Translit
Джолоучуну хапары
13.08.2014
0
3173
Шаховской Иван Владимирович. Къарачайны джеринде аякъ басхан орус абчарланы бириди, кеси да Емануелни сокъмагъыны ызы бла атланнганды.
Ол XIX ёмюрню 30-чу джылларында Кавказ корпус атлы орус аскер бёлекни штабында тамада адъютант къуллукъда болгъанды. Кеси да Тау Арты крайны картасын салыу ишледе джюрюгенди. Аны юсю бла ол 1834 джыл эбзелеге (Сванетиягъа) тюшеди, андан да Малкъаргъа, Къабартыгъа бла Къарачайгъа атланады. Кесини джолоучулукъ къагъытында джыйышдыргъан материалланы ол талай статьяла бла архив документде белгилейди.
Джолоучулукъгъа чыгъарыны аллы бла уа, ол, Эресейде джюрюген хапарлагъа таяна, схема халда талай карта джарашдыргъанды. Аланы бирин бюгюн окъуучулагъа теджейбиз. Картаны аты былайды: «Карта части Сванетии. Составлена из рассказов в 1833 году. Штабс-капитан князь Шаховской».
И. Шаховской салгъан карта
Аны сейири неди бизге? Шаховскойну картасында Минги таугъа Ингистау деб айтылынады. Аны тышында Къарачайны джери белгиленеди, кесинде да аланла – къарачайлыла деб джазылынады. Эшта, бу ат Къарачайгъа алай бош аталгъан болмаз, алай а Къарачай атыбызны унутургъа джарамазлыгъына хайырлы документди. Аны бла бирча «алан» ат унутулуб, джутулуб къалмазлыгъы да хакъды.
Экинчиси бла уа, Шаховскойну Къарачайда келечилигини юсю бла Емануелни хорламын бегитиуде, Къарачайны экинчи кере Эресейге бойсуннган иннетин бегитиуде талай дипломатия иш баджарылгъанды: 1828-чи джыл берилген аманатланы орнуна джангы аманат джашчыкъла буюрулгъандыла, Къарачайгъа приставгъа адам теджелгенди, Къобан ёзенни ёрге Маджасыннга дери хар къычырымгъа къарауул къазыкъ орналгъанды.
«Во время продолжавшихся переговоров между князем Шаховским и старшинами, карачаевский народ сей доказал на опыте своё усердие и пользу, которую можно ожидать от искренней их преданности», – деб билдиреди рапортунда Кавказ корпусну командири генерал-адъютант Г. Розен аскер министр
А. Чернышевге. И. Шаховскойну «Путешествие в Сванетию и Кабарду в 1834 г.» деген архив материалларында Къарачай бла Малкъаргъа энчи аталгъан тизгинлери быладыла.
Къарачайлыла. Къарачайлыла Къобан сууну башында, Минги тауну кюн батхан джанында, джашайдыла; миллет айтырча байды эмда эки къауумгъа (сословие) юлешинибди: старшинала бла къара халкъгъа; биринчилени сыйларын Къабартыда ёзденлени биринчи дараджасы бла, экинчи къауумну да Къабартыны эркин джашагъан къаууму бла тенгликге санаргъа боллукъду.
Къобан ёзен кеси да эки ёзенден къуралады, адамларыны сабан ишлерине таблыкъ танылады, былайда будай, арпа, санлаб зынтхы ёсдюредиле. Халкъны баш байлыгъы уа тууар мал бла иги агъачлы къойладыла. Кийиз, джамчы ишлерин хоншу миллетледе бла Линияда сатадыла.
Орусбийлары бла чегемлиле. Орусбийлары Бахсан ёзенни башында джашайдыла. Алай а ёзенлеринде чегемлиле да, къарачайлылача, хайырлы болалмайдыла. Бютеулей айтсакъ, джашаулары къарыусузду, кеслери да старшинала бла къара халкъгъа юлешинибдиле.
Холам бла Бызынгы. Холамлыла бла бызыннгычыла Черек-Хаху (дженгил) сууну башындадыла, биринчиле Шакъманлары старшинагъа бойсунубдула, экинчиле да – Сунжлагъа. Бу ёзенни таблыгъы барды – кенгди. Чегем, Орусбийларыча, терен тюлдю, ол себебден сабан ызлары хайырлыды, малчылыкъ да орталыкъдады.
Малкъарлыла. Малкъарлыла Черек сууну джагъасында орналыбдыла, кеслери да старшинала бла къара халкъгъа юлешинибдиле. Ёзенлери терен болса да, гетлешди, сабанчылыкъгъа табды, мийик тауланы татымлы ханслары малчылыкъгъа уллу себеб береди.
