Translit
Теберди бла Доммай. Топонимика оюмла
03.09.2014
0
3517
1979 джыл Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда «Кьарачай-Черкесияны география атларыны сёзлюгю» ишни хазырлаугъа аталыб, топонимика экспедиция областны талай джерине айланнганды. Бизге магъаналары белгили болгъанлагъа къарачай атладыла дегенликге, алкъын ачыкъланмагъанла да аз тюлдюле. Бу статьяда мен аллай атланы экисини юсюнден айтыргъа излейме. Ала «Теберди» бла «Доммай» деген география атладыла.
«Теберди» деб къалайгъа айтылады, къалайда башланыб, къалайда бошалады ол, деген соруугъа барыбыз да бирча тюз джууаб бермейбиз.
Биз билгеннге кёре, Теберди деген джер, Теберди Аягъында (бусагъатда Карачаевск шахар алайдады) башланыб, Гоначхир Аягъына дери барады, андан огъарысына Доммай дейбиз. «Теберди» деген атны ичиндедиле талай эл (Джингирик, Джангы Теберди, Тёбен Теберди, Огъары Теберди, Теберди шахар), дагъыда джюзле бла таула, суула, ёзенле, аны кибик башхала.
Энди теберди деген сёзню магъанасына къарайыкь. Ол сёз тюл, джерни ол аты къачан айтыла тебреген болур? Биз аны билалмайбыз, алай а «Эмина» джырда Тебердини юсюнден айтылады. Джыр этилгенли уа 150 джылдан аз заман ётмегенди. Ётген ёмюрню биринчи джарымында чыкъгъан китабла бла карталада Теберди деб, суууну аты джазылады. Аллай карталаны бири 1542 джыл чыкъгъанды.
1846 джыл Москвада М. Данилевский «Кавказ и его горские жители» деген китабны чыгъарады. Ол анда Тебердиге «Кеберды» деб талай джерде джазады. Ол уллу сууланы бири болгъанын да айтады. Эшта, аны иги хапары болмай теберди деген сёзню кеберды деб чола эшитген болур?
Ётген ёмюрню арт джылларында теберди деген сёзню кёбюсюне тюз джазадыла, табигъаты бай болгъаны себебли уллу эс бёледиле.
1912 джыл Г.М. Гречишкин Усть-Лаба шахарда Тебердини юсюнден китаб чыгъарады. Аны аты былайды: «Теберда, горная климатическая станция и дачная местность». Ол бу китабда биринчи болуб «Теберди» деген атны магъанасын ачыкъларгъа кюрешеди. Былай джазады: «Теберда — изменившееся татарское слово «Тейриберди», что значит «дар божий».
Андан сора талай джыл ётеди. Бир къауумла, Теберди деген джерни атын билирге излеб газетлени, журналланы бетлерине кёллерине келгенни джазадыла. Аллайланы бири Тау артындан Г. Зардалишвили 1952 джыл «Известия географического общества СССР» деген журналда Къарачайны джеринде талай атны эбзе атлагъа айландырыргъа кюреше, Тебердини юсюнден да джазады. «Теберди» деген сёз Грузиядан чыкъгъанды деб, эки тюрлю оюм айтады. Биринчиси, Теберди залим аскерлери болгъан абхаз юзюкде «Цебельда» деген элни аты бла айтылады, экинчиси, Теберди таба деген сёзденди, ол да «тенгиз» неда эски гюрджю тилде «кёл» деген сёзден чыкъгъанды. Зардалишвили айтхан эки оюм да тюз тюлдюле. Нек десенг, бизде таулула бла Грузияны чеги къачан да Кавказ тау тизгин бла баргъанды, ётген ёмюрледе Къарачайны джери Грузиягъа кирмегенди. Андан сора да аны мисаллары теберди деген сёзге джууукъ да келмейдиле.
1958 джыл Ставропольда «Теберда» деген китаб чыгъады, аны талай автор джазгъанды. Китабда быллай сёзле бардыла: «Название «Теберда» по-черкесски значит «холмистая местность». Андан сора 20 джыл ётгенлей, Москвада «Горное путешествие по Западному Кавказу» деген китаб чыгъады, аны авторлары былай джазадыла:
«Теберда» — по-карачаевски «Теберди», объясняют различно, например: из абазинского тобарта — «холмистое место», из карачаевского — тейри берди — «бог дал», богом данная земля (тюркская, тенгри — «небо, бог»)».
Тебердиге Тейберди деб озгъан ёмюрде Хан-Гирей джазгъанды, къарачайлыла уа Теберди дегендиле, энтда алай айтадыла. Алай а шам Теберди деб да айтылгъанды. Былайда шам деген сёзню магъанасы «аламат, сейирлик» деген магъананы тута болур. Дагъыда шам деген сёзню башха тюрк тилледе «нарат» деген магъанасы барды. Ким биледи, ёзен аламат болубму айтхандыла, огъесе нарат чегет ючюн огъуна айтхан болурламы шам Теберди деб? «Теберди» деген география атны магъанасын ачыкълар ючюн, айтабыз быланы барысын да.
Мындан алда Ставрополда басмадан чыкъгъан «Жемчужина Большого Кавказа» деген китабда Теберди деген джер атны магъанасын айта «...дословно Теберда значит выселки» деген эдик биз.
