«Джолсуз джерде джол кериб, джол тюзетген умутду…»

Андан таб, андан магъаналы, ана тилге сюймекликни андан бек танытхан сёзле табхан къыйынды. Адам улугъа эм багъалы затланы - джан бла тинни дараджасына чыгъаргъанды ана тилни Къарачайны биринчи тиширыу назмучусу Боташланы Абидат.

Боташланы Абидат 1902-чи джыл апрелни онбешисинде Къарт Джуртда туугъанды. Ол джыллада тау миллетледе тиширыугъа билим алгъан мардасыз къыйын болгъанды. Атасыны ангылыгъындан, Аллах берген фахмусуну кючюнден, окъуу-билим да алыб, устазлыкъ да этиб, Къарачайны тин-адабият байлыгъына уллу юлюш къошхан, ызындан атларыкъ тиширыулагъа «чауулну джырыб, сокъмакъ салгъан» адамды Абидат.

Абидатны атасы Хачырланы Джагъапар Къарачайны къадысы болгъанды. Онглу, акъыллы, билимли адам болгъанды. Онтогъузунчу ёмюрню ортасында туугъан таулу Тюркде, Сирияда Египетде, Эмиратлада башха къраллада болгъанды. Испанияда Кордово ислам университде окъуб билим алгъанды, Араб, ингилиз, француз, орус, къабарты тиллени да уста билгенди. Айланнган джерлеринден таймаздан китабла келтиргенлей тургъанды. Уллу библиотека джыйгъанды. Алая…(аны юсюнден кечирек).

Джагъапар Нальчик шахарда Къабартыны къадысы Ачебеев Ахматны къолунда окъугъанды. Ол кёзюуледе Ахмат хаджи Джагъапарны асыры джаратхандан, кеси Къарачайгъа келичиле ийиб, къызын - Зурумханны анга берирге разылыгъын билдиргенди. Алай бла Хачирланы Ахмат хаджини джашы Джагъапар бла Къабартыны къадысыны къызы Зурумхан юйдегили болгъандыла. Аланы он сабийлери (юч джаш бла джети къыз) болгъанды. Зурум бийче керти ариу тиширыу, къолу неге да уста адам болгъанды. Тигерге-бичерге тамам уста болгъанды. Юдегисине, джуукъларына да тыш кийимден башлаб, ич кийимге дери кеси тигиб тургъанды. Къызларыны барын да юретгенди ол усталыкъгъа.

Зурум бийче, кеси къарачай тилге юрениб, сабийлерин да кеслерини тиллеринде сёлеширге, джуртларын, миллетлерин сюерге юретгенди.

Баш иеси ары дери тутмакъда джоюлгъанына да къарамай, башха миллетденме деб артха да туракъламай, сюргюнде къарачайлыла бла болгъанды. Орта Азияда ауушуб, анда асыралгъанды.

Джагъапар хаджи бла Зурум бийче онглу юйдеги ёсдюргендиле, Къарачайгъа керти джарагъан джашла бла къызланы къоюб кетгендиле.

Бир джашлары Хаджи-Мусса джорукъ сакълауда ишлегенди, Мухаммат окъуб шофер усталыкъ алыб Къарт Джуртха биринчи болуб машина бла баргъанды, Ахмат устаз болгъанды.

Къызларын да болумлу, билимли джашлагъа бергендиле: Тайбат белгили джазыучу Къаракетланы Иссаны юй бийчеси болгъанды, Дядюу Кодзохов Сахат-Герийни юй бийчеси, Мариям Къарачайны аскер комиссары Боташланы Асхатны юй бийчеси, Фатима белгили филолог Байрамкъулланы Хаджи-Ахматны юй бийчеси Меккахан Халлиланы Саидни джашы Рашидни юй бийчеси, Абидат сюдю Боташланы Хаджибекни юй бийчеси болгъандыла.

