Джазыу тышына атхан...

Лайпанланы Билал,
Норвегия

Минги Тауну этегинде - умметчи эмда миллетчи адамла зияратха джюрюучю - нарт къабырла бардыла. Ол къабырлада Къарачай Халкъ-Джурт джашар ючюн, къама бла, къалам бла да къан-джан аямай кюрешгенле - шейитле, кераматлыла, халкъ, аскер башчыла, джигитле, айтыргъа - Минги таулула асрала келгендиле. Сын ташлагъа къарайма: Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам; Ачемез, Къара-Мусса, Татаркъан, Хасаукачы Умар, Джаттай; Абдуллах шыйых, Хаджи, Бушай; Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман...

Бу сюелген а къайсыды, къылычха ушаш къаламы бла къолунда? Окъуйма: Дудаланы Махмуд (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек). 01.01.1908 - 01.04.1981. Кимди ол, кърал тамада, аскер башчы, дин башчы, не бир джигит къазауатчымы? Огъай, аладан бири да тюлдю ол. Сюргюннге тюшген халкъланы, инсанланы хакъларын къайтартыр ючюн, халкъланы кеслерин, культураларын да сакълар ючюн, къаламын къама этиб, тохтаусуз кюрешген-сермешген адам болгъанды Махмуд. Кеси кетгенликге, этген иши, джазгъаны бизге алтын хазнады, юлгюдю.

Джазыу тышына атхан къарачайлылада Дудаланы Махмуддан онглу адамыбыз болмагъанды. Кёб заманны (СССР оюлгъунчу) бизде къралны, халкъны джауунча кёргюзтюрге кюрешгендиле аны. Таб, "Ленинни байрагъы" атлы къарачай газетде да, анга "сатлыкъ, душман, аллай-быллай" деб, хылымылы затла джазылгъаны тамада тёлюню эсинде болур. Да не этгенди да Махмуд, КГБ аны аллай бир кёрюб болмаз ючюн? Бир зат да. Джангыз тюз сёзю ючюн кёрюб болмагъандыла аны. Ол айтхан кертини энди кърал тамадала кеслери да айтадыла. Алай эсе, бизни борчубуз - Халкъыбызны Керти Адамын - Дудаланы Махмудну халкъыбызгъа джангыдан танытыуду, ёсюб келген тёлюле миллет джигитлерибизни билирге керекдиле. Дудаланы Махмуд бла Сылпагъарланы Йылмаз Науруз бир-бирине джазгъан къагъытланы-мектубланы (письмоланы) окъугъан да ангыларыкъды ала къаллай уллу адамла болгъанларын. Ёзге, ол джазмаланы берирден алгъа, сау бир илму-излем институт этерик ишни этиб атхан ол эки Адамны юсюнден къысха сёз айтыргъа излейме. Махмуд туугъанлы быйыл (2008 джыл) 100 джыл болады, Йылмаз туугъанлы - 70. Аланы юслеринден айтыла, джазыла да тургъанды. Йылмаз сауду, кёб джашасын, кесини юсюнден терс айтылгъанны тюзетирге боллукъду, Махмуд зауаллыны уа, джандетли болсун, аллай мадары джокъду, аны себебли аны юсюнден ажымсыз билген затымы айтыргъа борчлума мен.

Джангыз, башында "нарт къабырла" дегеним иги джорады ансы, нарт къабырла джокъдула - болургъа уа керек эдиле. Алай а, шейитлерибизни, джигитлерибизни рухлары Минги Таудан бизге къараб тургъанларына чыртда ишегим джокъду.

Дудаланы Махмуд

1940-чы джыллагъа дери Къарачай Илму-Излем Институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенди. Лайпанланы Хамид бла бирге биринчи фольклор китабланы (джырланы, джомакъланы, таурухланы, айтыуланы) джыйышдыргъан адамды. Ала чыгъаргъан "Эски къарачай джырла"-дан, "Къарачай фольклор"-дан текстле бир китабдан бир китабха кёчгенлей барадыла. Алагъа да, Махмудну осиятына кёре, джангыдан къаралыргъа кереклиси хакъды.

