Норвегияда биринчи таулу тиширыу

Къарачайлыла "джыджымны узунун, сёзню уа къысхасын" сюйген адамладыла. Ол нарт сёзню барыбыз да, къалам тутханла уа артыкъсыз да, эсде тутаргъа борчлубуз. Алай а, Зояны юсюнден эки-юч сёз бла айтхан къыйынды - аны джазыуу къыйын къадарлы халкъыбызны тарихини алкъын тинтилмеген бир чапрагъы-бети болгъаны себебли.

1991 джыл Ингилизни ара шахары Лондонда ингилиз тилде чыкъгъан журналда ("Журнал Института проблем мусульманских меньшинств") 1943 джыл Советле къарачайлылагъа - Шимал Кавказны бир тюрк-муслиман халкъына - къалай сюргюн этгенлерини юсюнден уллу статья-макале басмаланнганды. Аны джазгъан норвежли доктор, профессор Альф Граннесди. Ол тинтиу ишни орус тилге кёчюртюб, 1992 джыл "Юйге Игилик" газетни 8-чи номеринде берген эдик. Олсагъатда мени сейирсиндирген - бизге джан аурутуб, бизни юсюбюзден алай джазаргъа Альфны эсине къалай келген болур? Энди ангылайма: анга ол иннетни сингдирген бир да ажымсыз Зоя болгъанды - Граннесни юй бийчеси. Профессорну кесине заманында тюбеялмагъаныма джарсыйма: ол 2000-чи джыл ауушханды. Зоя бла уа олтуруб ушакъ этебиз.

Зояны атасы Боташланы Аслан-Мырзаны джашы Тинибекди, Къарт-Джуртчу. Ол 1880 джыллада туугъанды. Дуния малдан эсе, окъуугъа-билимге уллу магъана берген юйюрде ёсгени себебли, табигъат берген фахмусуна да таяна, окъууун Санкт-Петербургда тамамлагъанды. Терен билими болгъан, орус, француз тилледе эркин сёлешген таулугъа иш къайда да табыллыкъ эди. Алай а, халкъы бла болургъа излеб, джуртха къайытыб, джер-джерде устаз болуб ишлегенди. 1917 джыл большевикле хорлагъанларында, алгъын джашаудан хапарлы эски интеллигенцияны къурутуу, аны орнуна совет тобукъда джангы интеллигенцияны ёсдюрюу сиясет джюрюш алады. Тинибекни да къыйнар керекли къоймагъандыла. Ёзге ол - акъыллы, билимли адам - не да этиб, халкъын джакъларгъа, билим джаяргъа кюрешгенди. Бютеу ёмюрюн устазлыкъ ишге бергенди Тинибек: "Бизге неден да алгъа къара таныргъа керекди. Бизни сакъларыкъ, джакъларыкъ да окъуу-билимди. Тамблагъа эшик-терезе да - Китабды".

Зояны анасы Кърымшамхалланы Хаджи-Мырзаны къызы Фатимады. Хар неге класс кёзден къарагъан заманлада, адамны къыйнар ючюн, тукъуму огъуна озуб джетгенди. Алай болса да, эки онглу тукъумну балалары Тинибек бла Фатима, "сабыр тюбю сары алтын" дей, джашай барлыкъ болур эдиле, къазауат башланмаса.

Фашистле Къарачайгъа кирген кёзюуледе да, Тинибек "халкъ джангылмасын" деб, кёб къыйын салгъанды. "Колхоз малланы сакълагъыз. Совет аскер ызына къайытса, колхозланы ызына къураргъа тюшер". Къайсы эсе да тил этиб, немчала Тинибекни тутуб, тюрмеге атхандыла. Тинибекни къутхаргъан Халилланы Саидни къатыны Намыслы болгъанды. Ол айтханды: "Бу тюзлюгюнг къоймайды сени, Тинибек. Совет власт да аны ючюн къыйнай эди сени, немчала да аны ючюн тутханла сени. Ёзге мен сени ийдирейим" деб, къычырыб башлагъанды: "мен коммунист, коммунизмни душманы Боташ улу бла бир тюрмеде турургъа излемейме. Не аны, не мени къоратыгъыз былайдан". "Алай бла, ол тиширыуну кючю бла башыма бош болгъан эдим",- деб хапар айтыучан эди артда атам, деб эсгереди Зоя.