Аминат гитчечиклей ауушханды. Джангыз бир сабийни юсюнде не къалым, не берне джюрютдюрмегенди Джагъапар.

Къызла, джашла да, назму джазаргъа ёч болгъандыла.Он сабийден бюгюнлюкде сау джашагъан болмагъанлыкъгъа, аладан туугъанла миллетлерине джараулу тёлюле болуб ёсгендиле.

Боташланы Абидат туугъанлы 110 джыл болгъаны бла байламлы хапар джыя атландым. Абидатны кесини сабийи болмагъаны себебли, эгечлеринден, къарнашларындан туугъанла бла тюбешдим. Гитче къарнашыны - Мухамматны юйдегиси бла тюбешгеним уллу насыб болду. Ибрахим, Земфира, Люаза ата эгечлерини юсюнден билген, эшитген хапарларын айта, Абидатны къол джазмалары, эски картла, письмола

джыйылыб тургъан кюбюрюн аллыма салгъанларында ыйнанмагъанча къарайма. Къарачайны биринчи поэтессасыны Боташланы Абидатны джюз джылгъа джууукъну мындан алгъа джазылгъан къол джазмаларын, белгили адамла бла тюшген суратларын дуниягъа джангы джаратылгъан сабийни алгъанча, бир джерин ачытама деб къоркъгъанча къолума алама.

Кёзюме биринчи илиннген эсге тюшюрюую:

«… 1931-чи джыл Дондагъы Ростов шахарда Север Кавказда миллетлени шохлукъларын баямлагъан 1-чи Край Олимпиада бардырылгъанды. Эсимдеди бу къууанчха атаб этген назмуму сахнада айта тургъанлайыма, суратымы ала тургъанларын эслегенимде, уялыб джангылыргъа аздан къалгъан эдим…»

Андан ары Олимпиадагъа этген назмусуну бир кесеги.

Кюеуюне, белгили поэтге - Къаракетланы Иссагъа этген: «Джуртунг ючюн» деген назмусун да эслейме:


Абидатны асырагъан джашы - къарнашындан туугъан Шамил - 27 джылында авария этиб ёлгенинде, мыдахлыкъдан чыгъаргъа, джан джарасын джапсырыргъа болушхан да поэзия болгъаны танылады чыгъармаларыны бир къауумунда:


Абидат тюзлюкню сюйген, адамлыкъны багъалатхан Адам болгъанды. Керексиз сёз джюрютгенни сюймегенди.

«Тилчи» деген назмусундан да бир юзюк:


1937-чи джыл 76 джылы толгъан, кёблени бири болуб, тутулуб кетиб, къайтмай къалгъан атасына да таралады Абидат эске тюшюрюулеринде.

Хачырланы Джагъапарны библиотекасы - араб, тюрк, француз, орус тилледе джазылгъан китаблары эки ат арбагъа кючден сыйыннгандыла. Кесин джоюб ийгенлеринден сора Учкуланда милицияны мекямыны арбазына келтириб от салгъанларында, юч кюнню джаныб тургъандыла.

Окъуу - билим алыуну ол китабладан башлагъан Абидат, къалай кюйген болур эди ол заманлада…

Абидатны анасына этген назмусу, джаш тёлюге, сабийлеге этген назмулары, кесини айырма сохталарына этген назмусу бардыла кюбюрюнде. Эртдеги устаз Блимгъотланы Магометни Абидатха атаб джазгъан назмусу да сакъланады. Алгъыннгы Совет Союзну бютеу республикаларындан, Эресейни уллу шахарларындан джазыучуладан келген письмолары, алгъышлау телеграммалары да бардыла къол джазмалары бла бирге. Боташланы Абидат белгили джазыучула бла Аппаланы Хасан бла, Ертенланы Азрет бла, Хубийланы Магомет, Осман, Назир бла, Сюйюнчланы Азамат бла да байламлылыкъ джюрютгенди. Аланы бир къауумуну Абидатха джазгъанлары да сакъланадыла.

