Translit
Жаудан артха турмагъан таулу уланла
29.09.2014
0
1729
Ата журтларын къоруулагъанланы жигитликлери къачан да сыйлы кёрюллюкдю!
Дивизияны къуралыуу
Къайгъысы, къазауаты бла башланнган эди жыйырманчы ёмюр. Алгъа Орус-япон, ызы бла уа миллионла бла адамланы жойгъан Биринчи дуния уруш. Эки жыйырмагъа жууукъ къырал къатышхан эди анга. 75 миллион адам чакъырылгъанды. Аладан 10 миллиону къырылгъанды, 20 миллиону жаралы болгъанды.
Анда кёп жангы сауут сыналгъанды. Ол санда танкла, самолётла, пулемётла. Адамланы къырыргъа деп газны биринчи кере хайырланнган эдиле. Австро-венгриячыла уа чачылыучу окъланы да.
Уруш 1914 жылда августда башланнганды, 1918 жылда ноябрьде бошалгъанды. Саулайда 1568 кюн баргъанды. Биринчи кюнледе окъуна Малкъарда, Къабартыда да намыслары жюрюген сыйлы адамла, Нальчикде жыйылып, аскер бёлюм къураргъа оноу этген эдиле. Андан сора башха кавказ миллетле да аллай оюмгъа келгендиле. Ахырында Кавказ дивизия къуралгъанды. Бу ишге, хурмет этип, Россейни патчахы Николай II дивизияны таматасына кесини кичи къарындашын Михаилны салады. Аны аскерчиле бек сюйгендиле.
Уруш башланнганда, Нальчикни таматасы подполковник Кълычбий улу тау жамауатларыны къабарты эллени старшиналарына циркулярный къагъытла жибереди. Андан сора кеси ыразылыкълары бла къазауатха барлыкъланы жазып тебирейдиле. Комиссияла да къураладыла. Тау элледе аланы таматалары Шакъманланы Шакъман, Орусбийланы Чёпе, Моллаланы Исхакъ эдиле.
Алай бла Нальчикде 615 адамдан Къабарты полк къуралады. Аны санында 75 таулу, 431 къабартылы эм бу тийреледе жашагъан башха миллетлени келечилери боладыла. Ол санда малкъарлыладан Абайладан, Шакъманладан, Бийладан, Айдаболладан, Шаханладан, Орусбийладан, Келеметладан, Мысакаладан, Улбашладан, Эфендиладан, Зокаладан, Ботталадан, Созайладан, Атабийладан, Хажиладан, Байсолтанладан, Гелястанладан, Гергъокъладан, Аппайладан, Жаболадан, Локияладан, Алчагъырладан, Газаладан эм башхала болгъандыла.
Ала барысы да чынтты жигитлеча уруш этгендиле. Кишиликлерин кёргюзтгендиле. Кёп сыйлы саугъагъа тийишли болгъандыла. Бирлери къайтдыла ызларына, душман аскерлери бла сермеше жан бергенлери да аслам эдиле. Бу хапарыбызда аладан къауумун айтайыкъ.
Эсгертме салыннганды
Биринчиден, Эфендиланы Аслан-Алийни эсгерейик. Ол 19 жылында кетгенди урушха. Жигитлени да жигити эди. Орус аскерни эм сыйлы саугъаларындан бири - Георгий жорну - тёрт да даражасына тийишли болгъанды.
Кесини биринчи саугъасын Эфенди улу 17-чи февральда 1915-чи жылда Карпат таула тийресинде, Венгрияны чегинде, Майдан элни къатында бардырылгъан сермешде этген жигитлиги ючюн алгъанды. Ол тасхачы нёгерлери бла жау аскер бёлюмге тюбеп, ала бла къаты сермеш бардырып, тийишли болгъан эди.
1915 жылда 3 июльда душман жанындан топ окъ атылгъанына да къарамай, аскер бёлюмле бла связь жюрютгенди. Бу батырлыгъы ючюн Георгий жорну 3-чю даражасын анга Уллу князь Кирилл Александрович бергенди. 29-чу майда 1916 жылда кесине бойсуннган къауум аскерчи бла чабыууллукъ этип, чек сакълагъан жау аскер бёлюмню къолгъа этгенди. Аны ючюн анга Георгий жорну 2-чи даражасы берилген эди. Ол жыл 4-чю декабрьде уа орденни 1-чи даражасына кёргюзтюледи. 21 жылында Георгий жорну толу кавалери болгъан эди. Баям, быллай даражагъа жетгенледе ол бек жаш адам болур эди. Къашхатаучу жаш 27-чи майда 1917 жылда сермешлени биринде ёлгенди.
Бу кюнледе Эфендиланы Валерийни юйдегиси Азинат бла жашлары, тукъумну адамлары да къатышып, жигитни туугъан эли Къашхатауда анга эсгертме орнатхандыла. Кёпден бери керек болуп тургъан иш этилди.
Бир кюннге - эки орден
Огъары Малкъардан таубий Абайланы Кърым 16 жылында кетгенди урушха. Биринчи сермешинде кесинден абаданладан артха къалмай атышханды. Анда этген кишилиги ючюн оналтыжыллыкъ таулу жашха Георгий жорну 4-чю даражасы берилген эди. Баям, оналты жылларында аллай орденни да кёп адам алгъан болмаз.
