Translit
Кёчгюнчюлюкню ызы бла
28.04.2014
0
3128
(Суратда: Джанкёзланы Медина Аджиланы Хасан эмда Шерифат бла.
Казахстан, Мерке, 17.11.2013 дж.)
Ушакъны джазгъан Мамчуланы Дина
Телевидениени къарачай бёлюмюню журналисти Джанкёзланы Мединаны танымагъан адам джокъду, десем, уллу джангыллыкъ тюлме. Къараучула бу ариу, сюйюмлю тиширыуну бериулерин ашыгъыб сакълайдыла. Нек десенг, аны бериулеринде къуру бизни республикада джашагъан адамланы тюл, къралыбызны джер-джеринде андан тышында да орналгъан джердешлерибизни юслеринден айтылыр ючюн къалмайды. Алайды да, Медина Москвада, Санкт-Петербургда, Ставрополда, Ростовда, Волгоградда, Нарсанада, Пятигорскеде, Воронежде, Краснодарда, Нальчикде джашагъан къарачайлыланы джашауларындан, ишлеринден хапар айтханлай турады. Аны бла да къалмай, ол Турцияда, Сирияда да болгъанды. Хар баргъан джеринден адамны эсинде къалырча магъаналы, сейир материалла хазырлайды. Бизни, журналистлени ичинде, бу джаны бла Мединагъа тенглик этелген адам джокъду. Ишге толу берилгенден сора да, аны джюрегинде уллу патриот сезимлилик джашагъаны, бир да ишексиз, бермейди анга тынгы. Буруннгу джыл ол Къыргъызиягъа барыб, анда джашагъан къарачай-малкъар джамагъатны джашауундан хапар айтхан эди. Озгъан джыл бизни халкъыбыз Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенине 70 джыл толду. Аны бла байламлы болумлу, тири, таукел Медина Къазахстаннга джетиб къайтханды. Бизни корреспондентибиз аны бла ушакъ этгенди, биз аны окъуучулагъа теджейбиз.
- Медина, сен джолгъа не мурат бла чыкъгъан эдинг? Джолунг-ызынг къалай болду? Келдинг-кетдинг деб къарарча адамларыбыз, Аллах айтса, болурла анда да…
- Ким да билгенден, кетген джыл ноябрны 2-де къарачай миллет зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенли 70 джыл толгъанды. Ол бизни республикада кенг белгиленнгенди. 1957-чи джыл халкъны асламысы Джуртубузгъа къайтханлыкъгъа, бир къауумланы аллай мадарлары болмай анда къалгъандыла. Буруннгу ахлуларыбызны джашау болумларындан хапар джыя, мен Къыргъызияда болгъан эдим. Анда кёб сейир адамгъа тюбеб, аладан къараучулагъа хапар айтхан эдим. Ётген джыл ноябрны аягъында мен Къазахстаннга да бардым. Белгилисича, къайтмай къалгъан кьарачай-малкъар халкъны асламысы анда джашайды. Ала 5 мингден кёбюрекдиле. 1996-чы джыл Къазахстанда джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыла «Минги Тау» атлы культура аралыкъны къурагъандыла.
Мен Алма-Атаны аэропортунда тюшгенимде, ол аралыкъны членлери белгили спортчула, иш джюрютген джашла Байрамукъланы Ислам бла Расул эмда Сылпагъарланы Руслан сакълаб тура эдиле. Юйден чыкъгъан заманымда да атам, анам джашагъан, уллу эгечим туугъан Джамбул областха барыр муратлы эдим да, заманны кёб ашырмай, ары атландым.
Бюгюнлюкде «Минги Тау» культура аралыкъ башха атны джюрютеди - «Бирлик». «Бирликни» Джамбул областда филиалыны аты «Архызды», анга башчылыкъ Ёзденланы Лёля этеди. Лёля меннге бек джылы тюбеди. Анасы Люба 74 джылгъа келгенди, беш къыз бла бир джашны ёсдюргенди баш иеси Ахмат бла. Бу огъурлу юйдеги Гротиково элде джашайды. Люба бла кёб ушакъ этдим. Кёзлерине джыламукъла ура: «Бюгюн, тамбла Джуртума кетеме деб джашаб барама, энтда умут юзмегенме», - деб хапар айтды. Мен Лёлягъа Къарачайда туууб кетген, бюгюнлюкде иги джыллары келген адамла бла тюбешдирсенг дегенимде, ол мени Талас шахарда Сылпагъарланы Патиягъа алыб барды. Патияны баш иеси къазахлы болгъаны себебли, ол Кавказгъа къайтмай къалгъанды. Аны кёчген заманы эсинде бюгюнча сакъланнганды. Ол кёзюуде Сарытюзде 9-чу классха джюрюген къыз болгъанды.
