"Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да…"

 

50 джылны мындан алгъа Азияда "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Кавказгъа, Ата джуртха, барлыкъбыз" деген сёзле хар къарачайлыны джерлерибизге, сууларыбызгъа уллу сюймеклиги болгъанын кёргюзтгенди. Ол заманда хар къарачайлы не джууабны орнуна да, бу сёзлени айтханды. Ол сёзле, Къуранны сыйлы аятын минг кере айтсанг да, учундургъанча, учундуруб Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда миллетибиз бир бёлек замандан тас боллугъундан къутхаргъанды. Бир сагъыш этигиз, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да" демей, "былайда да орун табханбыз, мында да барды къабырларыбыз" деб, анда къалыб кетсек. Тюрк тилли къазахланы, къыргъызланы, узбеклени ортасында тилибиз къатыша, адетлерибиз тас бола, миллетибиз эриб кетерик болур эди. Анга да, СССР чачылгъандан сора, ол республикалада кёчюб келген миллетлеге тик къарагъанларын эсге алсакъ (бюгюн биз кёрген тюрк-месхитинчилени болумлары шагъат), санларыбыз титирерчады. Ол себебден, мени сартын, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да" деген сёзлеге "эсгертме" салыргъа керек болур. Ата джуртубузгъа къайта башлагъанлы 50 джыл болады. Андан бери ючюнчю тёлю туугъанды. Алай демеклик, къарачайгъа къайтхан джылда туугъандан туугъанны балалары юйдеги эте башлагъандыла. Ала "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да…" деген сёзлени эшитген эселе да, къаллай магъанасы болгъанын билемидиле экен? Бу соруугъа джууаб бере, Ата джуртубузгъа къайтханыбыз къалай болгъанын джаш тёлюбюзню эсине энтда бир салайым деб, къысха хапар айтыргъа излейме.

ХХ съезд. Хрущёвгъа бюсюреу.
КПСС-ни 1956 джылны февраль айда болгъан ХХ съезди СССР-ни тарихинде уллу орну болгъанын билебиз. Анга "Хрущевская оттепель" дейдиле. Кертиси да, ол бузлаб тургъан коммунист-тоталитар системаны эрите башлагъанды, тюрмедеча къуралгъан къралда, миллетлеге, адамлагъа эркинлик, демократия эмда башха затла бла толу хайырланыргъа кенг джол ачханды. Миллионла бла зарауатлыкъ джетгенлеге, бизни миллетча бандит атха чыгъыб, Ата джуртларындан зор бла кёчюрюлген миллетлеге тейри эшик ачханды. Хрущёвну этген иши Россияны тарихинде хаман да энчи орун алгъанлай къаллыкъды. Ол себебден Хрущёвну съездде этген "О культе личности и его последствиях" деген доклады бизни миллетни джюрегине балхам-балча джарашханды.

Хрущёв съездде бизни юсюбюзден ачыкъ былай айтханды: "Единовластие Сталина привело к особо тяжким последствиям в ходе Великой Отечественной войны… Речь идет о массовом выселении со своих мест целых народов. Причем такого рода выселение никак не диктовалось военными соображениями. Так, уже в 1943 г., когда на фронтах Великой Отечественной войны определился прочный перелом в ходе войны в пользу Советского Союза, принято было и осуществлено решение о выселении с занимаемой территории всех карачаевцев… как можно возлагать ответственность за враждебные действия отдельных лиц или групп на целые народы, включая женщин, детей, стариков, коммунистов и комсомольцев, и подвергнуть их массовым репрессиям, лишениям и страданиям".

Алай а, Брежневни, Сусловну заманында Хрущёв этген ол ишге терс къарау башланнганды. Алай а анга къара мухур салыр мадар джокъ эди. Бир сагъыш этигиз, официал документлеге кёре, ГУЛАГ-лада 1943-чю джыл январны 1-не 1.484.182 тутмакъ болгъанды, 1953-чю джыл январны 1-не уа - 2.468.524 тутмакъ. Къазауатны джылларында кёчюрюлген спецпереселенецлени саны 1953-чю джыл январны 1-не 2.753.356 адамгъа джетгенди. Бу эки санны бир-бирине къошсакъ, Сталин ёлгюнчю къралда къаллай бир адам тутмакъда эмда комендатураланы аякъ тюблеринде болуб, баш эркинликлерин тас этгенлерин кёребиз. Аланы къаллай бир минги джыл сайын зарауатлыкъдан, ачлыкъдан ёлгенди!