Немчала ызларына айланнганларында, минг-минг орус, украин, къазакъ, шимал кавказлы халкъладан да бармакъ бла санарча бир кесек ала бла кетелле. Ол зауаллыланы ичинде - Тинибек, Фатима, Зоя да анасыны къойнунда. Алай башланады къачхынчыланы къыйынлыкъдан, джарсыудан толу джоллары. Совет кърал оюлгъандан сора, ол кёзюуге да башха кёзден къараргъа онг барды. Кимин байлыгъы ючюн, кимин окъууу ючюн, кимин тукъуму ючюн къурутуб баргъан коммунист джорукъдан баш алыргъа мадар табыб, тышына кетгенлеге тёре болургъа эркинлигибиз бармыды? Хар кимге да, хар неге да керти, тюз багъа берилмей, Тюзлюк къалай хорлар?

Зоя хапарын бардырады: "Аманны кеминде Италиягъа джыйылдыкъ. Алайда джыл чакълы тургъан заманыбызда италиян тилде да сёлешиб тебредим. Атама "Дженерале" дей эдиле, меннге да Дзулиа. Бир кишиге хыянатыбыз болмагъаны ючюн бизни бек сюе эдиле. Биз джашагъан юйню ханымы Пальмира "былайда тохтагъыз да къалыгъыз, кетмегиз" деб кюрешген эди. Къалмадыкъ. Кетдик. Анам хаман "джангылгъанбыз, ызыбызгъа къайытайыкъ" деб къоймай эди. Австрияда ингилиз аскерлеге кесибиз бардыкъ. Ала уа, къолларына тюшгенлени барын, тюйюб-уруб, грузовиклеге быргъаб, совет джанына бериб бара эдиле...

Бизни бизничалагъа къошуб, чекде тинтиб, суу джуугъанча этиб, сора мал вагонлагъа уруб, Сибирге ашырдыла. Кемеровская областны Осинники элинде эркишилени башха лагерлеге, тиширыула бла сабийлени да башха лагерлеге урдула. Ой анда бир кёб сабий къырылгъан эди. Ауругъан сабийлени барына да укол эте эдиле, ол уколладан сора ала кёб бармай ёлюб къала эдиле. Мени ауругъанымы анам джашырыб, джанымы алай сау къалдыргъан эди. Анамы, биргесине айландырыб тургъан бир къарачай кюйюзчюгю бар эди, амалсыздан аны да элчи тиширыулагъа сют бла ётмекге ауушдуруб къойгъан эди. Алай эте, 1946 джылны джазына джаныбыз сау чыкъды. Зонадан да башыбызгъа бош болдукъ. Ол бетон къабыргъаладан сора, кырдыкны джашиллиги бюгюн да эсимдеди. Джюрюялмай эдим - алай къарыусуз болгъан эдим. Атама да эркинлик берилиб, элде бир фатар тутуб, бирге джашай тебредик. Кёб турмай, атам школда ишге джарашды - кочегар болуб. Кочегаркада сабийлеге дерс бериучен эди. Алай а устаз болургъа эркинлик бермей эдиле. Школну директору атамы билимине сейирсине эди. Артда атам бухгалтер болуб да ишледи. Къарачайгъа Сибирден 1962 джыл къайытхан эдик..."

Зоя Томск шахарда университетни биология факультетини "адамны эмда джаныуарланы физиологиялары" бёлюмюн бошагъанды. Андан сора Ленинградда (къачан эсе да атасы окъугъан шахарда) аспирантурагъа киреди. Ол кёзюуде анда Норвегиядан да талай джаш окъуй эди. Аланы бирлери Альф Граннес эди - Парижде Сорбонн университетни таууусуб, Ленинградха стажировкагъа келиб тургъан алим. Зоя бла Альф танышалла, бир-бирин джараталла, юйленелле. Алай а коммунист джорукъ тыйгъычла салыб, Зоя Норвегиягъа кетерге эркинлик джангыз сегиз айдан алалады. Олсагъатда чекле бусагъатдача ачыкъ тюл эдиле.