Къазауат башланнганында, аскерге чакъырылыб, 1942-чи джыл немчалагъа (алманлагъа) джесирге тюшеди. Амал табыб, джесирге ким тюшеди? Мадар болса, Сталинни джашы да тюшерик болмаз эди немчаланы къолларына. Джесир камплада (концлагерледе) ахрат азабын чегеди Махмуд. 1945-чи джыл, джесирлени ызына, СССР-ге къайтара тебрегенлеринде, Махмуд да бир къауум бла чегетге къачыб, кесин табдырмай тохтайды. Джесирлени эслеринде эди, политика командирле аскерчилеге окъуучу бегим: "джесирге тюшгеннге джуртун сатханнгача къараллыкъды. Джесирге тюшгенден эсе, кесигизни уругъуз. Ахыр окъну-патронну кесигизге сакълагъыз". Ма ол къоркъуу эди джесирлени джуртха къайытыуларына буруу болгъан. Немча лагерледе азабдан сора, джуртда да не ёлтюрюллюклерин, не да тутмакъ боллукъларын билгенлери себебли, артха къайытмай, джан къутхарыргъа кюреше эдиле джесирге тюшген совет аскерчиле. Дуда улу да - аланы бири. Кесине "тюркме" деб, Тюрк къралгъа ётерге мадар табады. Алай башланады ючюнчю джашауу зауаллыны. Биринчи джашауу Къарачайда, анда да къоркъуу тюбюнде: тукъуму ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа, интеллигент болгъаны ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа - азмыды чурум, аякъланнган кёзюую 1930-1937 джыллагъа тюшген адамны. Экинчи джашауу джесирликде ётеди. Ючюнчю джашауу да - тыш къраллада: Тюркиеде, Германияда, Америкада... Алай а, къайда болса да, Махмудну тюню-тюшю да, сёзю-иши да Къарачай болгъанды.

Менде сакъланнган къагъытларыны биринде Махмуд былай джазады: "Мен ненча кере аджалдан къалгъанма: 1930-чу джыллада тутулмадым; къазауатда джоюлмадым; джесирликде ёлмедим. Къатымда адамла ёлюб, мен а сау къалыб баргъанма. Не ючюн? Не ючюн къутхаргъанды анча кере мени ёлюмден Аллах?".

Ол соруугъа бютеу джашауу бла джууаб этгенди Махмуд. Кесини къайдагъысын, ким болгъанын билдирмез ючюн (Совет къралда юйдегисине, джууукъларына къыйынлыкъ джетдирирле деб къоркъгъандан), атын тюрлендиреди, псевдонимле алады. Джангы атларындан эм белгилиле: Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек. Ол атла бла чыгъады 1950-чю джыллада Тюркиеде китаблары: "Къарачай-Малкъарда малчылыкъ эмда аны бла байламлы тёреле"; "Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы (трагедиясы)".

Малчылыкъны юсюнден китабны Ата джуртда биринчи басмалагъан Бегийланы Абдуллахды ("Минги Тау" журнал, 1994 джыл, № 5). Бек уллу ишни этгени бла бирге, Абдуллах бир кемлик да джибергенди: Дуда улуну къыйынын, таза къарачай тилде ол кеси джазгъанча къоймай, сёзлерине, харифлерине дери тюрлендириб, бир малкъарлы джазгъанча этгенди. Аны себебли, ол джангылычны да тюзете, мен "Ас-Алан" журналда Махмудну китабын, ол кеси джарашдыргъанча, Къарачай тюркчесин эмда Тюркие тюркчесин бергенме.

Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну) китабын "Минги Тауда" басмалай, Абдуллах Бегий улу редакторлукъ сёзюн джазады: "Бу сиз окъурукъ зат - не бир аламат хапар, не да бир сейирлик таурух тюлдю... Ёмюр ёмюрледен келген бир тынгылы халкъ джоюлуб кетсе, андан не зат къалыргъа боллукъ эди - Бу - Олду. Джер джюзюнде къайсы халкъны юсюнден джазылгъанды: ма быллай халкъны къырдыла, джокъ этдиле, аны уа ма быллай тауушлукъ адетлери, тёрелери бар эди; ол ма быллай низамлы, огъурлу, иш кёллю халкъ эди деб? Болгъанмыды, айтырча, аллай юлгю, тыш къраллада китабха салыб чыгъарырча? Бу - Олду. Биз, Къарачай-Малкъар Халкъ, джоюлгъанланы санында эдик. Аллахха шукур, халкъыбыз сау къалгъанды. Джашау тёреси да сакъланнганды. Тозураса да, сакъланнганды. Халкъ сакълаялгъаны - не, тас этгени - не, бери - Бу Китабха тюшмей къалгъаны не - эсибизни джыйыб, толу болмаса да, энди аны айталлыкъ бизбиз - бир кере асмакъ джибден юзюлюб тюшген халкъ. Иш усталыгъын, адетин, тёресин, чамын, оюнун, къылыгъын, джерин, тауун, ташын китаблагъа тюшюрюб, миллетибизни атын ёлюмден къутхарыргъа кюрешген Таулу - бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды? Къайданды?.. Саумуду? Кими барды?.. Айтыллыкъ зат кёбдю, алай а, китаб чыкъгъандан сора... Бусагъатда уа, бу китабны окъуюкъ да, кеси кесибизни джангыдан таныйыкъ".

Бегийланы Абдуллах Дудаланы Махмудну юсюнден Йылмаз Науруз джазгъанны, Йылмазны кесини да къысха биографиясын береди "Минги Тау" журналда (1998 джыл, №1, 172-186 бетле). Абдуллахны сагъыннганыбыз бла, кертисин айта кетерге излейме: Бегий улу уллу назмучу болгъаны бла къалмай, онглу редактор болгъанын да танытханды - "Минги Тау" дергини дунияда эм иги журналланы дараджасына чыгъаргъан эди, миллет ангыбызны, тарих эсибизни къозгъаб тургъан басма Сёз этген эди. Аны редакторлукъдан кетгени (кетергенлери) бизни миллет ангыбызны, тарих эсибизни, культурабызны айныууна заранды, бек уллу заран.

Мен Махмудну эки китабын да (Малчылыкъны юсюнден китабын оригиналындача - къарачай, тюрк тилледе; Халкъны Фаджиясыны юсюнден китабын да оригиналындача - тюрк тилде) "Ас-Алан" журналны 2001 джыл чыкъгъан 2(5) номеринде басмалатхан эдим. Радио "Liberty" ("Свобода") бла окъугъан материалларын "Юйге игилик" газетде (№№28-29, №32, №№34-35, №50) чыгъаргъан бла къалмай, "Правозащитники репрессированных народов" ("Сюргюннге тюшген халкъланы ёкюллери") китабха да (ISBN 5-900522-05-9; Москва, 1996 джыл; 11-73 бетле) салгъан эдим. Ол материалланы меннге Хубийланы Хаджи-Мурат алыб берген эди Махмудну къызы Айбикеден мен 1990-чы джыллада Америкада болгъан сагъатымда.

