Translit
Таулу тулпар
31.07.2013
2
4974
Текеланы Азрет
«Хар адам джашауунда, халкъгъа джарарча, ыз-юлгю къоя кетерге керекди», - деб юретиучендиле къартла. Аны кертилигине шагъатлыкъ эте, кёбле халал урунадыла, къралыбызгъа, халкъыбызгъа хайыр келтире, тюз джашайдыла. Ата-бабаны ашхы юлгюсю джаш тёлюге кёче барады. Кеси къыллы къалгъан, кесин джамагъатдан айыргъан инсанны керти адамгъа санаргъа да дурус болмаз. Къралына, элине, тийресине-хоншусуна къайгъыра билиудю адамлыкъ шартны баш къылчыгъы.
Быллай затланы огъурлу къартларыбыздан эшитебиз. Джаш адамланы кеслерини къатларына чакъырыб, ёмюрю да бардырыб турадыла аккала аллай джашау дерслени. Ол дерсле халкъыбызны тарихин ачыкълайдыла, ашхы, асыулу адамла бла шагъырей этедиле.
Бир кюн элни огъары джанында, эски бауну ышыгъында уллу томураугъа олтуруб, къартла ушакъгъа сингнген эдиле. Биз да, джаш адамла, аланы сейир хапарларына талпыб тынгылай эдик. Андан бери кёб заман ётсе да, ол кюн бюгюн кибик эсимдеди. Аубекир акка кёзюме кёрюне тургъанчады.
- Мен Абайханланы Алийни джашы Къочхарны кёб къууанчда тутушуб кёргенме, - деб, акъ сакъалын да сылай, хапарын башлайды ол. – Бек хатерли, уллу къарыуу болгъан джигит адам эди. Къыйынлыкъда, зауукълукъда да кёблеге джарагъанды. Ол озгъан ёмюрню аягъы сюремде, патчахлыкъны къыйын заманында, Дууут элде кеси къыйыны бла джашагъан юйдегиде туугъанды. Атасы Алий, джети башлы юйдегисин инджилтмей ёсдюрюр ючюн, кече-кюн да джанына тынчлыкъ табмай урунургъа керек болгъанды. Алай а, тутушургъа бек сюйгени себебли, къууанчлагъа, байрамлагъа бармай къалмагъанды. Джазлыкъны, Дууутну огъай, башха ёзенлени бютеу Къарачайгъа белгили гёджеблери бла тутушуб, аланы хазнасын къоймай, джыгъыб тургъанды. Аны къартлыкъ хорлай башлагъан кёзюуде, джашына – Къочхаргъа – тюгел 17 джыл да толуб бошамагъан эди.
Сабийлигинден уруб ёсюб келген Къочхарны сюегине-санына сейирсиниб, тутушдан хапарлы адамла былай айтыучан эдиле: «Машалла! Аман кёз къарамасын бу тулпар сюекли джашха, ма кёрюрсюз – бир эки-юч джылдан саулай Къарачайгъа белгили гёджеб болмай къалмаз…» Махти акка да билдирген эди кёлюне келгенни: «Антсызма, белгили гёджебни – Кипкеланы Мамураны – джыкъмаса…»
Арадан кёб заман да озмагъанлай, Учкуланнга къыз чыкъгъаны себебли, Дууут элде бир юйде къууанч болгъанды. Башха ёзенледен да кёбле чакъырылыб, кюнортагъа арбаз адамдан толгъанды. Арбаз тарлыкъ этиб, джамагъат ариу къырдышха чыгъыб, тутуш башланнганды. Алгъы бурун джаш уланчыкъла тутуша келиб, артда арагъа Мамура чыкъгъанды. Не элчиледен, не къонакъладан анга базман болалмагъанларында: «Энди тутарыкъ джокъ эсе, баш ёчюбюзню мынга бериб, башха къууанчыбызны этерге кёчсек, къалай кёресиз», - дегенди тутушну бардыргъан. «Огъай, энтда барды аны тутарыкъ», - деб, Махти акка Къочхарны къолундан тутуб чыгъаргъанды.
«Муну зорлаб чыгъарыб, мени къозургъамы излейдиле», - деб кёлкъалды болгъанды Мамура. Алкъын сабийди деб, ол Къочхарны сансыз этиб тутханды. Алай а, бютеу амалларын-лагъымларын кёзюу-кёзюу кёрюб, тамам арыб, ахыр кере силдегенинде, экиси да къабыргъаларындан джерге бирча тийгендиле. «Джыгъылгъан, джыкъгъан да белгисиздиле, джангыдан тутушсунла», - деб къычыргъандыла джыйылгъанла.