1966 джыл Ослода Зоя кесини усталыгъы бла институтда ишлеб башлайды. Норвеж тилге дженгил тюзеледи, ингилиз тилни билгени да болушхан болур. 1970 джыл Берген шахаргъа кёчедиле. Альф мында университетде ишлеб башлайды. Зоя да кесини усталыгъы бла. Зоя мында университетни психология факультетинде 6 джылны окъуб, джангы усталыкъ да алады. Аны бла тохтамай, дагъыда юч джылны окъуб невропсихологиядан уста болады. Арт кёзюуге дери Берген университетни клиникасында ишлеб тургъанды. Кёб адамгъа болушханды Зоя. Саулукъгъа къарагъан иги усталагъа тюшер ючюн кёб заман сакъларгъа керекди. Зояны сёзю бла, болджал салмай, экинчи кюн огъуна, мени джюрегими да бек иги немча кардиолог тинтген эди.

Таулу тиширыу къазауат баргъан джерледен къачхынчы болуб бери тюшген кёб адамны саулугъун къайтарыргъа болушханды. Къачхынчыла уа бютеу дуниядан басыннгандыла бери - Африкадан, Ирандан, Босниядан, Косовадан, Чеченден, Иракдан... Зоя Орта Азиядан бери келген къарачайлылагъа тюбегенин да айтады. Алай а аланы мында къалдырыр онг джокъду - къарачайлы болгъаны ючюн азаб чекгени дуниягъа белгили тюл эсе, кеслери ёлюмден къачханбыз дегенликге, алагъа мында киши ийнанмайды - ызларына къайтарыб баралла. "Орта Азияны таулуларына мени айтырым, - дейди Зоя, - анда джашаялмай эселе, Къарачайгъа къайытыргъа кюрешсинле: эски джуртларында къалгъанлача болурла. Къачхынчы болуб, тыш къраллагъа ётюб, башларын джарлы этмесинле". Инсан хакъларын джакълауда да Зояны къыйыны уллуду. Берген шахарда аланы организациялары алгъаракълада Сахаровну, Елена Боннэрни чакъырыб, аланы тюзлюк ючюн кюрешлерине тыйыншлы багъа бергенди, кеслерини ёчлери бла да саугъалагъанды. Аллай саугъагъа "Комитет солдатских матерей России" (олсагъатда тамадасы къалмыкъ тиширыу Мария Кирбасова) да тыйыншлы болгъан эди.

"Рахатлыкъ эмда Эркинлик ючюн" атлы Халкъла арасы тиширыу Лига барды. Аны Гъарб Норвегияда бёлюмюню башчысы Зояды. "Тиширыу организацияла керекдиле, тиширыула къазауатха къаршчыдыла къачан да, сайлауланы кёзюуюнде къарачай тиширыула да кеслерини онглулукъларын кёргюзгендиле. "Шимал Кавказны тиширыуларыны Союзу" иги ишлеб башлагъан эди, аны ишин джангыдан тирилтирге керекди" дейди Зоя. Ол организацияны ишине кёб къыйын салгъан Светлана Алиеваны да ("Так это было" деген ючтомлукъну джыйышдыргъан алимни) ёрге кёлтюрюб сёлешеди Зоя. Халкъланы, инсанланы хакъларын сакълауда джамагъат къуралышланы магъаналары чексиз уллу болгъанын къайтарыб чертеди ол.

Бюгюн Къарачайда бола тургъан ишлеге бек къыйналады Зоя. "Къарачайлыла бир-бирлерин къырыб, сюймегенлерибиз да анга къууаныб... неге ушагъан затды ол? Мен эшитген хапарла керти эселе, школлада окъуу китабла джетишмегенден, сабийле къарачай тилден, литературадан билим алалмайла. Бир къауум ата-ана уа сабийлери къарачайча окъурларын излемейди. Ана тилин, культурасын билмей ёсген сабий ол къарачайлы болаллыкъ тюлдю. Ол къыйын заманлада атам-анам Сибирде огъуна манга къарачай тилни сингдириб кюреше эдиле. Ана тилим манга къаллай бир джарагъанды. Аны кючюнден тюрк тилли халкъланы адамлары бла къыйналмай сёлешеме. Альф Граннес ондан аслам тилни биле эди. Тюрк тилни билгени себебли, ол къарачайча да ангылай эди. Адамны АДАМ болууу, халкъны да ХАЛКЪ болууу эм алгъа тилинден, культурасындан башланады. Сабий гитчеликден къайсы халкъны культурасы бла, тили бла ёссе - ол халкъны адамы болуб къалады. Артда аны тюрлендирген бек къыйынды. Ол себебден сабийлерин ана тилсиз къояргъа излеген уллула ангыларгъа керекдиле: халкъны джокъ болууу тилини джокъ болууундан башланады. Мен къарачай тилни билмеген болсам, кесиме къарачайлыма деяллыкъ тюл эдим. Халкъны къырыб, кёчюрюб думп этерге да боллукъду. Зорлукъ этмегенлей, тилинден, культурасындан сууутуб, Джуртунда къурутургъа да боллукъду халкъны. Ёзге тарих эси, миллет сезими, ангысы болгъан халкъ кесин хорлатмаз, кесин сакълай билир. Кёб къыйынлыкъ кёрген, алай а тас болуб къалмай бюгюнлеге джетген халкъыбыз аллай сабыр, басымлы, оюмлу халкъладан болур деб умут этеме".