Дагъыда бир къауум материалын, журналист эмда джазыучу Лайпанланы Сейитни "Дуда улу тюзюн, кертисин джазса да, быллай затланы басмалар кёзюу келмегенди алкъын" деген сёзюне тынгылаб, басмаламай къойгъанма. Ол къагъытланы ичинде Дуда улуну аманаты-осияты бар эди бизге - Къарачайны тарихи, культурасы, тили, адабияты бла кюрешгенлеге. Анда айтылгъанны мен кёб адамны ауузундан эшитгенме, Лайпанланы Сейитни кесинден да. Ёзге, тюзюн бизде бир-бирине айтыргъа боллукъдула, аны да шыбырдаб; джазаргъа, басмаларгъа уа - къайда!.. Дуда улуну джазгъаныны къысха магъанасын эки-юч сёз бла былай айтыргъа боллукъду: "Ёзден сёз эмда къул адабият" ("Свободное (независимое) слово и пролетарская литература"). Махмудну айтханы: "Советлени кёзюуюнде къул адабият (пролетар литература) къуралгъан эсе да, халкъны ёмюрледен келген ёзден сёзюн - керти тарихин, фольклорун болгъаныча сакъларгъа керек эдик. Эски тарихибизни, культурабызны коммунист режимге джараулу этиб джазыб, басмалаб, бойнубузгъа уллу гюнах алгъанбыз. Фольклорну, эски джырланы джыйыб, сюзюб, басмагъа теджеген сагъатда кёб затны къоратханбыз, къошханбыз, тюрлендиргенбиз".

1930-1940 джыллада Къарачай илму-излем институтда фольклор бла байламлы ишле къалай баргъанларын джаза, Дуда улу джарсыйды: "Ай медет, биз мадарсызлыкъдан джазгъан ётюрюклени джаш тёлю кертиге санаб турургъа боллукъду. "Кърал тюрленнгени сайын, тарихибизни да, фольклорубузну да тюрлендириб барсакъ, къалай болур? Ол гюнахым бла кетерге излемейме дуниядан. Тюзюн айта кетерге излейме". Айтады тюзюн Махмуд. Алай а, совет коммунист кърал оюлгъандан сора да, ол системада, къул ангыда ёсгенлеге, Махмудну эркин фикири, ёзден сёзю керекмиди? Керекди, алагъа тюл, ёсюб келген джаш тёлюге. Дуда улуну осиятыны бир кесегин алим Лайпанланы Нюр-Магомет Махмуд зауаллыны Гитче Къарачайда джашагъан къызындан табыб, басмагъа теджегенди. Алай а, аны басмалагъан бла къалмай, сууну эски ызына къайтарыргъа керекди - эски джырланы да Махмуд айтханча, Махмудда сакъланнганча тюзетиб, буруннгу формаларын, магъаналарын сакълаб, джангыдан басмаларгъа борчлубуз.

Дудаланы Махмуд туугъанлы быйыл джюз джыл болады. Аны туугъан-ёлген тархын не Къарачайда, не Тюркиеде, ажымсыз билиб, айталгъан болмагъанды. Джаз ала, Йылмаз Наурузгъа телефон этиб соргъанымда "кюнюн, айын тюзетиб айталлыкъ тюлме, туугъан джылы 1908, ауушхан джылы да 1980 джыл болур рахматлыны, деб эсеб этеме" дейди.

Махмудну Америкада Айбике къызына сёлешгенимде, атасыны 1908 джыл январны биринде туугъанын, 1981 джыл апрелни биринде да ауушханын билдирди. Бу тархны мен да Йылмазгъа билдиргенимде, ол оюмун айтды:

- Огъай, къызы джангылгъан этеди. Махмуд ол заманнга дери джашаса, меннге деб хазырлагъан къол джазмаларын иймей къоярыкъ тюл эди. Ол биринчиси. Экинчиси да, медицина джаны бла, Махмудну аурууу аллай бир джашаргъа къоярыкъ тюл эди.

Махмуд саулугъунда къол джазмаларын Йылмазгъа нек ашырмагъанын, ёлгенинден сора да юйдегиси аны осиятын нек толтурмагъанын, билмейме. 1993 джыл Айбике атасыны бир китаблыкъ къагъытларын меннге тыйгъычсыз берген эди. Ёзге, сёз аны юсюнден тюлдю. Махмудну дуниягъа келген-кетген заманын ажымсыз билир ючюн, Америкагъа джангыдан къонгурау этеме. Айбикени табалмайма.