Быллай ачы цифраланы бизни миллетни юсюнде да кёребиз. 1943-1944 джыллада саулай да 71869 къарачайлы Къазахстаннга, Къыргъызстаннга, Узбекистаннга кёчюрюлгенди. Аланы 18 проценти къарт адамла болгъандыла, 28,1 проценти тиширыула, 53,8 проценти уа 16 джыл толмагъан сабийле болгъандыла. Джолда Къазахстаннга эмда Орта Азиягъа джетгинчи, 20-21 кюнню ичинде, аладан 658 адам ёлгенди. Миллетибизге уллу къыйынлыкъ а 1944-1945 джыллада джетгенди. Ачлыкъны, джаланнгачлыкъны тышында, иссилик, сууну аманлыгъы, бир-бирин табыб болушур мадар болмагъанлыкъ, дагъыда башха кёб затла миллетибизге хыйсабсыз ёлюм келтиргендиле. Ал джыллада статистика иги кёргюзмегени себебли къаллай бир адамыбыз къырылгъаны белгисизди. 1945-50-чи джыллада 13141 къарачайлы ёлгенди, деб кёргюзтюледи официал статистикада. Демография джаны бла 1959-чу джылгъа миллетибизни 26,3 проценти къорагъанды. Быллай къыйынлыкъла Кавказдан кёчюрюлген миллетлени барына да джетгендиле. Статистикагъа кёре, къарачай, малкъар, чечен, ингуш миллетледен 1948-чи джыл июлну 1-не деричи 144704 адам ёлгенди.

Сталинни терслигин тюзете Н.С. Хрущёв миллетлени Ата джуртларына къайтырларына джол ачханды. Анга, аны джигитлигине бюгюнлюкде биз толу сый бералабызмы?

"Кетеменден не хапар?"
Хрущёвну ХХ съездде этген доклады 1956-чы джылны апрель айына деричи халкъгъа уллу белгили болмагъанды. Апрель айдан башлаб джабыкъ партия джыйылыулада "О культе личности Сталина и его последствиях" деген докладны сюзгендиле. Ол халкъгъа джайыла, къарачайны интеллигенциясы аны бла кёллене, миллетини эркинлиги ючюн кюрешин башлайды. ХХ съездни бегимин халкъгъа ангылатыу иш башланнгандан сора КПСС-ни Ара Комитетине, Н. С. Хрущёвгъа, дагъыда башха кърал тамадалагъа халкъны аты бла чакъырыула, тилек письмола джаза башлагъандыла. Къарачайлыланы биринчи джыйылыулары 1956-чы джыл майны 13-де Фрунзе шахарны къатында Воронцовка деген элде болады. 500 адам къошулгъан джыйылыуда Москвагъа тилек бла барлыкъ делегация айырылады. Акъбайланы Магомет, Алийланы Ракай, Къараланы Басханукъ, Эбзеланы Аскер, боладыла ала - дагъыда алагъа Ессентукда джашагъан Токаланы Сеит-Умарны, Ленинградда джашагъан Багъатырланы Харунну къошаргъа деб, бегим алынады. Майны 23-де Сеит-Умар бла Харундан къалгъанла Москвагъа келедиле. Бир талай кюнню ишни къалай башларыкъларына оноу этедиле. Багъатыр улуну Ленинграддан чакъырадыла, алай а, ол ауругъаны себебли, келалмайды. Июнну 1-де Тока улу келеди.

Делегация М. А. Сусловну приёмныйине келиб, анга телефон бла сёлеширге мадар табадыла. Суслов Тока улуна былай айтады: "Я болел 17 дней, сегодня вышел на работу и очень занят, прибывает Иосиф Броз Тито… По вашей записке секретариат ЦК утвердил комиссию, которая примет вас. Со своей стороны могу сказать, не занимайтесь иллюзиями".

- Тюзюн айтыргъа керекди,- деб хапар айтыучан эди, артда Акъбайланы Магомет,- Суслов бизни АК-ны комиссиясына дженгил кирирча этген эди, барыбызгъа командировочный джол хакъла да бердирдирген эди.

Июнну 2-де 12 сагъатда Къарачайны делегациясы КПСС-ни АКны Комиссиясы бла тюбешеди. Комиссиядан 9 адам столну бир джанында, Къарачайны келечилери да бир джанында олтуруб сёлешедиле.

2,5 сагъатлыкъ тюбешиуде сёз къарачайлылагъа реабилитация этилиб, Къарачай автономия орнуна салыныб, халкъны Ата джуртуна къайтарыргъа керек болгъаныны юсюнден барады. КПСС-ни АК-ны къуллукъчулары къарачай халкъ Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда кеслерин джигер урунуу бла танытханларын черте, анда къалыб кетсегиз деген оюмну айтадыла. Комиссияны председатели, КПСС-ни АК-ны къурау бёлюмюню председатели Громов былай айтады: "Что главнее для человека? Ведь многие карачаевцы сейчас уже хорошо живут материально и в Азии, даже лучше чем сторожилы". Комиссия къарачайлыланы Азияда къаллыкъларын кърал излегенин ачыкъ билдиреди. Алайда къарачайны делегациясы, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да Ата джуртха барлыкъбыз" деген халкъны излемин комиссиягъа айтады. "Халкъ бизге къуру аллай борч салгъанды", деб тохтайды. Келечилерибиз: "Главное для нашего народа свобода и Родина, и мы потому хотим вернуться на Кавказ. А там заживем еще лучше и построим дома еще лучше. Только возвращение на Родину будет означать реабилитацию" деб, излемни кескин айтадыла.

Делегациябыз Москвадан Азиягъа къайтханындан сора къарачай джашагъан элледе кёб джыйылыула боладыла. Халкъда, "кетеменден не хапар?" деген соруу ма ол заманда джайылады. Миллетибизни Ата джуртха къайтарыу ишге элледен кёб уланла, къызла къошуладыла.