Холамдан да жашла кетген эдиле къазауатха. Ол санда Шакъманланы Амуш, Алий-Солтан, Мухтар. Амуш биринчи сермешде ёлген эди. Алий-Солтан Георгий жорну юч даражасына тийишли болгъанды. Бир кюн этген эки жигитлиги ючюн анга ол орденни 4-чю эм 3-чю даражалары бериледи. Бир кюннге эки орден алгъанла да алай кёп жокъду. Дагъыда бир айдан анга ол орденни 2-чи даражасы бериледи. Днестр черекни жагъасында, жаралы болгъанына да къарамай, сермешни ахырына дери бардыргъанды. Андан сора саулугъу уруш этерге жарамай, аскерден эркин этилгенди.
Жигитлени атларын эсгергенде, Абайладан Таусолтанны жашы Магометни да сагъынайыкъ. Ол 1884 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. Урушда этген батырлыгъы ючюн Георгий жорну 3-чю, 4-чю даражалары, Сыйлы Владимирни 4-чю, Сыйлы Аннаны 4-чю, Сыйлы Станиславны 3-чю, Сыйлы Аннаны 4-чю, Сыйлы Станиславны 2-чи, Сыйлы Аннаны 2-чи даражалары бла саугъаланнганды. Штабс-ротмистр чыны бар эди. Революцияны кезиуюнде акъланы жанында болгъанды. Къызылла бла уруш эте ёлгенди.
Батырланы тизмеси
Огъары Малкъардан Айдаболланы Магометни жашы Хажи-Омар да жигитледен бири эди. Георгий жорну 4-чю даражалы ордени эм жигитлик майдалланы 3-чю, 4-чю даражалары бла саугъаланнганды.
Айдаболланы Солтанбий, Алчагъырланы Байрам, Аналаны Хажи-Мырза, Асанланы Хажи-Мурат, Атабийланы Къаракиши, Атабийланы Танаш, Атабийланы Юсюп, Байсолтанланы Аубекир, Башийланы Тау-солтан, Бийланы Ибрагим, Ботталаны Назир, Ботталаны Шохай, Газайланы Магомет, Гелястанланы Кёккёз, Гемуланы Исмайыл, Гергъокъланы Суфиян, Гуппойланы Чортай, Жаболаны Минчакъ, Зокаланы Хасан, Къайгъырмазланы Асланбий, Къарабашланы Оразай, Келеметланы Исмайыл, Керменланы Малкъарукъ, Локияланы Зулкъарний, Макытланы Къаншау, Мамашланы Барисбий, Мысакаланы Айдабол, Мысакаланы Кёккёз, Мокъаланы Къарай, Османланы Кючюк, Созайланы Аубекир, Сотталаны Зулкъарний, Солтанланы Харун, Таучуланы Баймырза, Улбашланы Келлет, Улбашланы Магомет, Орусбийланы Чепелеу, Хажиланы Омар, Холаланы Ахмат, Хочуланы Темирсолтан, Чапаланы Магомет, Чапаланы Матай, Черкесланы Аттуу, Черкесланы Талип, Шакъманланы Жаммот, Шаханланы Асланбек, Эбзеланы Хазрет - была барысы да, сермешлени кезиулеринде жигитликлерин кёргюзтюп, орденлеге, майдаллагъа тийишли болгъандыла.
Уруш бошалыргъа революция башланады да, быланы бир къаууму акъла жанлы боладыла, бирлери уа къызылланы сайлайдыла. Ол кезиуде уа кёплери ёлгендиле.
Тюз оюмла этерге
Абайланы Асланбек, Айдаболланы Тазрет, Аппайланы Макар, Бачиланы Хажи, Бийнёгерланы Асланбий, Бичиланы Абдулла, Гыдайланы Оразай, Жерештиланы Хажимырза, Келеметланы Исмайыл, Саракаланы Алий, Хусайналаны Хажимусса, Чапайланы Магомет, Шакъманланы Амуш, Эфендиланы Аслан-Алий, Эфендиланы Къазий, Энейланы Ахмат Биринчи дуния урушну кезиуюнде сермешледе ёлгендиле.
Быладан сора да, болгъандыла Биринчи дуния урушха къатышхан таулу жашла. Биз билалгъанларыбызны атларын сагъындыкъ.
Урушну къырал оноучула башладыла. Биреуню жерин, мюлкюн, хазнасын сыйырыргъа. Халкъла уа бир бирлерине жау болуп къазауат этдиле. Жашла кетдиле сермешлеге. Къызыл къанлары бла къара топуракъны къызарта. Анала уа чыкъдыла орамлагъа, уланладан хапар излей, хар тюбегенлерине сора: «Жашладан хапар айтыгъыз», - дей.
Арт кезиуде Биринчи дуния уруш башланнганлы жюзжыллыгъына аталып, ара телевидение бериуле бардырады. Аладан биринде: «Ол керекли уруш тюйюл эди», - дейдиле.
Къаллай урушну да кереклиси болмаз. Адам къолгъа сауут алса, ол атылмай къалмайды. Атылгъан окъ жанны алады. Сабийле ёксюз къаладыла, атала-анала - жашсыз, къатынла - эрсиз, эгечлери - къарындашсыз. Аллах сакъласын андан.
Османланы Хыйса
«Заман», 2014 жылны 2-чи августу
Комментариев нет