2008-чи джылны июнь айында Америкада Дудаланы Садыкъны юй бийчеси Софиягъа сёлешгенимде, ол да Айбике айтханны айтады: Дудаланы Махмудну туугъаны 1908-чи джыл, январны бириндеди; 1981-чи джыл, апрелни бири да ауушхан кюнюдю. Сын ташында джазыу да алайды. Патерсонда асралгъанды.

Бу ишде аз да ишеклик къалмаз ючюн, аманатымы тындыра, профессор Хаджи-Мурат Хубий Махмудну кесини, юй бийчесини да къабырларын суратха алыб, ийгенди меннге. Махмуддан уллу архив къалгъанды: кёбюсю Америкада къызындады, менде да Махмудну къызы Айбике берген бир китаблыкъ заты барды (аны басмалатыу къайгъыдама бусагъатда), Йылмазда неси болгъанын ол кеси айтады.

Сылпагъарланы Азрет-Алийни джашы Йылмаз Науруз

1905-чи джыл Тюркге кёчген белгили Герий афендини туудугъуду. 1938 джыл мартны онбиринде Тюркиени Эски-шехер тийресинде туугъанды. Усталыгъы адам дохтурду. Медицина джаны бла билим алыуун Германияда (Алманияда) тамамлагъанды. Арт кёзюуге дери ол усталыгъы бла ишлегенлей тургъанды. Алай а, аны эм уллу иши - Дудаланы Махмуд кёлтюрген къарачай байракъны мийикге тутуб, бюгюнлеге джетдиргениди. Атына тыйыншлыды (Йылмаз - батыр, ётгюр деб, кёчюрюледи тюркчеден). Тюркде Къарачайчылыкъ сезимни-ангыны-эсни къозгъагъан Дудаланы Махмуд болгъан эсе, аны джукълатмай тургъан къауумну башы Йылмаз Наурузду.

Йылмаз башха дергилеге да статьяла джазарын къоймагъанлай, "Бирлешик Кавказия" деб, бютеу Шимал Кавказгъа джораланннган журналны, "Къарт Джурт" деб да таза къарачай журналны чыгъарыб тургъанды. "Кёргенлерим, билгенлерим, эшитгенлерим" деб, къарачай адетлени ким да сейирсиниб окъурча, къагъытха тюшюргенди. Йылмаз чексиз кёб иш этгенди. Къарачай халкъыбызны тарихини, культурасыны тёрюнде турлукъ сыйлы адамларыбызны бириди.

Биз сёзню узун этиб джармалагъандан эсе, Йылмаз бла Махмуд бир-бирине джазгъан къагъытлагъа кёчейик. Ала, халкъыбызны сакълар джанындан эки патриот бир-бирине джазгъан фикирле тюлдюле къуру. Бизни адабиятда эпистоляр жанрны тамалын салгъан магъаналары да барды аланы. Дагъыда, къарачай тюрк тилибизни байлыгъына, субайлыгъына шагъатды быланы джазгъанлары. Дагъыда, халкъыбызны къыйын къадары, джазыуу, тюненеси, бюгюню, таб тамбласы да, тюшюндюрюрча, сагъайтырча къараб турады аланы джазгъанларындан. Дагъыда...

Бу ишни юсюнде мен этген - Кавказда къарачайлыла ангыларча, текстлени кирилл харифлеге кёчюргенме, ангылашынмагъан сёзлени да къарачай-малкъар магъаналарын берирге кюрешгенме. Башха бир затларына тиймегенме. Тиерге да эркинлигим джокъду. Джазгъанларын джазгъанларыча къойгъанма. Къарачайда басмадан чыгъара эселе, Йылмаз тамадабызгъа иер акъылым барды. Ары дери www.As-Alan.com интернет-сайтда окъургъа боллукъду.