1956-чы джыл июну 4-де къарачай халкъны экинчи делегациясы Н. С. Хрущёв бла тюбешиб, сёлешгенди. Делегациягъа СССР-ни кърал башчысына тюбер мадар джигер къызыбыз Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы (Къобанланы) Нузуланы кючю бла чыгъады. Аны кёкюрегинде алтын джулдузун кёргенлеринде, очередсиз делегациягъа джол ачхандыла. Делегацияда бу адамла болгъандыла: Чагъарланы Джашарбекни джашы Ибрагим, Гаджаланы Ибрагимни джашы Маджир, Байрамукъланы Мамураны джашы Юсуф, Гюрджюланы Хамзатны джашы Таубий, Джаммаланы Исхакъны джашы Мурат, Орусланы Хамзатны джашы Умар, Байрамукъланы Ёзденни джашы Ибрагим.

Хрущёв орнундан туруб Къарачайны келечилерини хар бирини къолун эки къолу бла тутуб, олтуругъуз дегенди. "Я читал ваше письмо" деб, сёзюн башлагъанды. Дунияда эм уллу къралны башчысы, башха ишлерин къоюб, бир гитче миллетни келечилери бла бир сагъатха джууукъну сёлешгени, аны Сталин къыйынлыкъ кёргюзген миллетлеге къалай бир сый бергенин кёргюзтеди. Къарачайны келечилери тилеклерин толу айтханларында сора: "Вопрос сложный, на территории, откуда высланы карачаевцы, живут уже люди, которые не виноваты в том, что их переселили. Это с одной стороны, а с другой - власти на местах расселения карачаевцев не очень-то хотят их отпускать", - дейди. Биз былайда ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, къарачайлыланы, малкъарлыланы Къазахстан бла Къыргъызстанны чеклеринде бир этиб, автономия къуралса деген излемни эслейбиз. Аллахха шукур, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да" деген джюрек термилиуюбюз хорлагъанды. Гаджаланы Маджир ол кёзюуде былай айтханды: "Что касается местных властей, то мы хотели бы предупредить Вас, что они будут за то, чтобы не отпускать на родину, так как карачаевцы понравились им, как хорошие животноводы. Если настоящее положение народа останется без изменения, то через 50 лет нашей нации не будет, она растворится, исчезнет".

Анга Хрущёв сорады: "Ассимилируется? Это правда, что такая опасность существует для вашей нации?"

Гаджа улу: "Мы испытываем тревогу по этому поводу" деб, джууаб береди. Хрущёв къарачайны келечилерини хар бири къайда ишлегенин сорады. Тюбешиуню аягъында: "Да, я вас понял, все вы объяснили достаточно, но я один не решаю. Мы сделаем все для того, чтобы найти правильное решение" деб, сёзюн бошайды эмда делегацияны кабинетинден джылы ашырады.

Ма былай, къарачайны келечилери халкъ салгъан борчларын сый бла толтурадыла. Ала Москвадан къайтханларындан сора, эллеге айлана, кёб соруулагъа джууаб бередиле. Ата джуртубузгъа къайтыргъа мадарла ачыла башлагъанын айтадыла. Алай а, Н. С. Хрущёв айтханча, иш алай дженгил бармайды. Къарачайлыла Хрущёвгъа киргенден сора 12 кюнден СССР-ни Баш Советини Указы чыгъады "О снятии ограничений по спецпереселению с чеченцев, ингушей, карачаевцев, членов их семей, выселенных в период Великой Отечественной войны" деб. Анда айтылгъан миллетлени спецпереселенецлерин тергеуден чыгъарыргъа деб айтылады биринчи пунктда. Алай а ол Указны экинчи пункту ол эркинликни магъанасыз этгенди. Анда "Установить, что снятие ограничений по спецпереселению лиц, перечисленных в статье первой настоящего Указа, не влечет за собой возвращение имушества, конфискованный при выселении и, что они не имеют право возвращаться в места, откуда были выселены".

Джангы Указ
Къарачайлыланы, чеченлилени, ингушланы НКВД-ны комендатурасындан бош этгенликге, Ата джуртларына къайтыргъа, сыйырылгъан мюлклерин ызына излерге эркинликлери болмагъаны джангыдан чертилгенди. Алай а миллетле бу Указны кеслери сюйгенлерича хайырлана башлагъандыла. Комендатурадан ычхыннган халкъ соруу-оруу этмегенлей, джашыртын бирем-бирем джуртларына кёчюб тебрегендиле. Бу болум кърал тамадаланы сагъышлы этгенди.

1956-чы джыл августну 2-де КПСС-ни Ара Комитетинден Алма-Атагъа къарачайлыла кёчюрюлгюнчю Черкес автоном областны биринчи секретары болуб тургъан, Ивелев Василий Васильевични башчылыгъы бла комиссия келгенди. Ол комиссия кёчюрюлгенлени болумларын, ала джашагъан джерледе къараб, АК-гъа рекомендация джазаргъа борчлу болгъанды. Августну 15-де Фрунзеде комиссия бла Къараланы Басханукъ, Биджиланы Топушай, Чотчаланы Ислам, Акъбайланы Магомет тюбейдиле. Ала къарачайлыланы Ата джуртха кёчерге талпыгъанларын айта, этиллик ишлени юсюнден оюмну джазыб къагъытла бередиле.