Динлери муслиманды, алай а, къабартыладача, кючлю тамырланмагъанды, христиан динни сынлары энтда эсленедиле; Чегемде клисаны ат орун этиб турадыла, Бызыннгыда уа къуру къабырлары къалгъанды, алай а шыйыхланы суратлары эсленеди. Бу клисаны XII ёмюрде ишленнгени танылады. Не ючюн десенг, аланы этилгенлери Эбзеде гюрджю патчах Тамараны заманында ишленнгенле бла бирчады.
Бир-бир адетлерин тышында къойсанг, джашау халилери къабартылачады. Тыш къарамлары бла таулула тюздегилеге ушашдыла, бир-биринден айыргъан бек къыйынды. Башхалыкъ, аякъ кийимлеринде эсленеди: таулула къаяла ортасында джюрюрге чабырла киедиле, ол себебден аякъ басханлары кенгди, къабартылыла уа асламысына чарыкъла киедиле. Ол себебден ат юсюнде баргъанланы аякъ кийимлеринден къабартылы бла таулу болгъанын ариу эслейсе.
Тау племяла не да тегей племяла къарачай тилде сёлешедиле: къарачайлыла неда аланлыла, орусбийлары неда къумукълула, неда чегемлиле, бызыннгылыла эмда малкъарлыла. Тегей племяланы деменгили юйлери барды, кеслери да асыулу агъачдан неда ташдан сюелибдиле, башлары топуракъ бла джабылыбдыла.
Таулула чабыууллагъа аз къатышадыла, кеслери къоруулауда джолларын бегитедиле, бу ишде усталыкъларын танытадыла.
Бютеулей да бу ёзенледе адам санын белгилерге боллукъ хыйсаб былайды: къарачайлыла – 700 юйге джууукъ, орусбийлары – 90 юйге джууукъ, чегемлиле – 150 юйге джууукъ, холамлыла – 70 юйге джууукъ, бызыннгылыла – 60 юйге джууукъ, малкъарлыла – 360 чакълы. Бютеулей да – 1370 юй.
Ала мынча джаяу сауутланнган аскер къураргъа боллукъдула: къарачайлыла – 800 адамгъа джууукъ, орусбийлары – 70, чегемлиле – 100, холамлыла – 60, бызыннгылыла – 50, малкъарлыла да – 350 джууукъ. Бютеулей да – 1430 адам.
И. Шаховской, эслегенибизча, алгъы бурун Тау Артындан Басханнга тюшгенди, андан да – энгишге – Мисостлагъа келиб, алайдан Чегем ёзеннге чыкъгъанды, сора ауушла бла Холамгъа, Бызыннгы бла Уллу Малкъар ёзеннге эннгенди. «Бу тёрт таулу племя, – дейди Шаховской, – таулуладыла, атлары уа тегейлиледиле, сёлешген тиллери уа къарачай тилди. Джашагъан джерлерини эм сейирликлери аланы эски къалаларыдыла, чачылгъан клисаларыдыла, ол огъай эсенг, Бызыннгыда клисада Исса файгъамбарны сураты сакъланады».
И. Шаховской алгъы бурун Басхан элни суратлайды. Ол айтыугъа кёре, Огъары Басханда 60 юйде 300 джууукъ эркиши джашагъанды. Къурхуджан суучукъ Басхан суугъа акъгъан джерде да 10 юйдеги орналгъан элчикни аты бла Басхан болгъанды. Алайтын Чегемге тау джол ётгенди. Огъары Басхан элни ортасы бла Камук деб ёзен суучукъ тюшгенди. Джолоучу билдиргеннге кёре, Камук адам атды. Ол тар ёзенде къош салыб джашагъанды. Былайтын Къарачайгъа джол ётеди.
Къурхуджандан 10 верстаны энишге атлаб, Тижгит суучукъгъа джете, Куринни егер полкуну батальону орналыб болгъанды. Ол Къарачайдан келген джолну сакълагъанды. Ксанты суучукъну юсю бла уа басханчыла бла къарачайлыла Чегемге ётгендиле.
«Бу суу Къабарты бла Тегейни чегин белгилейди. Орусбийлары, чегемлиле, малкъарлыла, холамлыла, бызыннгылыла кеслерине тегейлилебиз, дейдиле, кеслери да къарачайлыла бла бирге бир тилде сёлешедиле».
Былайдан узакъ болмай, бир неда андан асламыракъ верстада Атанукин Таусолтанны къаласыны орну кёрюнеди.
Бютеулей да Кавказ тауладан Басхан къалагъа 120 верста узунлугъу джол эсленеди... Тау Артында эбзеле уа кеслерини энчи тиллеринде сёлешедиле, дей келиб, Шаховской: «Аны тышында Эбзеде къарачай, малкъар тиллеге юретедиле», – деб чертеди.
К.и.н. Шаманланы Ибрагим
Источник: газета "Къарачай", 1992. №49 (8422)
Комментариев нет