Translit
Уруш да этген, лагерьни къыйынлыгъын да сынагъан
03.04.2014
0
2024
Османланы Хыйса
Мырзаланы Солтанны жашы Муталиф 1913 жылда Огъары Чегемде туугъанды. Урушну аллында жыллада колхозда къойчу эди. Отуз тогъузунчу жыл а Быллымгъа кёчеди. Анда да кёп турмайды. Ауазы ариу эди да, аны Нальчикге жыр ансамбльге чакъырадыла. Шахар хорда жырлап тургъанды.
Уруш башланыр жыл январьда Яникойда Гелястанланы Юсюп-Хажини къызы София бла юйюр къурайды. Алай Муталифни мамыр жашауу узакъгъа созулмады. Къазауат башланнган ыйыкъда аны аскерге чакъырадыла. Краснодарда уруш этеди. Сермешлени биринде уа къуршоугъа тюшюп, жесирге алынады.
Кюнлени биринде андан къачады. Бара кетип, тенгиз жагъада атылып тургъан сауутланы кёреди. Ушкок, окъла да алып, арлакъда элге киреди. Анда украинлыла жашай эдиле. Анда юч сабийи болгъан бир тиширыуну юйюнде тохтайды.
Бир кюн муну немислиле тутуп кетедиле. Анда комендатурагъа элтедиле. Тукъумун соргъанларында, Мирзоладан дейди. Аны эшитгенлей, жашны терк окъуна жибередиле. Анда татарлы Мирзолары кёп эдиле. Муталифни аланы хатеринден жибередиле. Болсада, бираздан, экинчи кере да тутуп, Австриягъа ашырадьша. Анда Амиштетен шахарда концлагерьде тургъанды. Лагерьден эки кере къачханды. Болсада итле бла излей кетип табадыла да, къамичиле бла тюедиле. Аркъасы жара болуп кёп къыйналгъан эди.
Агъач фабрикада ишлегенди. Немис тилге да юйреннгенди, шахарны да иги биле эди. Бир жол, къыйын иш да этип, бек арып тургъанлай, надзиратель жетип, ишлемей нек олтуруп турасыз деп Муталифге, аны нёгерлерине да тырман этеди. Тёзюмю къуруп, Мырза улу жундуругъу бла бетине уруп, аны жыгъады, ауузун-бурнун къан этеди. Энди солдатланы чакъыртып ёлтюртеди деп, нёгерлери къоркъадыла. Бир немисли келип, надзирательге: «Нек ёлтюрмейсе», - деп айтады. Алай ол: «Мен кесим кёреме. Жанларындан тоюп тургъанлагъа алай этерге керек тюйюл эди», - деп къояды.
Аны нек сагъындыкъ? Къызыл аскер Австрияны жерине кирип, жесирлени эркин этгенде Муталиф аладан тилеп, аскерге къошулады. Шахарны иги билгени себепли, къауум солдатха тамата болуп, бир жумушха жибергенлеринде, жолда бара лагерьни баш инженерине, ол надзирательге эм мастерлерине тюбеп къалады. Ючюсюн да тохтатады. Жолну бир жанына сюейди.
Мастер жаш адам эди. Лагерьдегилени бирине да хатасы жетмегенди. Хар бири бла да ариу сёлеширге кюрешгенди. Баш инженер да тынч, адамгъа зараны жетгенди деп Муталиф билмей эди. Сора надзирательнн къатына келди да: «Мен сени ургъан заманда, кесинги терслигинги ангылап, манга хата этдиртмегенсе. Санга да тиймейбиз. Ючюгюз да юйлеригизге барыгъыз, мында бираз хал тынчайгъынчы, тышына чыкъмазгъа кюрешигиз», - деп ашырады.
Бир жол а была шахарны бургомистрини юйюне барадыла. Аны уа жети къызы бар эди. Ол а орус солдатладан къоркъуп, тонгузлары тургъан орунда уру къазып, къызларын анда букъдургъанды. Башын къангала бла жабып, тонгузла уа аны юсюнде тургъандыла. Солдатла юйню къармагъан заманда, иелери бир бирлерине сёлешгенде, Муталиф къызланы къайда болгъанын ангылайды. Нёгерлери юй ичин тинтип, мал орунлагъа къарайбыз дегенде, жаш къызла болгъан жерге кеси барып, мында адам жокъду деп къояды. Солдатладан бири уа, арбазда юч аякълы мотоцикл бар эди да, аны алып тебирейди. Муталиф: «Совет солдатны бетине ушагъан зат тюйюлдю ол», - деп, аны да жерине къайтартады. Бургомистр аланы барын да кёрюп турады. Солдатла кетип тебирегенде уа: «Тамбла кесинг кел», - деп Муталифге билдиреди.
Жаш экинчи кюн къонакъгъа барады. Аш юйде столну юсю тюрлю-тюрлю ашарыкъладан, ичгиледен толуп, бургомистр бла къатыны бир жанында, бирси жанында уа - бири биринден ариу жети къыз. Юйню таматасы Муталифни аллына келип: «Немис тилде: «Сен тилибизни билгенинги ангылагъанбыз. Тюнене бизге уллу ахшылыкъ этдинг. Къызларымы намысларын сакъладынг. Аны санга биз къалай къайтарыргъа да билмейбиз. Ма, бу къызладан бирин сайла, юйюмю да ал, мында жаша. Сюйсенг а, Дунай сууну жагъасында уллу мюлкюм барды. Аны берейим», - дейди.
Таулу жаш анга ыспас этип ызына къайтады. Экинчи Украина фронтну санында уруш бошалгъынчы тургъанды. Къыркь бешинчи жыл сентябрь айда Муталиф къуллукъ этген аскер бёлюмню Япония бла уруш этерге кюн чыгъыш жанына жибередиле. Польшаны жеринде келе тургъанлай, суудан ётген кёпюрню атдырадыла да, аскерле алайда бираз мычыйдыла. Андан сора быланы ары да жибермейдиле. Ызларына къайтадыла. Къыркь алтынчы жыл январьда жесирде болгъан солдатланы Новосибирске жибередиле. Анда быланы агъач къыргъан жерге ишге салыр акъыл этедиле. Алай Муталиф унамайды. Адамларын излей Къыргъызстаннга кетеди. Жаланда 1947 жылда табады юйдегисин. 1956-чы жылгъа дери Къыргъызстанны Чуйский районунда жашап тургъанды.
Андан къайтхандан сора уа Яникойда орналады. Туф карьерде ишлегенди. Анда жыгъылып жан сюегин сындыргъандан сора ол ишни къояды. Артда колхозда ишге киреди. Бир кере, агъачда тас болгъан эгечлерин излей баргъанлай, аллына айыу чыгъып къалады. Башха амал болмай, жагъалашыргъа тюшеди. Бираз булгъашхандан сора, жаныуар онглуракъ болуп, жашны кётюрюп, тёшден энишге атып кетеди. Муталифни къолу да сынады, айыу тырнакълары бла салгъан кёп жаралары да бар эди. Больницада бир ай жатып чыгъады, элинде жашап тургъанды.
Комментариев нет