан эди да, биз да уллула бла тенг аны ишлей эдик. Анга да будай бла шекер берген эдиле. Джашаўубуз маджал болуб, ачлыкъны унута башладыкъ, алай а, тапхада гырджын къалыб кёрюрбюзмю деб, кёб кюнню айтханбыз. Аны юсюне да комендантны къыйынлыгъы джукъгъа чыгъаргъа эркинлик бермей эди. Биринчи джылладача болмай, саў къалгъанла урунуб, иги ишлеб, иги джашаб тебредик. Бир кесек сыйыбызны да кёре башладыла. Мен сабий болуб кёлтюрген эдим ол къадар къыйынлыкъны, ансын билмейме къалай саў къалгъан эдим», - деб хапар айта эди къарт анам Наныў.


1949 джыл. Къазахстан. Кёчгюнчюлени бир къаўуму


1949 джыл. Пахта-Арал. Коминтерна атлы школ. Къарт атам Назир (солда биринчи),
сохтала эм устазла

Мени къарт атам Назир да къазаўатны, кёчгюнчюлюкню да къыйынлыкъларын артыгъы бла сынагъанды. Ол да, эки къарнашы да къазаўатда къан тёге тургъан заманда, атасы Юсюб бла анасы Дарина алты балалары бла Орта Азиягъа сюрюледиле. Къарт атам аўур джаралы болуб, талай айны госпиталлада джатыб, кючден саў къалыб, костыллеге таяныб, туўгъан джуртуна келеди, Къарачайны кёчгенинден да хапары болмай. Пашинскеде НКВД-ны тюрмесинде юч кюнню соруў алыб тутадыла. «Пленде да сынмагъан эдим аллай бир», - деб айтыўчан эди аттям. Артда аны да поездге миндириб, Орта Азиягъа ашырадыла. Анда къарачайлыла юретиб, адамлары джашагъан Пахта-Аралгъа келеди. Миллет ачдан кёбюб, уллу къыйынлыкъ джетиб, атасы, анасы, бир къарнашчыгъы ёлюб, къалгъанлары да кючден баш кечиндире тура эдиле. Къарт атама фронтовик болгъаны себебли, паекчукъ бере эдиле. Абаданыракъла мамукъда, чюгюндюрде, бирери бирер джерде ишлей эдиле. Къарт атам къазаўатха дери устаз болуб ишлегенди. Анда да школгъа джарашхан эди. Халал урунуб, сый да табады. Къарт атам Назир бла къарт анам Наныў уллу юйдегини аякъ юсюне саладыла. Кеслерини да тёрт балалары Къазахстанда туўадыла. 1957-чи джыл ол да бютеў миллети бла джуртуна кёчюб келеди. Огъары Марада анда-мында бир саў юй кьалыб, была Хаджирлери деб ногъайлыланы бир бёлмелерине киредиле. Юй ишлеб, ары кёчедиле, насыблы джашаб башлайдыла. Мени къарт атам Назир бла къарт анам Наныў джети сабийни ёсдюргендиле, барысына да баш билим бергендиле. Ала бары да юйдегили болуб, бирери бирер джерде ишлейдиле. Аття Марада школда устаз болуб, артда 28 джылны школну директору болуб тургъанды. Къазаўатны, урунуўну да ветераны эди. Бек уллу сыйы болгъан адам эди. Кёб кърал саўгъа бла саўгъаланнганды. Аттям бла анням туўгъанларына, туўдукъларына къуўана, туўгъан джуртларында уллу юйдегибизге дагъан, билек болуб, терен къартлыкъгъа дери джашагъандыла. Бюгюнлюкде бизни бек сюйген, огъурлу къарт атам бла къарт анам керти дуниягъа кетгендиле. Аллах аланы джандетли этсин. Кёб тилек тилей эдиле ала, алай а хаман айтыўчу тилеклери ма бу эди: «Аллах хар инсанны да къазаўат бла джуртсуз къалгъан къыйынлыкъладан сакъласын». Бюгюнлюкде Къарачайым туўгъан джуртунда насыблы джашаў этеди. Кёчгюнчюлюкде миллетге джетген къыйынлыкъ а ёмюрде да унутуллукъ тюлдю.

Мамчуланы Джамиля, 
Коста Хетагурова элни орта школуну сохтасы 

(Голосов: 2, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет