Translit
Биз юйюрню махтаулу адамы
23.06.2015
0
1315
Белгили адамны юсюнден джазгъан тынчды. Аны юсюнден басмада, радиода, телевидениеде хапар айтылыучанды. Таб, бусагъатда интернетден да хапарлы боллукъса.
Мен хапар айтыргъа излеген - Каппушланы Солтанны джашы Къасымды. Ол мени уллу атамды (анамы анасыны атасы). Мен аны танымайма. Ол ауушхандан сора юч джылдан туугъанма мен. Аны юсюнден хапар меннге къарт анам бла атам айтыучандыла.
Каппушланы Солтанны джашы Къасым 1902 джыл Уллу Къарачайда (Учкуланда) туугъанды. Бек уллу бойлу адам болгъанды. Хар атны бели да кёлтюрюб бармагъанды аны - къуру тулпар атлада айланнганды. Тойгъа, оюннга, тутушха къошулгъанды. Джетген джаш болуб, «джигитовкада» аны озгъан болмагъанды. Тутушда юч ёзенде да аны сыртын джерге салгъан болмагъанды. Хапары узакъ джайылгъанды. Кёрген адам сормагъанлай таный эди аны: «Каппушланы Къасым сен болурмуса? Уллулугъунгдан таныдым», - деб. Бек кючлю адам болгъанды кеси да.
Мени уллу атам Каппушланы Къасым кърал ишлеге да тири къошулгъанды. 1935 джыл Малкъаргъа (таулулагъа - Кёнделен бла Чегемге) къолхозла къураргъа юренирге баргъан 18 атлы делегацияны ичинде болгъанды. Делегациягъа башчылыкъ этген - Каракетланы Исса. Къасымны эсинде болуб, делегацияны къурамында болгъанла: Къаракетланы Ахья (эм къарт), Биджилени Хаджи-Мурат (Хурзукдан джырчы), Алийланы Къарачыкъ (Умарны къарнашы) - «Ишлемеген - ашамаз» колхоздан (Къарачайда биринчи колхоз), Борлакъланы Юнюс - колхозну парторгу.
Анам бек сейир хапар айтыучанды делегациягъа Малкъарда къалай ариу халда тюбегенлерини юсюнден, анда не кёргенлерини юсюнден да. Ол кеси башха уллу хапар болургъа боллукъду. Алай а, мен белгили этерге излеген башха затды. Аны юсюнден да меннге анам хапар айтханды.
Къарачайда колхозла къурала башлаб, Лабада колхозну къураргъа ийилген къауумда Каппушланы Къасым да болгъанды. Къасым бек эсли адам болгъанды. Алийланы Умарны, Байрамукъланы Джатдайны, Гюрджю уллу Къурманны бек ариу таныгъанды. Хапар айтса, алай хапар айтыучан эди: «Бара тура эдик Алий улу да мен да», неда «Гюрджю улу да мен да», неда «Умар алай айта эди». Алий улу Умаргъа хоншулукъда, къошда тюбей тургъанды (Алийланы къошлары бла Каппушланыкъы бир чекде тургъандыла. Элия ургъанда эди Алийланы къошлары - Къарачайдан, Худесден чыгъыб, Хасаука бла юслерине келиб къала эдинг).
Алий улу Къарачайны чеклерин алай сингдирген эди Къасымгъа. Лабагъа баргъаны бла Къарачайны джерлери берилмей тургъанын ангылайды. Алайда хозяйствону директору Охапкин бла да даулашады джерлени юсю бла. Землеустроительни да хапары бар джерлени берилмей тургъанындан, алай а, хар кимден да джашырыб тура. «Биз бу джерледе золотодобытчиклеге сохан, сарсмакъ салабыз, анга заран боллукъду», - дегенни айтыб, джерлени берирге унамай. Къарачайлыланы алайыны картасындан, Къарачайны чеклеринден хапарлары джокъ. Къасым а: «Умар айтханы бла кёзюме кёрюнюб къалгъан эди», - деучен эди.
Алайда Охапкин Къасымгъа: «Джукъгъа барама хапар айтыргъа десенг, аллынга шпильде 100 (джюз) адам салырма», - деб, юйюне да бармагъанлай, салыб Москвагъа Лениннге кетген эди. «Шпиль» деген а неди десенг, - къалын чегетли джер. Анда къазакъла ётген къарачайлыланы не ёлтюрюб, не тонаб тургъандыла.
Бу чотну хапарын белгили этерге кереклисин ангылаб, Джалан Джик стансеге (Зеленчукну аты) областдан адам келеди деб эшитиб, Къасым ары тебирейди. Охапкин айтханча, Къасымны аллына да чыкъдыла талай къазакълы. Къасымны сыфатына къараб, тиерге базмай кетген эдиле. Аны бла ол Джалан Джикге келиб, хапар айтыб, андан сора салыннган эдиле Къарачайны чеклери кюнбатханда.
Алий улу Умар 1920 джыл бегитдирген Къарачайны чеклерин былай айта эди Къасым атам (Умарны кеси айтханыча, деб).
Къабарты бла чеклени (таб сауут бла) сакълагъан Байрамукъланы Джатдай болгъанды. Ахыр къаугъада Джатдайны къарнашлары бла бирге Къасым да болгъанды. «Алийланы Умар репрессиягъа тюшгенинде, Къарачайны джерлери Къабартыгъа кетдиле», - деб къыйнала эди Къасым атам.
Каппушланы Къасым Уллу Ата Джурт къазауатда да болгъанды. Биринчи гитче къарнашы Абу-Къады кетгенди. Андан уллу хапарыбыз джокъду. Абу-Къады бла бирге Учкуландан Каппушладан 14 джаш кетгенди къазауатха. Аланы бири да къайытмагъанды. Абу-Къады да башсыз калды, деб тургъанбыз 70 джылны. Кёб болмай, 2015 дж. апрель айында интернетде талай сёз табдыкъ. Алай джазылыб эди: «1 батальонну 1141 стрелковый полкну 57 Армияны солдаты 25 мартда 1942 дж. Севастополь табада урушда джан бергенди». Биз бу хапаргъа бек къыйналдыкъ. Ол талай сёзден сора джукъ билмейбиз Абу-Къадыны юсюнден.
Къарт атам Къасым 1943 дж. октябрь айына дери сермешгенди джаулу аскерле бла. Кавказны къоруулагъанды. Малая Земля деген джерде да болгъанды. Джаралы болуб, госпиталдан бир-эки ыйыкъгъа солургъа ийгендиле. 2 ноябрда 1943 дж. ызына фронтха кетерге керек эди. Кёчкюнчюлюк тюшюб, кеталмады…
Къазахстанда бригадир да болуб, ревизион комиссияны тамадасы болуб, чюгюндюр совхозда звеневод болуб да тургъанды. Ишлей билген, ишинде бюсюрёу табыб да тургъанды. Сёз ючюн, анга шагъатлыкъ этген - 6 ноябрь 1957 дж. берилген Свидетельство. Анда айтылгъаннга кёре, Джамбул району «Жасуркен» деген совхозну Хурмет Китабына Касымны иги ишлегени ючюн атын, тукъумун джазаргъа деб бегим этиледи.
Къарачайлыла киши джерледен тансыкълаб иелерин сакълаб тургъан Ата Джуртларына къайтханларында, Къасым атам Гитче Къарачайда Первомайское элде орналады. Юреннгенича, ёмюрюн ишлеб ашырады. Совхоз ишледе ишлейди. Бичен чалгъан джыйынны тамадасы болуб, кёб заман ишлегенди. Дагъыда совхозда ревизион комиссияда джумуш баджарыб тургъанды. Первомайское элни советини Хурметли Грамотасы да берилген эди атама ишни иги баджаргъаны ючюн. Къасым 24 сентябрда 1992 джыл аушханды.
Бибертлени Алибек,
Ставрополь
("Алтын къалам 2015" эришиуден джазма)
Комментариев нет