Сёзсюз да къол джазмаланы бир джерге джыйышдырыб басмадан чыгъарыргъа борчлубуз.

Акъыртынчыкъ, кюбюрню ичин аулаб бошаргъа ингир да болду, ары дери бёлюрге кёзю къыймай тургъан Ибрахим сабыр-сабыр ушагъын башлады.

«Туудукъланы кёбюсюнде барды Абидатны къыйыны. Мени да Абидат ёсдюргенди, анамдан башха кёрмей эдим,- дейди Ибрахим. Бир да джумушакъ джюрекли адам эди, адет-намыс, мизам-джорукъ сакълаугъа уа бир да къаты эди. Бош тургъанны чыртда сюймей эди. Мени да ол халда ёсдюрген эди. Аскерге баргъанымда аны юретгени бла атлай, кёб махталгъаным себебли, Абидатны кесине да джазгъан эдим, разылыгъымы билдириб», - деб эсине тюшюреди Ибрахим.

«Кёчгюнчюлюкню ызы къалмагъан бир джангыз юйдеги джокъду Къарачайда. Кёчгюнчюлюкде барын излеб, табыб, эгеч-къарнашны бир джерге джыйышдыргъан Абидат болгъанды», - дейди Земфира.

Абидатны да, эгечлерини да кийим тигерге уста болгъанлары, кёчгюнчюлюкде ачлыкъ- джаланнганчлыкъ сынатмагъанды. Была кёчюрюлген Гродиково деген элде джашагъанланы барына да кийимле тигиб тургъандыла къызла. Асыры ариу тикгенден, джыйылгъан джерледе бу элчилени айырыб кийимлеринден таныб тургъандыла адамла.

Абидат не джаны бла да фахмулу адам болгъандан тышында да, кесини тилин, динин адебин, намысын бек къаты сакълагъанды. Аны таныгъынланы хар бири чертеди таулу тиширыуну ол шартларын. Юсюне кийген киминде, джюрюшюнде, кесин тутханында, селешгенинде, хар атламында танылгъанды Абидатны эм биринчи кесине къаты излем салгъаны адебни-адетни, динни сакълауда. «Абидатча ариу Къуран окъугъан мен ёмюрде эштитмегенме», деучен эди анам, деб эсине тюшюреди Абидатны къарнашындан туугъанны Хачирланы Люаза. Аллах берсе эки къолу бла да береди, деген тюз болур.

Аллах берген фахмусу бла окъуб алгъан билими бир-бирине шагъатлыкъ эте, алгъа учуннганды таулу тиширыу.

Абидатны «Келигиз эгечле школгъа» деген биринчи назмусу «Таулу джарлыла» деген газетни биринчи номеринде 1922-чи джыл басмаланнганды. Андан сора, 1924-чю джыл «Таулу джашау» деген газетни биринчи номерин ачхан да Абидатны назмусу болгъанды.

1924-чю джылда огъуна «Окъугъан къыз бла джахил къыз» деген биринчи пьесасын джазыб, кеси да спектаклде ойнаб, кёблени сейирсиндиргенди. «Ачей улу Ачемез» деген пьесасы да энчи орун алады драматургияда.

Абидат оналты джылындан башлаб устаз болуб ишлегенди. Къарачай тилде чыкъгъан «Таулу джашау» деген газетни хапарчысы болуб уруннганды. Тиширыуладан биринчилени бири болуб Совет Союзну джазыучуларыны Союзуна киргенди.

Ол сагъатдагъы Микоян-шахарда устазлыкъ училищени бошагъанды. Ростов шахарда джыллыкъ курсланы тауусханды. Бу шахарда устазлыкъ институтну экинчи курсунда окъуй тургъанлай,миллетибиз бла бирге кечюрюлгенди.

