Translit
Схауат – ана бауурум
24.03.2014
0
3982
Мамчуланы Дина
Сюелеме узунлугъу 7 метрге джууукълашхан эсгертме къаланы тюбюнден ёрге къараб. Ноябрь айны аякъ сюреми болгъанлыкъгъа, кюн, адам ийнанмазча, джылыды. Табигъатны ариулугъу, хауаны кирсизлиги–тазалыгъы джюрегинге балхам болуб джагъыладыла. Эсгертмеде Уллу Ата джурт къазауатны джылларында джан бергенлени атлары джазылыбдыла – ала 300 адам боладыла. Анамы тукъумундан ненча адам къайтмагъанды уруш тюзледен деб, кёзлерим бла излейме. Табдым. Чыпчыкъладан да бешеуленни джашаулары фашист зорчуланы къолларындан юзюлгендиле.
Хо, 70 джылны мындан алгъа былайда Къарачайны эм уллу, эм бай эллерини бири Схауат орналгъанды. Анам джарлы айтханнга кёре, анда ол кёзюуде юч мингнге джууукъ адам джашагъанды. Бюгюн а Схауат Къарачайны чачылгъан беш элини бириди, тарихибизни мутхуз бетиди.
Схауатны къудуретинден, берекетинден, ариулугъундан, аны чокъуракъ сууларындан, акъыллы, болумлу, джигит адамларындан, сейир тарихинден къаллай бир хапар эшитгенме анамдан. Къаллай бал татытыб хапар айта эди ол сабий, джаш джылларындан. Артда, ауруб джюрюрге къарыуу болмагъан заманда, къалай кюсей эди аны кёрюрге, ары барыб Чыпчыкъланы гара сууларындан ичерге.
Археология тинтиуле бегитгеннге кёре, эки-юч минг джылны мындан алгъа былайда шахар орналгъанды. Шиякыла ол затха деменгили шагъатлыкъ этедиле. Ол шахар къачан оюлгъанды, нек оюлгъанды, артдаракълада былайда адамла джашагъанмыдыла – бу соруулагъа алкъын джууаб этерик тарихчилерибизге Аллах саулукъ-эсенлик эмда эс берсин. Кесини тарихин излемеген, андан къачхан – ол билимсизлени, ётсюзлени эмда акъылсызланы ишлериди. Ахыр кере былайда орналгъан къабырлагъа ючджюз джылдан кёбюрек болады – андан джетмиш джылны ол къаран тургъанды, дерге боллукъду, нек десенг 1943-чю джыл ноябрны 2-де, бютеу къарачай халкъны кибик, бу джылтырай-джашнай тургъан элни, асыры намыслыдан кеси кесинден уяла тургъан джамагъатын, тууар вагонлагъа джюклеб, кёзкёрмезге ашыргъандыла. Ахырат азабларын чегиб 14 джылдан ызларына къайтхан къарачайлыла, не чурум бла эсе да, бу элге къайтмагъандыла.
Былайыны ташы, тауу, тереги, къара эмда гара суулары, адамларын кюсей, алагъа тарала джашагъанларын къалай ангылатсынла? Чачылгъан элле Схауатдан сора да бардыла. Ала, миллетибиз джашагъан районлада артыкълыкъгъа, зорлукъгъа ирият бере, кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын эсге сала, къаран къалыб, сабий кюлген таууш кюсей, сюеледиле. Биз ол эллени бир заманда да унутурукъ тюлбюз: Къарачай районда – Джазлыкъ бла Дууут, Джёгетей Аягъы районда – Джагъанас, Зеленчук районда – Къызыл Къарачай, Гитче Къарачай районда – Схауат. Бу элле бюгюнлюкде атлары унутулургъа джетиб тургъанлыкъгъа, аланы, бир да ишексиз, хар бирини уллу эмда сейир тарихи болгъанды.