Бу оюмну биз айтханча болмай, белгили орус алим В.М. Сысоев, XIX ёмюрню арт джылларында къарачайны юсюнден китаб джаза, бегитгенди. Ол джыллада Европагъа Тебердини атыны тюз магъанасы Сысоевни джазгъаны бла белгили болгъанды, алай а унутула баргъанды.
Тебердиде теберилгенни юсюнден да джюрюйдю адамлада хапар. Анга кёре, Теберди суу бла агъачланы тёбен эллеге ашырыргъа деб тургъанлай, суу къобуб, агъач болгъанны алгъа тебергенди, чачыб кетгенди, андан сора «Суу теберди агъачланы», «Суу теберди», «Теберди» деб айтылыб къалгъанды.
Бир къауумла айтханнга кёре, Теберди ёзеннге кёчюб келгенлени мадарлары болмай, къарачай элледе джерлери, маллары аз болуб, бери теберилгендиле деб да айтылады. Къысхасы, теберди деген сёзню андан башха магъанасы болмаз.
Доммайны юсюнден а не айтыргъа боллукъду? Мында деу таула, ёзенле, артыкъ да бек бугъойла мингле бла джылланы кеслерине адамланы эслерин буруб тургъанларына сёз джокъду. Джерлени тюрлю-тюрлю атлары да болгъан болур. Доммайны ариу талалары адамсыз хазна болгъан болмазла. Бу арт ёмюрледе къарачайлыла да мында джашагъандыла, европачыла уа бери кетген ёмюрде келе тебрегендиле. Аланы бирини юсюнден москвачы журналист Евгений Симонов былай джазады: «Столетие назад в тогда еще малоизвестный Домбай попал турист из Австрии Мориц Деши. Покидал он его, очарованный причудливым и вместе с тем глубоко гармоничным сочетанием того, что наука зовет «компонентом ландшафта». Доммай деген сёз кёб джерге, суугъа, таулагъа айтылады, аланы ичинде Доммай тала, Доммай посёлок, Доммай аууш, Доммай-Ёлген деген тау массив — мында Доммай-Ёлген Южный, Доммай-Ёлген Западный, Доммай-Ёлген Восточный, Доммай-Ёлген Малый, Доммай-Ёлген Главный деген тау тёппеле, дагъыда Домбайское Седло аууш, Доммай бугъой, Доммай-Ёлген суу да бардыла.
«Теберди» деген география атны юсюнден талай материал джазылгъанды. Доммайны джерини атыны юсюнден дискуссия болмайды, ол кимге да белгилиди. Алай болса да Доммай-Ёлгенни магъанасын биз биринчи 1909 джыл джазылгъан китабдан билебиз, «Словарь географических названий Кавказа» деб атагъанды китабха К.Ф. Ган. Анда былай джазылгъанды: «Домбай-Ульген — татарское (ол кёзюуде тюрк тилде сёлешген кавказлылагъа да татарлыла дегендиле — X.С.)., (в Карачае) от домбай «зубр» и ульген «был мёртвый, убить»; «место, где когда-то убили зубра», теперь эти животные там не водятся Домбай-тупе (тапа) — татарское «гора зубров».
Доммай деген сёзню къарачай, къабарты, малкъар, черкес, абаза тилледе да магъанасы бирди. Доммай деб тауларыбызгъа нек аталгъан болур? Доммай-Ёлген тау Доммайгъа ушайды, кеси да бек мийикди. Огъесе башха затданмы айтылгъанды?
Халкъда джюрюген хапаргъа кёре джюз джылдан асламны мындан алгъа Доммай талада Сылпагъарладан бир уучу къылыч бла доммайны уруб ёлтюргенди. Доммайны этин 20 атха джюк этиб, Теберди джанына ётдюргендиле. Андан сора Сылпагъар улуну да чам аты Доммайчы болгъанды.
Доммай-Ёлген деб эм алгъа талагъа аталгъан болур, андан сора — суугъа, тау эмда башха затлагъа. Доммайланы Архызда, Лабада, Тебердиде джашаб тургъанлары кимге да ачыкъды, алай а бир къауум «хапарчыла» асыры кёлтюрюб иедиле доммайны юсюнден хапар айтхан заманда.
Домай деген ат бла байламлы дагъыда башха затла бардыла. Аланы бири Гум ёзендеди. Мында Доммайчыны тары деген джер барды. Джылы келген Таушуналаны Осман айтханнга кёре, Доммайчы (ол биз башында айтхан) бек тири батыр, кючлю адам болгъанды. Гум ёзенде душманла чабханларында, ёзенни тар джеринде барысын да хорлаб, къыстаб ийгенди. Алайгъа Доммайчыны тары дейдиле ма бюгюн да.
Бюгюнлюкде Теберди бла Доммай деген джерлерибизни атлары Ата джуртубузда эмда тыш къраллада кюнден кюннге айтыла, белгили бола барадыла. Ол себебден, биз аланы магъаналарын, алай нек айтылгъанларын тюз ангылтыргъа керекбиз областха келген къонакълагъа.
Хапаланы С.
география илмуланы доктору
Источник: "Ленинни байрагъы", 22/İ - 81.
Комментариев нет