Августну 19-20-да комиссия бла джангыдан тюбешир ючюн Алма-Атагъа Къараланы Б., Чотчаланы И., Байчораланы М., Акъбайланы М. барадыла. Джангыдан къарачай халкъны тилегин айтадыла.

Комиссия бла тюбешген бла къалмай къарачайлыланы подпислерин джыйыу ишни башлайдыла. Сентябрны 25-де Къараланы Б, Боташланы М., Эбзеланы А., Текеланы А., Чотчаланы И., Джантотайланы Ю., Алчакъланы А. Фрунзе шахаргъа барыб Къыргъызстанда къарачайлылада подпись джыйыу ишни башлайдыла. 1956-чы джыл сентябрны 27-не дери Къазахстан бла Къыргъызстандан 30 мингнге джууукъ подпись джыйылыб, ол къагъытланы Москвагъа элтирге Акъбайланы Магомет бла Чотчаланы Исламгъа борч салынады. Ала октябрны 10-да къагъытланы А. И. Микоянны башчылыгъы бла къуралгъан Правительство комиссиягъа элтиб бередиле.

Алай бла 1956-чы джылны май айындан башлаб, миллетибизни Ата джуртуна къайтарыр ючюн кёб иш этедиле. Аланы кючлери бла КПСС-ни АК-да биринчи болуб къуру къарачайлыланы юсюнден Громовну башчылыгъы бла комиссия къуралады. Артда А. И. Микоянны башчылыгъы бла экинчи Правительство комиссия, къуру къарачайлыланы юсюнден болуб къалмай, чеченлилени, ингушлуланы, малкъарлыланы, къалмукълуланы ишлерине да къарайды. Правительство комиссия бла къалмай, тилек къагъытларын Совет Союзну Маршалы Жуковгъа къарачай офицерле да бередиле. Алай бла, кёчюрюлген миллетлени уллу къозгъалыуларыны кючюнден, 1956-чы джыл ноябрны 24-де КПСС-ни АК-ни Президиумуну бегими чыгъады "О восстановлении национальной автономии калмыцкого, карачаевского, балкарского, чеченского и ингушского народов" деб. Аны биринчи пунктунда "Восстановить национальную автономию калмыцкого, карачаевского, балкарского и чечено-ингушского народов. Преобразовать Черкесскую автономную область в Карачаево-Черкесскую автономную область в составе Ставропольского края РСФСР" деген бегим да алынады. Ол бегимде къалмукъ, къарачай, малкъар халкъла Ата джуртларына 1957-1958-чи джыллада, чеченлиле бла ингушла 1957-1960-чы джыллада къайтарыллыкълары айтылады. Ата джуртха джол ачылады, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да…" деген термилген тилегибизге джетебиз.

Бирикген Къарачай-Черкес автономияны нек къурагъандыла?
1957-чи джыл январны 9-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы чыгъады "О преобразовании Черкесской автономной области в Карачаево-Черкесскую автономную область" деб. Указда автономия къуралгъаны бла бирге 1943-чю джыл октябрны 12-де алыннган "О ликвидации Карачаевской автономной области и административном устройстве ее территории" эмда 1956-чы джыл июль айны 16-да къарачайлыланы Ата джуртларына къайтарыргъа эркинликлери джокъду деген Указлары къоратылгъандыла.

Къарачайны халкъ келечилери хаман да автономиябызны орнуна салыгъыз, деб тилегендиле. Алай а, аны къоюб, кърал бирлешген Къарачай-Черкес автономияны къурагъанды. Ол алай нек болгъанды? Аны юсюнден басмада джазыла тургъанды. Алай а аны баш шарты была болгъандыла деб кёлюме келеди:

1. Къарачай, Черкес, абаза, ногъай халкъла эмда къазакъла Россиягъа киргенли хаман да Баталпашинск административ-территория округга киргендиле. Аланы джер-суу байлыкълары, экономикалары, социал-турмуш джашаулары, культуралары бир-бири бла байламлы болгъандыла;

2. Совет власть 1922-чи джыл Къарачай-Черкес автоном областны къурагъанында да ол джорукъну тутханды. 1926-чы джыл автономия экиге юлешиннгенликге, политика, миллет автономия джаны бла халкъла башха-башха айтылсала да, кърал аны табха санамагъанды. 1926-1930-чу джыллада къазакъла, абазалыла кеслери энчи болургъа излеб тургъандыла. 1928-чи джыл орус-къазакъ район да къуралыб, саулай станселе Армавир округга киргендиле. Алай а ол халкълагъа табсыз болгъанды. Ол себебден 1931-чи джыл орус-къазакъ округ экиге юлешиниб, Къарачай бла Черкесиягъа берилгенди.

Къарачайны джери Черкесияны джеринден эсе кёб болгъанды. Къарачай малчылыкъ, тау-магъадан къазыу, къурулуш ишле бла алгъа баргъанды. Черкесия уа - джерчилик бла. Алай а джер аз болгъаны себебли аны алай уллу магъанасы болмагъанды.