Ким биледи, Мамураны къарыуу да къалгъан болмаз эди экинчи кере тутушургъа, аны насыбына, кесинден джылы эки къатха тамадагъа ёшюн тиреб кёб кюрешгенине уялыб, Къочхар алайдан джанлаб кетгенди…
Тутушха къарагъанланланы арасында Абайхан улуну уллу эгечи Муратхан да бар эди. Ол, ёчню Кипке улугъа бергенлерин тюзге санамай, тохта, бир таблыкъ тюшгенлей, сени кесингден кёлюнгю чыгъарырча этерме, деб хыршыланнганды. Мамура тойдан къайтыб келе, киши да эслемезча, бир таб джерде Муратхан аны аллына чыкъгъанды. «Иги джаш, сабийле бла тутушубму аласа ёчлени? Керти гёджеб эсенг, къайда, мени белимден тут да, этиучю амалларынгы бир этчи», - деб, белине кючлю, джассы белибауну къысыб, гёджебни тарбуууннга тыйгъанды. Ол, не этерге билмей, Муратханны белибауундан тутханды, алай а, кесин не бек къатдырыб кюрешсе да, тиширыу, аны тёгерек айландырыб, бауурундан джерге ургъанды.
Экисини тутушханларын киши кёрмегенди, билинмей да къаллыкъ болур эди: Мамура, джаш заманында аны юсюнден сёлеширге уялыб туруб, артда, къарт болгъанында, тенглерине кеси айтханды…
Аубекир акка, хапарын тамамлай келиб: «Мен бу затны Мамураны кесини ауузундан эшитгенме» - деб бегитеди. Энди сёзге Мыртаз акка къошулады:
- Артдаракълада Къочхар, Дууут элде кесине джараулу иш табалмай, Тебердиде бир джууукъ адамына – Абайханланы Исхакъгъа – къош нёгер болгъанды.
Исхакъны уа эки мазаллы ёгюзю бар эди. «Сен мени бу аламат ёгюзлериме иги къарамайса», - деб ол керексизге кёлкъалды болургъа къалгъанында, Къочхар бир кюн бай Исхакъны хыликке этгенди: «Да, ол эки къотур танангы махтаб, замансызлай тишлеринг тюшерге башлагъандыла, аланы бир орта къарыуу болгъан джаш, хайт десе, къолтугъуна алыб да кетерикди. Йинанмай эсенг, къайсын десенг да, кёлтюрейим, сюйсенг, сюйсенг, арлакъгъа элтиб салайым…»
Аллай сёзлени эшитиб, Исхакъ аны бла ёчешгенди. Белгиленнген кюнде, тёгерекден адамла да джыйылыб, Къочхар айтханын этгенди: ёгюзню къатына келиб, эрлай тюбюне кириб, сырты бла ёрге алыб, тёгерек айландырыб, джерге салгъанды.
Исхакъ айтхан ючюн бермесе да, Къочхар амалсыздан аны къошунда урунуб тургъанды…
Кюнлени биринде Абайхан улу, джарлылыгъы болуб, Учкуланнга атланнганды. Бир къошну къаты бла оза тебрегенлей, аллына бир мазаллы адам чыгъыб, иерге унамай, къонакъгъа чакъыргъанды. Къочхар, ашаб-ичиб, разылыгъын билдириб, кете тебрегенлей, къонакъбай былай айтханды: «Кипкеланы Осман деген менме, къошуму джолгъа джууукъ салгъанымы сылтауу: он джылны ичинде былайтын озгъан джолоучу бла тутушуб, къарыууму сынамай иймегенме. Мени бир кере сынагъан экинчи былайтын озмайды… Айыб этме, мени бла бир тутуша бар»…
Къонакъ анга ариу айтыб, баш алыб кетерге умут этгенди. Алай а, ол сюйгенча болмагъанды. Тутушхандыла. Османны талай кере да джыкъгъанды. Андан сора Кипке улу къошун алайдан къоратханды.
Алай бла Къочхарны кючю-къарыуу кёблеге белгили болуб, ол тутушлагъа къошула тебрегенди. Талай уллу тутушда бютеу гёджеблени хорлагъанды. Алай а, байла-бийле, анга керексиз илиниб, болмагъан затла ючюн терслеб, тюрмеге ашыргъан эдиле…
Бир джолда Россиягъа тыш къралладан гёджеб келиб, белгили тулпарланы джыкъгъанында, патчахны буйругъу бла тюрмелеге къагъыт джибергендиле. Тыш къралдан келген гёджебни хорлагъанны, не уллу хатасы бар эсе да, башына бош этерикбиз, деб джазылгъан эди анда.
Ол хапар джетгенинде, Къочхарны тутушургъа ийгендиле. Алай бла, дунияны чемпиону болуб тургъан француз гёджебни джыгъыб, башына бошлукъ табыб, туугъан эллине – Дууутха – къайтханды таулу тулпар…
Абайхан улуну юсюнден быллай сейир хапарлагъа тынгылай, биз къартлагъа сюйюнюб къарайбыз. Андан ары сёзню ючюнчю къарт алады.
