Translit
Тарыхны бетлери
27.04.2017
0
2894
Шакъманланы Таўсолтан 1891 жылда туўгъанды. Кеси заманында Шимал Кавказны айтхылыкъ политика бла кюрешген адамы эди.
Бий тукъумдан болгъанлары себепли ата-бабалары Холамда башчылыкъ этип тургъандыла. Алай атасы Келемет юйюрюнде кичи болуп, жер юлюшсюз къалгъаны ючюн туўгъан эллеринден кетген эди. Юйдегеси Баблина Мамышева бла Шалушкада, ызы бла уа Дагъыстанда жашап тургъандыла. Юч жашы Таўсолтан, Солтанбек, Абубекир бла эки къызы Маржан бла Жангулез болгъандыла.
Ол заманнга кёре сабийлери да иги билим алгъандыла. Таўсолтан Москвада юрист факультетни бошагъан эди. Андан къайтып Владикавказда присяжныйни болушлукъчусуну къуллугъун толтургъанды. 1917 жылда февраль революциядан сора политика ишлеге тири къатышып башлайды. Аны себепли Кавказны миллетлерин бирикдирген ЦК къаўумну къураргъа болушуп, аны санына киреди. Ызы бла ўа Нальчикни Окружной Толтуруўчу Комитетинде урунады. Алай анда да кёп турмагъанлай къабарты халкъны ЦК биригиўюне чакъырадыла. Аны бла Терк областьны исполкомуну секретарыны къуллугъун толтурады. Ызы бла Къабарты халкъны советини башчысы этедиле.
1918 жылда революциягъа дери къуралгъан администрацияларында Нальчикни жамаўат комитетини адамларыны иги къуллукълары болгъанды. Шахарны округуну советини башчысына уа Шакъман улу сайланнган эди. Комиссаргъа – Къарачайланы Б., Бекович-Черкасский а – жамаўат ишлеге къарагъанды. Бу сагъынылгъан адамла IV бла V халкъ съездледе этген оноўлары уллу магъананы тутханды. Анда Граждан урушда нейтралитетни сайларгъа, Къабарты халкъ совет къураргъа эмда жерлери сыйырылгъанлагъа артха мюлклерин къайтарырча оноў этген эдиле.
Граждан уруш башланнганда, Къатханов бла аны жанлы болгъанла, къабартылыланы бла малкъарлыланы Совет властьха къажаў сюелген къазакъла бла уруш этерге чакъырып тургъандыла. Нальчик округну комиссары А. Сахаров съездде: «Не бек кюреше эсек да, Уллу Къабартыда жашагъанла Совет власть жанлыбыз дегенликге, урушха къошулургъа унамайдыла», – деген эди. Ол съездде не да этип сермеширча полк къураргъа кереклисин чертедиле. Анга ыразы болмагъанланы ўа атларын сыйырыргъа эркинлик бередиле.
Шакъман улу башчылыкъ этген совет а аны билип, эки миллетни къанлы сермешге не да этип къатышдырмазгъа кюрешгендиле. 12 августда 1918 жылда Терекде болгъан урушха ашырылгъанланы артха чакъыртырча оноў бердирген эди.
Аны бла чекленмей, сентябрь айда Солтанбек Къатхановха уруш къозгъагъанына къажаў сюелип, элни комиссарларына: «Къабартылыланы дин эм халкъ советлери Александровский, Земской дагъыда башха станицала бла уруш этерге ыразы тюйюлдюле. Миллетни аллай мурдар ишге тюртгенле ўа сюдге берилликдиле. Къатхановну оюмун да терс кёребиз, ол уруш игиликге келтирик тюйюлю. Аны себепли аны жесирге ашырыргъа керекди», – деп жазгъан эди.
Шакъман улуну этген иши, мураты къан тёгюлмезча, эки миллетни урушха къатышдырмазча эди. Андан сора да, жигитибиз ол заманда Нальчикни тийресинде болгъан тюйюшлени да тохатыргъа кюч салгъанды. 11 сентябрьде V съездде шахарны округунда жашагъан муслийманланы уруш болмазча бирикдирирге керекли оюмун билдирген эди. Съезддегиле аны тюз кёрюп, дин бла байламлы комиссия къурагъан эдиле.
Совет историография жигитибизни политикасы кесини, бийлени жанларын сакъларча къуралгъан эди дегенликге, бюгюнлюкде аны терен тинтип къарагъанда, ол терс оюм болгъаны билинеди. Аны керти мураты – властьла ючюн миллетлени араларында тюйюшле къозгъалып, бир бирге жаў болмазча, къан тегюлмезча кюрешеди.
Алай 24 сентябрьде 1918 жылда Къатхановну къаўуму Нальчикни алып, Шакъман улуну эмда аны жанлы болгъанланы жерлеринден кетертген эди. Ол оноўгъа чюйре барыргъа Таўсолтанны Советини къарыўу болмай къалады.
1918 жылны декабрь айында З. Даутоков-Серебряковну акъ аскерине къошулуп, талай заманны Нальчикде деникинги администрацияда ишлеп тургъанды. Алай Шимал Кавказда большевикле хорлатхандан сора Грузиягъа кетеди, андан Стамбулгъа ызы бла ўа Парижге кёчеди. Анда басмада ишлеп тургъанды. Эмиграцияда болгъанлыкъгъа Шакъман улу политика ишин къоймагъанды. 1928 жылда, Польшада Россейден кёчген адамланы жыйып, «Прометей» деген къаўумну къураргъа болушуп, аны башчысы болады.
Слева направо сидят: Магомет-Гирей Муссаевич Суншев, Джафер Сейдамет, Аяз Исхаки, Мамед Эмин Расулзаде.
Стоят: Мустафа Чокай, Мустафа Векилли, Таусолтан Келеметович Шакманов, Варшава, 20-е гг.
1934 жылны июль айында Кавказ миллетлени араларында болгъан конференциягъа къатышады. Кавказ халкъладан Конфедерация къураўларын тюз кёрюп, къол салгъан эди. Аны бла чекленмей Польшада болгъан Шимал-Кавказны миллет арасында (СКНЦ) къуллукъ этип тургъанды. 1935 жылда уа аны башчысы болуп «Россейни къыйналгъан миллетлерини протестлери» деп Миллет Ассамблеяны Лигасыны председателине Э. Бенешге къагъыт жибергени да белгилиди.
Жарсыўгъа Таўсолтан юйдегили болмагъанды, кеси да къарындашлары да большевикле хорлатханадан сора тыш къыраллагъа кетген эдиле. Юйлеринде атасы-анасы бла эки эгечи къалгъан эди. Маржан а белгили къабартылы жарыкъландырыўчуну Таўсолтан Шеретлоковну юйдегиси болгъан эди.
Темуккуланы Амина,
Нальчик
Комментариев нет