Ноябрь айны 2-си къарачай миллетни джашауунда эм къыйын, эм бушуу кюнюдю. Саулай миллетни харам этиб, Ата джуртларын сатхандыла деб, гюнахы болмагъан адамланы  оргъан - соргъан этмегенлей, - Орта Азиягъа, Къазахстанга, Кыргъызстаннга кёчюрген кюнлериди ол кюн. Андан башланыб, миллетни инджилгени сау 14 джылгъа созулгъанды. Не кёб джыл ётсе да унутуллукъ тюлдю къарачай миллет чекген къыйынлыкъ. Акъыл унутургъа излесе да, джюрек къоймайды. Аны унутсакъ, асыры кёб затны, кёб адамны унутургъа керек боллукъбуз.

Орта Азияда къарачай миллетни 43 мингден асламысы сууукъдан, ачдан  къырылгъандыла, аланы ичлеринде 22 минг сабий. Сиз, джаш адамла борчлусуз халкъыгъызны джашау китабында ол бетин  билирге - деб кёб эшитгенме къарт атамдан, Токъланы Магамет-Алийден.  Ол кюнлени сагъыныргъа сюймесе да ол, ачыу басыбмы къояды бир-бирледе солуу табмагъан чабакъча дженгил-дженгил солуй, хапар айтыб тебрерге ёчдю.

- Мен уллу юйдегиде туугъанма. Бусагъатдача эки-юч болмайын, бизни заманда сабий кёб эди. Атам, Махай бла анам Букъминатны 7 сабийлери болгъанды: Мухаммат-Хамит, Фатима, мен, Хурият, Хураймат, Хасанбий, Шахарбий. Атам  окъугъан, кърал къуллукъда кёб ишлеген адам эди. Сюдде народный заседаниеде, хлебкомбинатда завсклад болуб, военкоматда, "Къызыл Къарачай" газетни редакциясында.  Ата джурт къазауат башланганында ол джылы келген адам болуб, 55-ден атлагъан эди, бронь бла къалгъанды урушдан. Эсимдеди, бек къыйнала эди фронтха бармагъанына.

2-чи ноябрь бизни юйдегиге саулай къарачай халкъгъа да уллу къыйынлыкъ болуб тюшген эди. Мен ол заманда 13 джыл бола тургъан джашчыкъ эдим, эсимдеди танг аласы бла юйге аскер формалары бла кириб келгенлерин адамланы. Ташкёпюрде, джашаб тургъан юйюбюзден бир сагъатны ичинде чыгъаргъан эдиле. Джолгъа не алгъаныбыздан хапарсызма, алай а, поезде уллу ачлыкъ сынамагъаныбыз себебли, анам джарлы бир затчыкъла къыстырыргъа кюрешгенин ангылай эдим. Хариб анам, къолунда джети сабий, ауругъан эри къайдан табхан эди кюч джолгъа къуралыргъа, бизни булджутургъа, бюгюн да ангылаялмайма.

Джети сабийден экиси ол заманда ёлгендиле, кёчгюнчюнмю, огъесе, Къазахстандамы къарт атамы эсинде тюлдю.  Келишдирелмейме Фатима бла Хасанбийни ёлген заманларын- дейди ол. Мени кёлюме келгени, ала джолда ёлюб, къабырлары да болмагъаны себебли, кеси ичинден кюйсе да, бизге айтыб къояла болмазмы аттям.

- Къаллай бир джашасам да унутурукъ тюлме ол мал вагонланы ийислерин, тарлыкъларын, адамланы инджилгенлерин- дейди аття. Эркишиле, тиширыула, къартла,  сабийле-барысыда бир вагонда, эшикге чыгъаргъа мадарынг болмай, ашаргъа-ичерге джугъунг джокъ. Сабийле джылаб башласала, неда сууукъдан-ачдан къатыб къалсала, джарлы тиширыула биринчи заманда ичлерин уруб сарнай эдиле, артда Аллахны буйругъуна сыйыныбмы, огъесе джашаудан тюнгюлюбмю, акъыртынчыкъ эте эдиле джылауларын…