3. Черкес автоном область Ставрополь крайны эм къарыусуз региону болгъаны себебли, аны статусуну юсюнден 1956-чы джылда сёз джюрюгенди. Сёз джюрюгени бла къалмай, ол джылны май айында Черкес автоном областны болгъан районлары къурутулгъандыла. Хабез, Адыге-Хабль эмда башха районланы эллери Черкесскеде облисполкомгъа тюзюнлей бойсуннгандыла. Алай бла областда административ реформа этиле башлагъанды. Бу кёзюуде къралда къарачайны автономиясын орнуна саллыкъ ишле башланнганлары себебли, Черкесияда административ реформа да тохтайды.

4. Алгъыннгы Къарачай автоном областны джерлеринде не промышленность, не эл мюлк иш, не социал-турмуш, культура, инфраструктурала болмагъанлары себебли хар затны джангыдан къурар ючюн, кърал уллу кюч салыргъа керек болгъанды. Кертиси да, алгъыннгы Къарачай автономияны джеринде болум бек къарыусуз эди. Сёз ючюн, къуру Грузиягъа кирген Клухор районда къарачай кёчюрюлгюнчю 6001 юйден къуру 653 юй къалгъан эди, аланы да 60-70 проценти тозураб эдиле.

5. Къарачайлыланы 1942-чи джылны август айындан башлаб аскерге алмагъанлары себебли, джашларыбыз, къызларыбыз Къазахстан бла Къыргъызстанда джангы джетген джигер ишчи резерв болгъандыла. Аланы Кавказгъа кёчгенден сора къаллай ишледе хайырландырыргъа боллугъуну сагъышын да этгендиле. Бизни миллетибиз къайда да джигер уруна келгенди. Кёчюрюлген халкълада къуру къарачайлылада болмаса, Социалист Урунууну Джигити атха ие болгъан кишиде джокъду. Шидакъланы Патия, Къобанланы Нузула, Абдулаланы Тамара ол сыйлы атха ие болгъан эдиле, дагъыда джюзле бла башхала къралны сыйлы медаллары бла орденлерин алгъан эдиле. Ол ишчи резервни алгъыннгы тау джерлеге элтмей тюз джерлеге тюшюрюб хайырланыр ючюн бирикген Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанын экономика джаны бла да тюзге санагъандыла.

6. Ол себебден къарачайлыладан не бла да тюз джерледе элле къураргъа излегендиле. Сёз ючюн, Холодный Родникге 300 юйдеги, Николаевкагъа 700, Кёл Джагъагъа 1400, Чапаевскоеге 500, Адыге-Хабль районну Эрсакон элине, пос. Плавныйне 400, Грушка бла Шелканкагъа 500, Хабез районну Эки-Суу арасына 1000 юйдегини орнатыргъа кюрешгендиле.

Ол себебден тюз джерледе шекер ёсдюрюр ючюн Эркин-Шахарда шекер заводну да ишлеб башлагъандыла. Алай а аллында къарачайлыла тюз джерлени унамай, "Азияны къум тюзлеринде турсакъ а" деб уллу "къазауат" бардыргъандыла. Артда ууакъ-ууакъ тауладан саркъа, къарачай элле бюгюннгю болумгъа джетгендиле.

Башында айтылгъан оюмланы эсге ала, 1957-чи джыл январны 9-да СССР-ни Баш Советини Указы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралады. Кърал халкъны къурамлы кёчюрюуге джол ачады. Токаланы Сеит-Умар обкомну экинчи секретарына салынады, башха уллу къуллукълагъа да къарачайлыла келедиле.

Санла кюзгюсюнде.
Къралны бегими бла къарачайлыла биригиб Ата джуртларына эки джылны ичинде къайтыргъа керек болгъандыла. Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда халкъны къайтарыр ючюн уллу хазырлау ишле бардырылгъандыла. Миллет бирден юрюлюб къалмаз ючюн, къайсы эл къачан кёчеригин, алагъа къаллай бир вагон, эшелон керек болгъанын белгилегендиле. Былайда халкъыбызны къайгъысын этиб айланнган джашла бла къызларыбыз кёб къыйынларын салгъандыла. Къайсы районнга, элге къаллай бир адам, къачан келлигин бегитгендиле. Келгенлени джарсытмай, юйлерине киргинчи джунчутмазча мадарла этерге кюрешгендиле.

1957-чи джыл мартны 4-де Къарачай-Черкес обком бла облисполкомуну алгъан бегимине кёре, джылны аягъына 24500 юйдеги келлиги бегитилгенди. Къарачай районнга 6250, Зеленчукге 2100, Преграднагъа 3450, Джёгетей Аягъына 3700, Гитче Къарачайгъа 3700, Черкес районнга 3400, Адыге-Хаблге 900, Хабез районнга 1000 юйдеги орунлашыргъа керек эди.

Миллетни кёчерге хазырларгъа обком бла облисполкомну бегими бла Токаланы Сеит-Умар, Алийланы Ракай, Чотчаланы Ислам, Лайпанланы Сеит Орта Азиягъа джибериледиле. Кёчюб келлик миллетге не джаны бла да болушлукъ этиб, ишни баджарыр ючюн комиссия къуралады. Анга Токаланы Сеит-Умар (председатель), Капитонов, Амельченко П., Алийланы Р., Богданов В., Кузнецов, Лайпанланы Х.., Чотчаланы И., Эбзеланы А, Этлухов киредиле. Андан тышында да миллетни джарлылыгъына къарар ючюн, район, эл, поселок, комиссияла къураладыла.