- Бери келирге излеб, кеталмай тургъан адамлагъа тюбедингми? Хар къайда да бардыла сейир джазыулары болгъанла, бир да ишексиз, Къазахстанда да тюбеген болурса аллайлагъа?
- Былайда биз дагъыда бир сейир джазыуу болгъан адамгъа тюбедик. Ол Хаджимуратланы Исмаил эди. Исмаилны анасы Шидакъланы Муслимат кёчгюнчюлюкде къазахлыгъа баргъанды.
Къарачайлыла ызларына къайтхан заманда аны бир сабийи болгъанды. Муслимат Джуртуна хазырланнганын кёрюб, атасы Исмаилны кюбюрде джашыргъанды. Муслимат, кёчюб кетиб, баргъан джууукъларыны ызындан таралыб джылай, джашын къоюб кеталмай къалгъанды. Исмаилны 2 къарнашы бла 4 эгечи къарачайлыла кёчгенден сора туугъандыла. Ол анасыча Къарачайны сюйген бла къалмай, Кавказгъа таралгъанлай джашайды. Анга шагъатлыкъ этген юлгю келтирейик. Исмаил атасыны тукъумун алмай, анасыны къарт атасыны атын кесине тукъум этгенди. Анасы ауушханында, ол аны эски къарачай къабырлада асырагъанды. Биз аллында айтхан къарачай-малкъар джамагъат организацияны члениди. Исмаил, анасына атагъан назмусун да окъуб, Шохай элде анасы басдырылгъан къабырлагъа алыб барды. Арт кёзюуде Къарачайдан кёб адам ары барыб, ёлгенлерини къабырларын табыб, алагъа эсгертмеле салдырадыла. Сёз ючюн, Наурузланы Ибрагим Элтаркъачдан барыб анасына сын таш салдырыб кетгенди. Белгили джамагъат къуллукъчу Каппушланы Борис (джандетли болсун) да джууукъларына сын таш салдырыб кетгенини юсюнден да айтды Исмаил.
Джамбул областдан Меркелде нефтебазаны баш директору Гочияланы Назбий бла Ёзденланы Лёля мени Мерке районнга келтирдиле. Анда Аджиланы Хасанны юйюнде кёб адам джыйылыб, сакълаб тура эдиле. Келиб тюшгеникде, сейирге къалдыкъ: Аджиланы Хасаннга 100 джыл, аны юй бийчеси Байчораланы Шерифатха 99 джыл болгъанларын айтдыла. Ала бизге бек джылы, ариу тюбедиле. Кавказдан хапар сордула. Ала Кавказдан барыб тюшгенлери бла ары-бери таймай былайда джашаб тургъандыла. Сегиз сабийлеринден, алты сабийлери къалгъанды: беш къыз бла бир джаш. Бизге ала кёб болмай Хасанны 100-джыллыкъ байрамын белгилегенлерин айтдыла эмда видеокассетаны бердиле. Былайда джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыланы саны 600 адам болады. Ала къарачай-малкъар халкъны адетлерин иги тутадыла. Бир-бирлерине къууанчда, бушууда да дагъан болуб джашайдыла. Алайда кёб адам бла ушакъ этдим.
Шерифат, 100 джыл бола тургъанына да къарамай, алкъын тириди, кеси кесин джюрютеди. Ол Кавказдан юйдегили болуб кетгенди.
Малкъарлы Этезланы Маилгъа кёчгюнчюлюкню заманында 18 джыл болгъанды. Бюгюнлюкде анга 87 джыл толгъанды. Аны да алкъын кесини туугъан Джуртуна къайтыр мураты барды.
Схауатчы Шидакъланы Асланбек мындан 3 джыл болуб кетгенди. Миллетине джан аурутхан адамланы бириди. Гербекланы Нюрлюча, ол да анда къарачай-малкъар халкъны санын эсеблеу иш бла кюрешеди.