– Схауатда талай джюз джылны мындан алгъа биринчи къазыкъ ургъан кишини хапары «патчахха» джетгенди, – деб башлады Чыпчыкъланы Ануарны джашы Солтангерий. – Да, сора, джолу болмагъан тау ёзеннге ол къалай киралгъанды, чыпчыкъ тюл эсе, дегенни айтыб, сейирсиннгенди ол. Алай бла чыкъгъанды Чыпчыкълары деген тукъум, дейдиле. Биринчи болуб къазыкъ ургъан къарт атабыз Тапу болгъанды. Анга шагъатлыкъ этген юлгюле аз тюлдюле. Ким да билгенден, адам юй орун сала башласа, эм таб джерни излейди, сууу къатында болгъан. Схауатны къара суууну къатында ишлегенди Тапу юйюн, артдаракъда алайгъа Чыпчыкъланы тийре дегендиле.
Бу хапарны тюзлюгюне ийнандыргъан энтда бир зат. 1998-чи джыл октябрны 10-да Схауатны 300-джыллыгъын белгилегендиле.
Анда халкъыбызны белгили уланы, журналист, алим Алийланы Чорнаны джашы Солтан да сёлешгенди. Ол былай айтханды: «Бюгюн, Схауатны 300-джыллыкъ къууанчында, элни тамалын салгъан, элни бетин чыгъаргъан, ёрге кёлтюрген биринчилени, алчыланы атлары унутулмай сакъланыргъа керекдиле.
Ала быладыла: Схауатда биринчи къазыкъ ургъанла Асхакъланы Хамза хаджи, Чыпчыкъланы Чыпчыкъ, Джараштыланы Юнюс, биринчи старшинала – Айдебулланы Анзор, Джараштыланы Чу, Джараштыланы Алий, Алийланы Ботда, Алийланы Локъман, Байрамукъланы Эгиз…»
Анамы хапары эсиме тюшдю: «Чыпчыкъланы гара сууларында ойнаучан эдик. Кюмюш сынджырланы бир-бирибизден тартыб, юзюб атыб да кетиучен эдик…»
– Солтангерий, Чыпчыкъланы гара суулары, деб сагъыныучан эди анам. Бу къара суугъамы айтхандыла алай?
– Огъай, арлакъда гара суула да бардыла. Аланы татыулары бек аламатды. Айтыргъа, ата-бабаларыбыз сайлай билгендиле джуртну – Схауатны хауасы накъут-налмазды, къара сууундан ичиб тояллыкъ тюлсе, гаралары – дарман…
Таула ышыгъында орналгъан бу аламат элде джайгъы рахат тангны «къазауат» деген ачы сёз тынчлыгъын бузады. Экинчи кюн огъуна схауатчы джашланы бютеу къарачай элледеча, аскерге чакъырыб башлайдыла.
Чыпчыкъланы Чомайны – мени къарт атамы – беш сабийи болгъанды. Эдик, Дуббуш, Мариям, Марджан, Халимат. Тёрт эгеч да, ата да, джанларындан айырылгъанча, уллу бушуугъа бёлениб, Эдикни Уллу Ата джурт къазауатха ашырадыла. Чомайны юй бийчеси Муслимат джашлай, ауруб, дуниядан кетеди. Чомай къыз юйдегини сындырмайым деб, юйге башха тиширыуну келтирмей, билген билимича юйдегисин ёсдюреди. Эдикге къатын алады, Дуббушну эрге береди. Эдикге, Дуббушха да бирер джашчыкъ тууаргъа къазауат башланады. Дуббушну баш иеси да Джурну фашистледен къорууларгъа атланады.
Урушну ал кёзюуюнде къызыл аскерлеге бек къыйын болгъаны себебли, джаула Кавказгъа да бошланнгандыла. Ала Схауатха да киргендиле.