1957-чи джыл Ата джуртуна 13527 юйдеги, саулай да 51033 адам, аланы ичинде ишге джараулу 21282 адам къайтады. 1958-чи джыл 4409 юйдеги, 18039 адам, 1959-чу джыл 2081 юйдеги, 4370 адам кёчюб келедиле. Саулай да юч джылны ичинде Азиядан 20514 юйдеги, 73442 адам, аланы ичинде ишге джараулу 31711 адам джыйылады Джуртха.

Ала областны районларына былай тюшедиле:
Къарачай район - 5595 юйдеги - 18679 адам
Джёгетей Аягъы - 4139 юйдеги - 14504 адам
Гитче Къарачай - 4613 юйдеги - 16631 адам
Преградна - 1437 юйдеги5724 - адам
Зеленчук - 2092 юйдеги7900 - адам
Къобан - 2483 юйдеги9413 - адам
Черкесск шахар - 156 юйдеги - 573 адам

Юч джылны ичинде 10351 джангы юй, 1730 времянка ишленнгенди, 1140 юй ишлене тургъанды. 1960-чы джыл энчи эмда коммунал фатарлада джашагъан юйдегилеге 4500 юй ишлерге план салыннганды. Алай бла къарачайлыла 54 элге тюшюб, юйле ишлегендиле, аланы ичинде 9 джангы эл къуралгъанды. Юй ишлеуде кърал къурулуш материалла бла уллу болушлукъ этгенди. Аланы бир бёлегин келтирейик:
Агъач эм къанга -138,197 кубометр,
Шифер 8 миллион лист,
Чюй - 910 тонна
Цемент - 2245 тонна
Аладан сора да мияла, къанджал, стандарт юйле, къумач, кийим, дагъыда башха затла берилгендиле. Къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы миллетибизни юйлю, маллы, ишли этерге эмда башха джарсыуларын джарашдырыргъа болушлукъдан сора да, Къарачай-Черкес автономияны промышленностун, эл мюлкюн, энергетикасын, социал-турмуш инфраструктурасын, культурасын ёсдюрюр ючюн 1957-1958-чи джыллада Россия Федерацияны Министрле Совети тёрт кере бегимле алгъанды.

1957-чи джыл февралны 22-де алыннган "О мерах помощи Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края" деген бегимде, 10 минг къарачай юйдеги келлигин эсге ала, областны ёсюмюне уллу ачха берирге буюрулады. Электростанцияла, школла, больницала, къонакъ юйле, кёпюрле, джолла, телефон станцияла, эт комбинат, къурулуш трестле, дагъыда башха объектлени ишлерге ачха джибериледи. Къурулуш ишлени тохтаусуз бардырыр ючюн Азиядан усталыкълары болгъан 500 къарачайлыны биринчиге кёчюрюрге буюрадыла. РСФСР-ни Министрле Совети 1957 джыл сентябрны 27-де алгъан экинчи бегим "О мероприятиях по хозяйственному и культурно-бытовому строительству в 1958 году Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края в связи с возвращением карачаевцев в область" деген бегим болгъанды. Аны тамалында да областда этиллик ишлеге уллу ачха бериледи эмда аланы тындырыллыкъ болджалларын белгилегендиле.

Саулай да РСФСР-ни Министрлерини Совети алгъан тёрт бегим, къуру къуру къарачайлылагъа болуб къалмай, бютеулей областха, Черкесск шахаргъа буюрулуб, аланы ёсерелине джол ачады. Уллу ачханы берилгени къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы болгъанлыгъына, уллу къурулушла алгъыннгы Къарачай областны джеринден эсе, тюз джерледе бардырыладыла. Алай бла промышленность, къурулуш объектле асламысына къарачайны джерлерине тюшмей къалгъандыла. Оюм алай болгъанды областны ара шахарында промышленность, фатар юйле, трестле, электроподстанцияла ишлесек, таугъа джолла, кёпюрле эмда башха затла ишлерге тынч боллукъду деб. Анга шагъатлыкъгъа бир юлгю келтирейим. 1957-58-чи джыллада Черкесскеде 30 мингден бир кесек артыгъыракъ адам джашагъан эсе, хар не да былайда ишленнгени себебли, 70-чи джыллада шахарда джашагъан адамланы саны 120 мингнге джетгенди.

Алай бла къарачайлылагъа толу реабилитация этилмей къалады, бизни джерлерибизде ёсюм да болмайды. Къарачай автоном областны кесин къурагъыз деген оюмну тута, 1962-чи джыл къарачай къуллукъчула, интеллигенция обкомдан джашыртын джыйылыу этедиле. Джыйылыну юсюнден экинчи кюнюнде огъуна,тил этилгени бла, обкомгъа белгили болады. Обкомну экинчи секретары Токаланы Сеит-Умар ишден къысталады, кёбле да орунсуз боладыла. Алай бла къарачайлылагъа терс къарау 70-80-чи джыллада обкомну 3-чю, 4-чю пленумларында да бардырылады.