- Да, Къочхар болгъан чалкъычы джыйында, мен бузоучу эдим, - деб, бири башлайды хапарын. – Бир кере Абайхан улу, къулакъгъа тюшюб, гыбытны суудан толтуруб, аны бир колтугъуна алыб, бир къолтугъуна да мазаллы сыйдам ташны къысыб келтирген эди.
Ташны нек келтиргенсе деб соргъанларында, джууабы былай болгъан эди: «Сиз солугъан кёзюуде къол таш атыб, санларыма джарау эте турлукъма». Алай айтыб, ташны алыб, бир талай атламгъа силдегенинде, оллахий, джер тебреннгенча болгъан эди…
Дагъыда кёб затны билдик биз къартладан. Сёз ючюн, ол джыйында болгъан Джатдоланы Ибрагим кесине 110 джыл толгъан заманда (1975 джыл) Къызыл Октябрь элде Къочхарны къол ташыны юсюнден айтханында, талай адам къартны машинагъа миндириб барыб, ол ташны кёрюб къайтхан эди. Кёб болмай а, бу элде Къочхарны гитче эгечи бла кюёую джашагъанлары себебли, ташны келтириб, Культура юйню аллына салгъандыла. Ташны машинагъа беш адам, хайт деб, къыйналыб салгъандыла, дейдиле кёргенле. Аны ауурлугъу 180 килограмм болгъанды.
Ол ташны кёргенимде, эшитген затларыма ийнаныб къалалмай, мен дагъыда талай къарт бла ушакъ этдим. «Абайхан улуну Морх Башында, кёлтюрюб келиб, белгиле салгъан ташын кёрсенг а, не айтырыкъса», - дедиле ала.
Озгъан ёмюрюню аякъ сюреми бла 1930 джылны арасында, къарыулары тюгел Къочхарныкъыча болмасала да, дагъыда бек белгили гёджебле бар эдиле. Сёз ючюн, поэт Къаракетланы Исса, Текеланы Хаджи-Ахмат бла Чунакъ тутушда, Семенланы Къасым, Ёзденланы Хасан, Хачирланы Ахмат къол таш атыуда атларын махтау бла айтдырыб тургъандыла.
Къаракетланы Исса уа циркде къарыуун кёргюзюб айланнган бир залим гёджебни да джыкъгъанды, дейдиле.
Къарачайны махтау гёджеблери эсге тюшюре, мен бу керти хапарымы аягъында быллай оюмну айтыргъа излейме: Абйханланы Къочхарны Морх Башында белгиле салгъан ташын да, Къызыл Октябрь, элдеги къол ташын да Карачаевск шахарны миллет кёб джюрюуню джерлерини бирине келтириб, эсгертме халда тутсакъ, къалай иги боллукъ эди. Ол тюз иннетли, адебли, намыслы, ёмюрю халал къыйыны бла джашаб тургъан, не аракъыны, не тютюнню джюрютмеген гёджебни джашауундан бюгюннгю джаш тёлюбюз да кёб затха юренник эди.
Къочхарны джашауундан къартла дагъыда кёб хапар айтырыкъдыла. Гёджебни гитче эгечи бла кюеую да, айтханыбызча, Къызыл Октябрда джашайдыла. Аланы джашлары Кипкеланы Джашау да 1960 джылдан 1966 джылгъа дери Къарачай, Зеленчук районлада ётген тутушлада баш ёчню алыб тургъанды, ана къарнашына ушаш къарыулу адамды ол.
Абайханланы Къочхарны аты, Иван Поддубный бла Иван Заикинни атларыча, багъалыды, сыйлыды бизге. Ол сый мындан ары да сакъланырча этерге кюрешейик.
Комментарии (2)
Bilal
Sabr
Группа:
Эльбрусоиды
Регистрация:
13.12.2011
Анкета
Блог
"Ёзденланы тулпар Алийден сора, Къаарчайда Дууутчу Къочхардан кючлю адам чыкъмагъанды. Тулпар Алийни къой да къой, сын таш орнуна длжарар деб, кёлтюрюб келген ташыны ауурлугъу бир тоннадан аслам болгъанды. Дуутчу Къочхар туура аныча болмагъан эсе да, ол да адам ийнанмазча къарыулу болгъанды. Тюрмеде тургъан сагъатында, темир джолда джюк вагондан складха 21 бир пуд тартхан бал бёчкени къучагъына къысыб келтиргенди... Ай ол заманда бар эдиле тулпарла халкъда. Ай бу кёчгюнчюлюк халкъны джилигин юзюб къойду да..."
КёлКёз
Группа:
Эльбрусоиды
Откуда:
Карачаевск-Москва
Регистрация:
16.08.2012
Анкета
Блог
Фото