- Бизни миллетибиз кимге да къабыргъасын бериб джашай билгенине шагъатла керек тюлдюле. Ол шартны аны юсюнде бурундан бери Кавказгъа джол тутхан алимле, тарихчиле, джолоучула да чертгендиле.
- Бир игиси былайда къарачайлыла бла башха миллетле бир-бирлерин ангылаб джашайдыла. Мен тюбеб ушакъ этген къарачайлыла къазах хоншуларын махтаб сёлешдиле: тилибиз да, динибиз да бирди, дедиле. Меркеде бир къазах акъсакъал бла ушакъ этдим. Ол къалгъанла бла бирге бизни Джамбулдан келирибизни сакълаб тура эди. Жумагул Мухан элни афендисиди. Къарачайлылагъа уллу махтау салыб сёлешди.
- Бизни халкъыбызны атын айтдырырча джашла Къазахстанда да болурла, сен аладан кишиге тюбеялдынгмы?
- Бизни халкъыбызны онглу адамлары кёбдюле. Джарашууланы Нурлан да аланы бириди. Атасы малкъарлы, анасы къарачай тиширыуду - Мамчуладан. Мерке районда къарачай-малкъар культура аралыкъны башчысыды. Къазахстанны самбодан, миллет тутушдан эмда дзюдодан 10 кере чемпиону болгъанды. Андан сора да миллет тутушдан 7 кере абсолют чемпионуду. СССР-ни самбодан 17 кере чемпиону, дунияны да 2 кере чемпиону деген атха тыйыншлы болгъанды. Бюгюн да Нурлан спорт бла кюрешгенин къоймагъанды.
Меркеге келиб, Сыбатай батырны кешенесин кёрмей кеталмадым. Сыбатай батыр къазахлылагъа, къарачайлылагъа Къарчача, багъалыды. Келген къонакьны ары элтмей къоймайдыла. Аны къатында эски къарачай къабырла болгъанларын эшитгенимде, кеч болгъанына да къарамай, Джумагул Муханны разы эте, къонакъбайла бла ары бардыкъ. Миллет тарихлерин къазах халкъ кёз гинджилерича сакълагъанына ажымсыз болдум. Къарачай къабырлагъа да бардым. Тилеб дууа этдирдим.
Заманыбыз аз болгъаны себебли, ол кече огъуна джолгъа чыгъыб, эртденбла сагъат 5 бола Алма-Атагъа кирдик. Бир кесек солуб, Къазахстанда эм мийик Медео деген спорткомплексге бардыкъ. Ол, Алма-Атадан узакъ болмай, 1691 метр мийикликде орналгьанды. Бюгюнлюкде Медео спортну къыш тюрлюлеринден дунияны башында эм мийик комплексге саналады. Бу спорткомплексде 170 кере дунияны рекорду салыннганды.
Хар баргъан джерибизде адамла бла тюбешгенлей, аланы айтханларына тынгылагъанлай турдукъ. Анда да, хар къалайдача, иги-аман джашагъанла бар эдиле. Айхай да, иги джашагъанла алайын джарата эдиле. Аланы да ангыларгъа боллукъду.
Алай болса да Къазахстанда джашагъанланы кёбюсю, къарт да джаш да, Кавказгъа сукъланадыла. Бизни халкъда бир аламат нарт сёз барды: «Тойгъан джерингден, туугъан джеринг ашхы», - деб. Ол бошуна айтылгъан болмаз. Миллетни къанында болгъаны бла байламлы затды ол.
- Сёзсюз да, джюрегинги къууандыргъан адамлагъа да тюбеген болурса - айтыргъа, сен миллетинги бек сюйгенинги билеме, бир онглу адамгъа джолугъуб, аны бла ушакъ этсенг, аны юсюнден хар кимге билдирирге ашыкъгъан адетинги джаратама…
- Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан къарачай-малкъар халкъны ичинде къой эсенг, бютеу миллетибизни арасында да эм онглу адамланы бири Байрамукъланы Исламды десек, джангыллыкъ тюлбюз. Байрамукъ улу 12 джылны мындан алгъа Сиднейде баргъан Олимпиада оюнлада кюмюш медалны алгъанды. Ол спортну махтаулу устасыды. Къазахстанны джыйым командасыны тренериди эркин тутушдан. Къазахстанны эм онглу спортчусуду. Евразияда континентни биринчилиги ючюн алтын медалгъа ие болгъанды. Ол Олимпиада оюнлагъа 3 кере къошулгъанды. Спортда джетишимлерини учу-къыйыры джокъду. Исламны юч баш билими барды. Юрист, экономист эмда спорт факультетлени тауусханды. Къарачай-малкъар «Бирлик» джамагъат организацияны ишине тири къошулады. Анасы Роза бла тюбеб, мен ушакъ этдим. Аны да бек сейир джазыуу барды. Джашыны хорламларына къууанады. Къазахстанда быллай онглу адамыбыз болгъанына мен да къууандым.