Кюнлени биринде Чомай отун этерге чегетге баргъанды. Чегет къалынындан бир ынгычхагъан таууш чыкъгъанды. Аллында, джаныуар болурму деген акъыл келгенди. Бир кесекден, иги тынгылагъанында, адам болгъанын ангылагъанды. Излей барыб, ауур джаралы болуб тургъан къызыл аскерчини табханды. Анга алайда биринчи болушлукъну этиб, джараларын байлаб, башындан суу акъмазча джарашдырыб, суу да ичириб, ызына айланнганды. Экинчи кюн азыкъ да алыб, биягъы отуннга тебрегенди. Отун алыб келген шой эди да, бюгюн а къайры барады, деб къызлары сейирсиннгендиле.
Чомай элтген азыкъчыгъын аскерчиге бергенди. Быягъынлай джараларын да байлаб, ызына кесек отун да алыб къайтханды. Ючюнчю кюн да Чыпчыкъ улу отуннга тебрегенди. Аны къайгъылы, сагъышлы болгъанын эслеб, Мариям: «Атам, сени таб кёрмейме, чегетде не табханса?» – деб соргъанды. Ол, джарашдырыб, анга хапарын айтханды. Мариям, элде немецле айланнганлары себебли, атасына бек къоркъуб, ызындан къараб къалгъанды. Ол кюн Чомай, келмей, чегетде иги къарангыгъа дери мычыгъанды. Мариям, эгечлерине да джукъ билдирмей, джаны чыгъыб, атасыны келирин сакълагъанды. Иги кеч-къарангы болуб, Чомай, солууун кючден ала, юйюне киргенди. Мариям, къууаныб, атасына чабханды.
– Орус джашны, алыб келиб, баугъа салгъанма, бир суу джылытыб бер, джараларын да джуууб, бир джылы ушхууур ашатайым, – дегенди Чомай.
Эртденбла эртде, адам къымылдагъынчы, орус абычаргъа Чомай ашарыкъ элтиб ашатханды. Къарангыда, адам аякъ тыннгандан сора да, ашатыб, хапарын билиб тургъанды.
– Бир ай чакълы бирни къарагъан эди анга атам, насыбха, фашистле билмеген эдиле, – деб хапар айтханы анамы бюгюн кибик эсимдеди. – Ол бизде тургъан заманда бир кечени не атам, не мен рахат джукълаб тангнга чыкъмагъан эдик. Немецле, не аз да ишек этгенлей, аны бла бирге бизни барыбызны да дуниядан къурутурукъ эдиле. Джаш, иги болуб, бир айдан бизден кетди. Ким биледи, ол партизанлагъа къошулгъан болур эди…
– Немецлени Кавказдан сюргенден сора, анам, схауатчы къызла эмда джашла бла Кёл джагъасында прирезкалада ишлерге деб, келгенди. Иш кёб болгъаны себебли, танг атхандан кюн батхынчы кюрешгендиле. 1943-чю джыл ноябрны 2-де Къарачайны, уллу къыйынлыкъ басыб, кёчюре айланнганларын билген да этмегендиле. Схауатны джамагъатын, Чомайны юйдегисин да Къазахстаннга ашыргъандыла. Чомай бла къызлары, Мариямгъа джылай, анга тарала, тууар вагонлада кёзден ташайгъандыла.
– Джукъ да билмей тургъанлай, бир къачхы кюн юсюбюзню аскерчиле басдыла, – деб хапар айтыучан эди анам Мариям. – Биргебизге Чыпчыкъладан талай джууукъ джетген джаш адамчыкъла бар эдиле. Аланы барын да, сюрюб, алыб кетдиле. Бизни, тиширыула бла къызчыкъланы, джыйыб: «Сизни миллетигизни къралгъа терс ишлегени ючюн Орта Азия бла Къазахстаннга ашыргъандыла. Энди анда-мында къалгъанла бла бирге ахыр эшелон бла сизни ашырлыкъбыз, дженгил хазыр болугъуз», – дегенни айтдыла. Асыры къоркъгъандан джаныбыз тамагъыбызгъа джыйылгъан эди. Бир кесекден тенг къызым, келиб: «Джашланы барысын да, къолларын байлаб, джерге джатдырыб турадыла», – деди. Мен джууукъ джетген джашланы бир кёралсам деб, ары чабдым. Аланы бауурларындан джатдырыб, къатларына кишини иймей эдиле – джууукъ баралмадым. Аланы думп этиб къойдула, бюгюн-бюгече да аланы не этгенлеринден кишини хапары джокъду, – деб, мыдах болуб, эсине тюшюрюучен эди анам.