90-чы джылланы аллында Россияда болгъан тарихли ишле къарачайлылагъа да толу реабилитация этерге джол ачадыла. РФ-ны Президенти Б. Н. Ельцин кёчюрюлген миллетледен къралны аты бла кечмеклик тилейди.

1993-чю джыл Россияны Правительствосуну Председатели В. Черномырдин къол салыб "О мерах по реабилитацияи карачаевского народа и социально-экономической поддержке Карачаево-Черкесской Республики" деген бегим чыгъады. Алай а андаайтылгъанны да асламы джашауда бардырылмай, къагъытда къалыб кетгенди.

Саулай алыб къарасакъ, къарачай халкъны Ата джуртуна къайтыб келгени республикабызны бютеу миллетлерини ёсюмлерине уллу хайырлы болады. 1957-1958-чи джыллада къарачайлылагъа берилген къурулуш материалла къалгъан миллетлеге да джарагъандыла. Облисполкомну бир справкасында былай джазылады: "… в 1957-1958, также в 1959 годах фонды строительных материалов и суммы, отпущенные на оказание единовременной помощи остронуждающимся семьям карачаевцев, расходуются зачастую не по назначению и, несмотря, на принимаемые облисполкомом меры, подобные факты имеют место и по сегодняшний день".

Миллетлени бир-бирине этерге излеген политиканланы акъылларына башында айтылгъан затла келемидиле экен?!

Къарачай-Черкесияны миллетлери ёмюрледен бери бирге джашай, къыйынлыкъ кюнледе бир-бирине болуша тургъандыла, аны бир къауумла унутмазгъа керекдиле.

Берияны анасында "къонакъда"
Былайда кёчгюнчюлюк бла байламлы кесим бла байламлы бир хапарны айтыргъа излейме. Ол мени бла байламлы болса да, "тюзню ашы тюзде къалмаз" деген шартха уллу тюшюндюрлюк затды, деб кёлюме келеди. Биз Къазахстанны Джамбул областыны Буденновка деген элинде джашай эдик. Эл уллу, колхозу бай болгъаны себебли тёгерекде къазах элчикледе джашагъан къарачайлыла не этиб да ары кёчерге дыгалас эте эдиле. Элде МТС, сельпо, радиоузел, тюкенле, ресторан эмда базар бар эдиле. Элни къурагъан орус, украин кулакла эмда немцала болгъанлары себебли, айтханымча, байлыгъы уллу, хар неси да джарашыб эди. Бир кюн Л. П. Берияны анасын, эгечин, къарнашын кърал бизни элге ссылкагъа ашыргъанды деген хапар джайылды. Кёб турмай, бир эркишини (ким эсе да билмедик) бизни элден къоратдыла. Берияны эгечи бизни школгъа библиотекарь болуб джарашды. Элни кёбюсю Акъкъалачыла эдиле. Берияны анасыны юйю Тоторкъулланы Гуппуну юйюнден узакъ тюл эди. Тал тереклени ортасында салыннган скамейкада эки амма хаман да олтуруб ушакъ этиб туруучан эдиле. Ай медет, ала не сёлешгенлеринден хапар билирге мени болумум болмагъанды. Берияны анасы алаша, токъ тиширыу эди. Хаман да башында къара джаулугъу, юсюнде къара чебгени болуучан эди. Берияны эгечи узун бойлу бек ариу тиширыу эди. Школну библиотекасын ариу джарашдыргъан эди, сохталагъа болуша эди, аланы иги окъурларын излей эди. Китаб алгъан сохталадан, окъугъанынгдан хапар айт деб, соруучан эди. Китабны алыб, суратларына къараб, ат башындан окъуучуланы уялтхан да эте эди.

1957-чи джыл мен школну бошайма. Аттестатымы алыр ючюн, библиотекагъа китаб борчлу болмагъаныма Берияны эгечи къол салыргъа керек эди къагъытха. Аны школда табмай, Берияны анасыны юйюне салыб барама. Эшик аллында анасына нек келгеними айтама. Ол мени юйге чакъырады.

Кирген печибиз алай уллу тюл эди. Ортада, биз эски картлада кёрюучюбюзча, гитче столчукъ, анга да полгъа джете стол джабыу салыныб эди. Меннге шиндик салыб, стол джанына олтуртду. Ол сагъатда, бюгюнледеча, ручкала болмагъаны себебли, чернилиьница бла ручканы столгъа салады. Мен да, тёгерегиме къарайма, ёмюрюмде кёрмеген ариу комодну кёреме. Аны юсюнде 3-4 сагъат. Аланы бири, джез болур эди, меннге алтынча кёрюндю.

Биз алай эте тургъанлай, башха печден эшик ачылды да, Берияны эгечи чыкъды. Мен туруб саламлашдым. Библиотекагъа берлик китабынг бармыды деб сорду. "Огъай" дегенимде, къагъытыма къол салды. Биз алай эте тургъан сагъатда Берияны анасы бизге къараб сюелиб тура эди.