Эки джыйырма джылгъа джууукълашады Зоя Норвегияда джашагъанлы. Аллай бир заманны ичинде ол ана тилинде сёлеширге мында адам табмагъанды, къарачай тилин унутмай тургъаны да сейирди. Унутхан къой, джазгъанымда талай халат табыб, мени хайран этгенди. Орус, ингилиз, норвей, болгар, поляк, тюрк тилледе къыйналмай сёлешеди. Алай а туугъан халкъын, Минги Таулу джуртун эсден кетермейди. Бюгюн бола тургъан ишледен хапарлыды.

"Совет къралны чачылгъаны уллу халкъланы огъуна абзыратханды. Аз санлы къарачай халкъ сагъайыб, кесин эскериб, бирикмесе - ачыргъа боллукъду. Мен кёб къралны, кёб халкъны кёргенме, къууаныб, ёхтемлениб айтыргъа боллукъма: къарачай адебге, намысха джетген джокъду. Алай а, Къарачайны адети, адеби, намысы да тили бла бирге седирей баргъанына къыйналама.

Дагъыда мени бир сагъайтхан зат: чекни бегитебиз деген сылтау бла, тау этеклерин аскер кючлеб, алайда орналгъан къарачай эллеге хыянат джетер деб, къоркъама. Не да этиб, аскер бёлеклени эллеге ийген къой, эллеге джууукъда да орнатдырмазгъа керекди.

Дагъыда барды сагъыш этер затла. Тау этеклери бизни джуртубуз болгъан бла бирге, байлыгъыбыздыла. Алайларын башха миллетли адамлагъа сатмазгъа керекди. Бюгюн ачхагъа къызыб, Доммайны, Архызны, Тебердини башхалагъа кючлетсек, артда алайларын кюсербиз, ызына уа алалмазбыз. "Край наш поруган, и горы отняли, и мёртвым покоя в земле не дают" деб, тегейли Коста Хетагуров айтханча болуб къалмасын. Малкъар-Къарачай халкъны джурту - туризмни Меккясы боллукъ бир джерди. Бюгюн ол джерни башхалагъа сатхан - ол билиб, билмей эте эсе да - джуртун, халкъын сата турады.

Къайсы халкъны да Халкъ этген тёрт тутуругъу барды: дини, тили, тарихи, джурту. Аладан бирин тас этгенлей, халкъ тас болуб башлайды. Джангыз миллет ангы, тарих эс, Китаб сакълайла аны. Минг-минг джылланы келген халкъ джолу бюгюнледе юзюлмесин. Тилибизге да, джерибизге да, бир-бирибизге да сакъ болайыкъ..."

Норвегияны Берген шахарында джашайды ма быллай огъурлу, билимли, халкъын сюйген, керти къарачай джюреги болгъан Зоя Граннес. Кёб джашасын барыбызгъа да къууанчха.

Р.S. Бу ушакъны Зоя унамаздан, мен да къоймаздан болуб, алай тюбеб бардыргъанма. Анга тыйыншлы багъа берген талай сёзюмю "ушагъыусузду" деб, къоратдыргъанды. Алай а, Зояча адамладыла бизни халкъыбызны тышында атын айтдыртхан да, сыйын чыгъартхан да. "Къарачай" газет бир рубрика къураб, (сёз ючюн, "Узакъдагъы джууукъла" дегенча) бютеу дунияда къарачайлыла бла байламлы болгъанлай, халкъны да ала бла танышдыргъанлай турса иги боллукъ эди. Мен кесим 12 къралда джашагъан къарачайлылагъа тюбегенме. Мадаргъа кёре, аланы да окъуучула бла танышдырыр акъылым барды.

(Лайпанланы Билал. Макале "Къарачай" газетден алыннганды)