Анда да устазлыкъ ишин къоймагъанды , чыгъармачылыкъ бла кюрешгенин сериуюн этмегенди. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора чыкъгъандыла «Сайланнганлары», «Джашауум» деген энчи китаблары, джыйым китаблада чыгъармалары.

Абидатны кеси устаз болгъаны ючюн болур, сабийлеге атагъан чыгъамалары эсде иги сакъланадыла. «Айхан бла саутлары», «Къызчыкъ бла къоянчыкъ», «Илкер» деген китаблары энчи орун аладыла.

Назмула болсун, хапарла, таурухла болсун, джомакъла, элберле болун къайсы жанргъа да таукел узалгъанды Абидат, бетджарыкълы да болгъанды.

Абидат нарт сёзле джазаргъа да ёч болгъанды. Буруннгула айтханлай деб сагъынабыз, Абидат айтхан халкъда джюрюген айтыуланы. Адебге намысха къаты болгъанына шагъатлыкъ этген бу сёзлени «Адебинги къатла, намысынгы сакъла», «Этинг бла къалгъандан эсе, бетинг бла къал», «Уялыб, айтырынгы къойма, уялмай да бетинги джойма», «Айтылгъан сёз ызына къайтмаз, ашхы киши Аман айтмаз» д.а.к. башхала.

Абидатны сабий джыллары тиширыугъа окъугъан, билим алгъан айтыб айталмазча къыйын болгъан кёзюуде ётгендиле. «Шерият бла тиширыугъа окъургъа дурус тюлдю», дегенлеге атасы Джагъапар хаджи: «Адамланы тиширыугъа эркишге айыргъан,миллети бла, дини бла юлешген дурус тюлдю», - деб джууаб бергенди. Кеси сабийлерини барына да Къуранны окъургъа юретгенди, намаз керекни билдиргенди, адетни- адебни кючлю

сакълатханды, чыкдан тайдырмагъанды. Динни бютеу джорукъларын тутаргъа юретгенден тышында да, башха дерслени билирге юретгенди. Абидатны окъургъа, джазаргъа талпымакълыгъы уллу болгъанын эслеб, Джагъапар кеси школгъа бергенди. Къыз сабийни школгъа джюрюгенин киши огъурамагъанды тёгерекде. Динин, адетин, адебин, намысын ташларыкъча кёргендиле школгъа джюрюгенни. Сёзсюз да, аллай хауада окъугъан, билим алгъан, биринчи назмучу тиширыу болгъан, биринчи драматург тиширыу болгъан, биринчи устаз тиширирыу болгъан тынч болмагъанды. Сабий заманында огъуна, атасына къангачыкъны сюрмелетиб, аны школ доска этиб, анда харифлени, санланы джазаргъа тырмашханды. Ол себебден, Абидат Аллах берген фахмусу бла туугъанды, тилленнгенлей да назму айтыргъа, джазаргъа талпыгъанды десек джангыллыкъ болмазбыз.

Абидат 1918 –чи джыл ата юйюнде кеси кибик къызчыкълагъа мектеб ачыб , окъутханды. Биринчи заманда джыйырма къызчыкъ джюрюгенди. Кёбюсю юйлеринден Къуран окъургъа, тигерге, бичерге, юренебиз деб кетиб тургъандыла . Абидат ол затлагъа да юртгенди, башха дерслеге да юретгенди. Алай, кимин джашыртын, кимин туура окъутханды къыйын джыллада. Ол къой эсенг, сабийни окъургъа джибер деб барса, юйлеринден таякъ - таш бла къыстаб тургъандыла устазны. Бир джолда уа ёлюмден кючден къутулгъанды. Нарсанада джашагъан кёзюулеринде Абидат анда китаб басмада корректор болуб ишлегенди, баш иеси Хаджибекир сюдю болуб. ОблОНО-дан Абидатха тилек къагъыт келеди, «Джазлыкъда школгъа джангыз бир къызчыкъ да джюрюмейди, сен ары бар да устазлыкъ эт, къызчыкъланы да школгъа джюрюрча мадар къура деб». Абидат да баш иеси да джарашыб джашаб тургъан мекямларын, ишлерин да къоюб, Джазлыкъгъа кёчюб келедиле. Элчиле уа къызларын иерге сюймейдиле, даур-сюуюр этедиле. Чегетге алыб чыгъыб