Къызы меннге "Счастливого Вам пути на Родину", деди. Мен "сау бол" дегенлей, анасы мени къатыма келиб, къучакълаб, кёзюнден джыламукъла агъа, былай айтды: "Вы счастливые, вас возвращают на Родину, а мы не знаем, что будет с нами…"

Мен, сейир болуб, не айтыргъа билмей сирелиб турдум. Ма бюгюн да кёз аллымда турады Берияны анасыны джылагъан тюрсюню. Олсагъатда аны баласы, Лаврентий, Сталинни башчылыгъы бла миллетлеге къаллай къыйынлыкъ салгъанындан хапарым джокъ эди. Заманла ётдюле, Берияны анасы мени къучакълаб, баласы къыйынлыкъ салгъан бир гитче миллетни уланыны аллында, аны Ата джуртуна кете башлагъанына сукълана, джыламукъла тёкгенин унуталмайма. Ананы не гюнахы бар эди деб, бир-бирде кёлюме келеди Алай а джалдатны табханды ол ана, тюзлюк джетмей къалмайды эртде-кеч болса да, деб не айтыргъа билмей къалама бюгюнлюкде да. Дагъыдаананы не гюнахы барды деб, анга ауама.

Къалайды энди болумубуз
Ата джуртубузгъа къайтханлы 50 джыл толлукъ къууанчха хазырланабыз. Андан бери джангы тёлюле ёсгендиле. Миллетибиз окъууда, ишде, джашауда уллу джетишимлеге джетгенди. Аллахха шукур, къуру республикабызда къарачайлыла 90-нга джууукъ элледе, район аралыкълада эмда шахарлада джашайдыла. Башха регионлада да аз тюлдюле. Алай а бюгюнлюкде джюрегибизни сескекли этген кёб затла бардыла. 50 джылны мындан алгъа "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Ата джуртха барлыкъбыз" деген термилген сёзлени бюгюнлюк бла байламлы этерге орун джокъду дерге боллукъбуз.

СССР-ни чачылгъанын, заводланы, предприятиелени, колхозланы, совхозланы къуругъанларын, эллерибиз да таркъая баргъанларын кёребиз. Базар система, ёмюрледе не бек къыйын кюнюбюзде да бир-бирибизни сыйлагъаныбызны къурута, татыусузлукъну джаяды. Кёчкюнчюлюкню джылларында халкъына, кече-кюн да халал джумуш этген джашларыбызча, джигер къызларыбызча бюгюнлюкде аллайла бармыдыла? Огъай дерге джарамаз. Алай а халкъыбыз къауум-къауумгъа юлешиниб, бир-бирибиз бла кюрешгенибизге да кишини сёзю болмаз. Хар небиз да бар, алай а, тынчлыгъыбыз, бир-бирибизге сюймеклигибиз аздан аз. Тиширыуларыбыз балаларын къоюб, къралны базарлары къой эсенг, тыш къраллагъа джайылгъандыла. Бир-бир эркишилерибиз, тартынмай, тюкен къатында аракъы ичерге джарашхандыла. Уру-гуду, адам ёлтюрген энди кишини да сейирсиндирмейдиле. Къыйналыб джыйгъан рысхыбызны керексиз адетлеге джоя, джангы юйленнгенлени джалан къоябыз. Ол себебден джаш тёлюбюз заманында юйленмей, миллетибизни саны азая барады. Кёб къыз, джаш юйдеги къурамай, къартаядыла. Джыллада миллетибизни ёсген статистикасына къарасакъ, 1989-чу джылдан 2003-чю джылгъа халкъыбызда 30 мингне джууукъ сабий туумай къалгъанды. Миллетибиз къралыбызны кёб шахарларына джайылыб, анда туугъан сабийле тиллерин унутуб, артда Ата джуртларына келирге унарыкъ тюлдюле.

Къралыбызда бола тургъан тарихли процесслени киши тохтаталлыкъ тюлдю. Алай а къайдадыла къарачайны бай джашлары? Къайдадыла халкъына иш берген, сый берген заводлу-фабрикалы адамларыбыз? Саныбыз ёсмесе, къралда чачылыб барсакъ, кимге къалырла аламат джерлерибиз, сууларыбыз? Кимле аллыкъдыла аланы, кимлеге ата джуртубузда къул боллукъбуз биз? 50-100 джылдан миллетибиз, джерибиз, сууубуз къалай болурла? "Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да…" деген сёзлени джангыдан айтыргъа болурбузму?

Бюгюнлюкде миллетлени автономиялары болгъанлыкъгъа, федерал аралыкъдан келген болушлукъну аз эте барадыла. Миллет кеси джарлылыгъына кеси къарарын излейди аралыкъ. Ол себебден бизнесменлерибизге, халкъны аты бла къуралгъан джамагъат организациялагъа уллу борч салынады. Халкъны, джерибизни, сууубузну сакълар ючюн, кърал тамадала бла бирге аланы уллу борчлары барды. "Джамагъат", "Алан", "Къарачай халкъны конгресси", "Тёре" бу затланы юслеринден оюмлагъа сагъыш эте, миллетибизни сакъларгъа керекдиле.

Бюгюнлюкден башлаб, кёчгюнчюлюкню джылларындача, бир-бирибизни сыйыбызны кёрюб, тилибизни, джерлерибизни, сууларыбызны багъалатыб, "ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, башха джерде бизге джурт джокъду" деб, туудукъларыбызгъа хаман да айта, миллетибизни сакъларгъа керекбиз.