Бизни Къазахстанга элтиб къуйдула. Бир - бир къатында джашагъан къарачайлыла аз эдиле. Мени юйдегим Джамбул областны Чуйский районунда, Новый путь элге тюшген эди. Сууукъ бараклада джашаб башладыкъ, отун болмагъаны себебли къамишни оруб, къурай джыйыб тургъан джерибизни джылытыргъа кюреше эдик. Отунча болмай, ол бошалгъанлай юйден джылыу къуруй эди да кете эди.  Бизни элтген сагъатда "бандитле", къралны джаулары дегенликлерине, орус миллет болмаса, бизге киши ол ачы сёзлени айтмай эди. Къазакълыла не кючлеринден келгенни да этерге кюреше эдиле, алай а, кеслерини да джашагъанлары алай иги тюл эди. Сууукъдан, ачдан адамла тели ауруу бла ауруб башладыла. Бир джылны ичинде атам, 2 къарнашым бла эгечим ёлген эди. Анам бла мен кесибиз бастыргъан эдик аланы, кюреклерибиз болмай, кече къолларыбыз бла къаза эдик къабырла. Эсимден кетмейди, бастырыргъа адамлары болмайын талай арбазда  ёлюкле атылыб тургъанлары. Ашаргъа, ичерге джукъ джокъ, кърал берген кесекчикни да комендантла кеслери сюйгенча эте - къыйын эди джашауубуз. Юйде бири-биринден гитче талай сабий, мен гитчелигимден ишлерге кюреше эдим. Кесим тенгли джашчыкъла бла бирге ёгюз арбала бла тракторлагъа суу ташый эдик, 17 джыл болгъанында Балхач атлы озеродан Кёкджетау станциягъа дери темир джолда ёте эди кюнюм. Танг джарыгъандан, батхынчысына  таш ташыб, аны джолгъа къуя эдик.

Къарачай къызла, кёзлери сау ёлюкледеча джукъланыб, чегетледе агъач кесе эдиле, таш джюклей эдиле. Аталарыны, къарнашларыны алларына къарай эдиле, къазауатдан келедиле деб.

Эркишиле джыламайдыла - дейдиле. Кёчгюнчюлюкню юсюнден сёлешсе къарт атамы кёзлеринден джыламукъла кеслери аллына тёгюледиле. Артыкъсыз да сабийле кёрген къыйынлыкъланы юслеринден айтса.

1954 джыл къарт атам Магомет-Алий  чюгюндюр колхозда водоканалны учетчиги болуб ишлегенди, анда ол джашау нёгери Татьянагъа тюбегенди. Татьяна, Халкечланы Абдулну къызы, 10 джыл болуб Сары-Тюзден кёчгенди бу элге юйдегиси бла. Юй гитче сабийледен толу, анасы да ауушуб, кеси къарагъанды алагъа.  Магомет-Алий ишлеген колхозда ийнек саугъанды. Бир-эки айдан бу эки адам юйленедиле. 1955-чи джыл, алагъа джаш тууады. Атына Къурман атайдыла.

- Юйюбюзге, джерибизге келликбиз деб уллу ийнанмай эдик, тюнгюлюб бошагъан эди миллет. Ызыбызгъа къайтыргъа хапар келгенинде, бизни къууанчыбызны учу-къыйыры джокъ эди-дейди аття.

-Джуртубузгъа къайта тебрегеникде, къарачайлыла бла малкъарлыла бизде къалыгъыз деб къазакълыла кёб кюрешген эдиле. "Къаллай джер десегиз аллай берирбиз, ишлегиз, джашагъыз", - деб, джыларгъа джетиб тилей эди ала. Алай а, 14 джылны Ата джуртуна термилиб тургъан миллет  аллай сёзлени эшитирге да унамай эди. Майда 1-чи эшелон бла "Аллах сен джол бер!" деб, Къарачайгъа атландыкъ.

Къарт атам бла анням Къазахстандан эки сабий бла къайтхандыла, къызчыкълары Зарифа эки ай болуб, анасыны къолунда келгенди ата-бабаларыны джуртуна.

-Келсенг а, аллайгъа кел, юйле оюлуб, хапчюк джокъ, бачхаларыбыз ташлача къатыб - джыларыбыз келген эди.  Алай а: "Ата джуртда таула, суула да болушадыла" - деб, бош айтмайдыла. Акъыртын-акъыртын кюнге чыгъа башладыкъ, юйлени ишленнгенлери бла адамланы бетлерине да джылыу къайта тебреди. "Карачаевский" совхозну "Ташкёпюр" деген бёлюмюн ачхан эдик кёб турмайын. Мен анда талай джылны урунганма.

 Къарт атам окъууну сюйгени себебли, Къазахастандан келгенден сора Ставропольда бухгалтерликге окъугъанды, Къарачай району культура отделинде баш бухгалтер болуб ишлегенди, "Верхнекубанский" совхозда учетчик болуб талай джылны тургъанды. Пенсиягъа чыкъгъанында да Къарачай району пенсионерлери бла къарт адамларыны комитетини Председатели болуб тургъанды.

Бюгюнлюкде Магомет-Алий бла Татьянаны 5 сабийлери, туудукълары, туудукъларындан туугъанлары къонакъгъа келгенлей турадыла.

 Аллах биз сынагъанны сизге  сынатмасын. Келлик тёлюле тынчлыкъда, рахатлыкъда  джашарча этсин Аллах- дейди Магомет-Алий.