Байрамукъланы Ислам Кавказгъа кёб кере келгенди. Спортчуланы арасында сыйы уллуду, тенги да кёбдю. Тенглерини бири Карачаевск шахарда джашагъан, эркин тутушдан спортну устасы Европаны чемпиону Аджиланы Азнаур Къазахстанда да спорт карьерасын ёсдюргенди. Ислам анга не джаны бла да болушлукъ этгенди. Азнаур, Къазахстанны командасында эришиб, атын айтдырады.
Къазахстанда тургъан 5 кюнню ичинде анда джашагъан къарачайлыланы джашауларындан хапарлы болдум. Халкъыбызны кёб онглу, фахмулу, патриот уланы болгъанына къууандым. Мени аллыма келген джашланы бири Сылпагъарланы Руслан да аланы бириди. Аны кесини «Браво» атлы агентствосу барды. Ол культура, джарыкълыкъ мероприятиелени бардырыу бла кюрешеди. Аны тышында да Руслан белгили сериаллада да ойнайды. Рекламагъа тюшеди. Сылпагъар улу не джаны бла да фахмулу адамды. Иги кесек джылны Алма-Атада «Минги Тау» деген ансамблге башчылыкъ этиб тургъанды.
Исламча, Русланча, Расулча, джашланы кючлери бла, джол узакъ болса да, Кавказ бла Къазахстанны арасында байламлылыкъ къурумайды. Таб, джыл джылдан да кючлю болуб барады. «Балкария» ансамблны келгени да, мени ары баргъаным да, малкъар поэзияны тамалын салгъан закий поэт Мёчюланы Кязимни творчествосуна аталгъан ингир да ол затлагъа шагъатлыкъдыла. Быллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду.
Къазахстаннга баргъан къонакълагъа Къарачайда джюрюген адет бла тыйыншлы къонакъбайлыкъ этедиле. Ёмюрледен келген ариу адетлерибиз, ана тилибиз мусхамлыкъ джетмей сакъланнганларына ким да къууанырчады.
- Къазахстанда тургъан заманынгда эмда ызынга айланнган кёзюуде къаллай сезимлеге бёлендинг? Анда джашагъан миллетибизге джюрегинг разы болдуму?
- 70 джылны мындан алгъа халкъыбызны зор бла туугъан Джуртундан къум тюзлеге атханларында да, ол тобукъланмай, бел къатдырыб, урунууда джигерлик танытханды. Къарачай тиширыула Шидакъланы Патия, Гюрджюланы Нузула, Абдулаланы Тамара, «Социалист Урунууну Джигити» деген атха ие болуб, миллетибизни атын сый, махтау бла айтдыргъандыла. Чюгюндюр эмда мамукъ сабанлада ишлеб, онла бла адамла Ленинни эмда Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлери, медаллары бла саугъаланнгандыла. Ма ол джигерлигибиз ючюн Къазахстанны Компартиясыны баш секретары Динмухамед Кунаев 1957-чи джыл кетмегиз деб, тилекчи болгъанды. Кесигизге энчи автономия берейим, дегенди. Бюгюнлюкде да анда къалгъан къарачайлыланы ичинде да кёб онглу адам болгъанын кесим кёзюм бла кёрдюм. Къазахстандан айырылыб тебрегенимде, бу аламат республиканы бютеу халкъларына насыб, къууанч, кърал тынчлыкъ теджедим. Аллах бир-бирибизге къуру да джарыкъ бетден тюбетсин, деб тиледим.
- Медина, сау бол бизге хапар айтханынг ючюн. Адам айтыб-айталмазча бир уллу джумуш этгенсе, хар къуру да этиучюнгча. Аллах энтда кюч-къарыу берсин. Миллетинге салгъан къыйынынг ючюн, мен энчи джюрек разылыгъымы билдиреме, меничала кёб болгъанларына да ийнанама. Къаламынг джити, ёмюрюнг узакъ болсунла.
Комментариев нет