Хо, не терсликлери болгъан болур эди, урушха чакъырылыргъа заманлары джетмей, къралны бай этейик, хорламны джууукълашдырайыкъ деб, къанларын-джанларын аямай ишлеген госук джашчыкъланы? Бир да болмай эсе, ахыр эшелоннга салыб, миллетлерини ызларындан ашырсала уа, къолларындан бугъоуларын да алмай…
Схауат бу затланы барын да эсиме салады. Урушда джан бергенле эсгертмени бетинде орунларын алдыла, керексизге джоюлуб кетгенлени атларын, ким болгъанларын киши да биллик тюлдю. Аланы, хариблени, не терсликлери болгъанларын ким айталыр?
Анам Мариям, джангы джетген джаш къызчыкъ болуб, кесинден эсли тиширыуланы ышыгъы бла Къазахстаннга джыйылгъанды. Ала меннге уллу эгечлик, таб, аналыкъ да эте эдиле, деб айтханы эсимдеди. Сахауатчыланы излеб кёб айланнгандыла – ыйыкъланы, айланы бир элден бир элге барыб, адамларын табмай. Кючден бла бутдан Пахта-Аралда табханларында, тиширыула, юч кюн, ыйыкъ джашаб, ёлюб башлагъандыла.
– Биргенге келгенле ёлюб барадыла, сен да ёллюк болурса, мен джарлы не этейим, – деб эгечим Дуббуш, джылаб юсюме джабышыб къалгъан эди, – деучен эди анам. – Ким биледи, мен да ёллюк болур эдим, меннге алай иги къаралмаса. Алай ийнан, къуш джастыкъланы джылытыб, къабыргъаларыма сала эди. Мени ашагъаныма ийнанмай, кеси къашыкъ бла ашата эди. Кечени не заманында уянсам да, Дуббуш юсюме сюелиб тургъанына сейирсине эдим…
Анамы эгечи Дуббуш, кертиси бла да, бек асыулу адам эди. Анамдан иги кесекге уллу эди, алай а анамдан сора юч джылдан ауушхан эди. Анамы да Дуббушну да, ючюнчю эгечлери Марджанны да бир ашхы муратлары бар эди – Схауатны джангыдан эл болуб кёрюрге. Аны кёралмай ючюсю да керти дуниягъа кетдиле. Джандетли болсунла. Ким биледи, бара баргъан дунияда, ала кёрмегенликге, аланы туудукълары Схауатны эл болуб кёрюрле, ала ойнагъан гара сууланы къатларында ойнарла.
– Бизни бир насыбыбыз болур эди, Эдик уруш бошалгъандан сора, бизге саугъала да алыб, сау-эсен келген эди. Ол келген кюн бизде къууанчны къой да къой, – деб къууаныучан эди анам.
Эдик да Нарсананы Индустрия тийресинде къартлыкъгъа дери джашаб, ашхы юйдеги да къоюб, дуниядан кетгенди. Эгечле аны асыры бек сюйгенден, аланы тилеклери Аллахха джетиб, чыкъгъан болурму эди уруш тюзледен сау-саламат Эдик? Ким биледи, дунияда биз билмеген зат кёбдю. Огъесе Чомай аскерчини джанын ёлюмден къалдыргъаны ючюн, Аллах аны джангыз джашыны, кёз джарыгъыны, джашауун сакълагъан болурму эди? Бир Аллахдан сора аны тюзюн киши да биле болмаз.
Источник фотографий: vk.com/club51679514
Комментариев нет