Хаджибекни да Абидатны да теркеге байлайдыла ёлтюрюрге деб. Милицияда ишлеген Эбзеланы Аскер эслеб къоюб, ол къутхарады. Аллай къыйын кёзюелеге кёб тюртюлгенди таулу тиширыу.

Абидат назму айтыргъа, джырларгъа, тепсерге, къобуз согъаргъа да уста болгъанды. Бир джолда Учкуланда бардырылгъан хунерлик эришиуледе Джагъапарны эки къызы алгъандыла биринчи орунланы Хачирланы Тайбат бла Абидат. Ол заманда Микоян кеси къобуз саугъа этгенди Абидадтха.

Джарыкълыкъ ишледен да артха турмагъан, миллетини буруннгу ашхы адетлерин да ташламагъан адам болгъанды Боташланы Абидат. «Алгъаракъда Малкъардан артистле келгенлей тура эдиле спектаклле бла. Къарачай спектакллени къой эсенг, бир джангыз малкъар спектаклни къоймагъанбыз. Мени да биргесине алыб хаман театргъа баргъанлай тура эдик», - деб эсине тюшюреди Абидатны къарнашыны (Хаджи-Муссаны) къызы республикан сюдню сюдюсю Боташланы Марина. Маринаны алты джылындан (анасы ауушханындан) онджети джылына дери (тышына чыкъгъынчы) Абидат ёсдюргенди. «Къолумдан тутуб, биринчи классха алаб баргъаны эсимдеди. Школну бошаб кетгинчи хар кюн сайын ашыргъан, къайтыр заманымда аллыма къарагъан баш борчу эди. Дерслерим не заманда бошалгъанын барын биле эди. Школда джамагъат ишлеге затха къошула кечирекчик къалгъанлай, школну сенчасында сакълаб туруучан эди, - дейди Марина. Сабийлеге атаб джазгъанларын эм биринчи меннге окъута эди. Мени оюмуму да сорагъанлай тура эди. Аны ючюн болур эди, мен да Къарачай-Черкес кърал устазлыкъ институтну филология факультетине киргеним окъургъа. Анда алгъан билимими эм онглугъа санайма, ол билим бюгюннгю ишимде да болушханлай турады,аны ючюн атамы эгечине Абидатха бек разыма», - дейди , артда атасыны, къарт атасыны джолларын сайлагъан 1-чи квалификацион классны сюдюсю Боташланы Марина.

Абидатны бир эгечини- Мариямны - къызы Элвина, Старополда устазлыкъ институтну филолгия факультетинде окъугъан сагъатында, аны тюрсюнюн да, иги окъугъанын да Абидатха ушатыб таныгъанында, профессор Тамахин бек къууаннганды, бюгюн да эсиндн кетмейди. Абидатны ахыр письмосун, аны бла тюшген суратларын, газетде чыкъгъан бушу хапарын эм багъалы затларын сакълагъанча сакълайды Элвина. «Анамдан башха кёрмей эдим, ол да мени айырыб сюе эди», - деб эсине тюшюреди.

Абидтны ненча адамы бла тюбешдик эсек да, бары да бирча айтадыла, «Мени бир да бек сюе эди», деб.

Уллу джюрекли, кенг кёллю Абидатны сюймеклиги хар кимге да бирча таукел, эркин джетгенди. Адамлагъа сюймеклиги, джашаугъа сюймеклиги, ана тилге сюймеклиги хар чыгъармасында танылады иман бла фахмудан согъулгъан, адеб бла намысдан эшилген таулу тиширыуну – Боташланы Абидатны.