Расширенный поиск
20 Марта  2023 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Айныгъанлы алты кюн, тогъайгъанлы тогъуз кюн.
  • Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
  • Тёрдеги кюлсе, эшикдеги ышарыр.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Билим – акъылны чырагъы.
  • Танг атмайма десе да, кюн къоярыкъ тюйюлдю.
  • Иши джокъну, сыйы джокъ.
  • Джолунга кёре – джюрюшюнг, джагъанга кёре – юлюшюнг.
  • Бюгюн дуния кибик, тамбла ахыратды.
  • Чабакъгъа акъыл, табагъа тюшсе келеди.
  • Сабийни джумушха джибер да, ызындан бар.
  • Ашатыргъа иш – ашхы, ишлетирге аш – ашхы.
  • Кёб ашасанг, татыуу чыкъмаз, кёб сёлешсенг, магъанасы чыкъмаз.
  • Чомарт бергенин айтмаз.
  • Иги болса, тамадама – махтау, аман болса, меннге – айыб.
  • Джарлы эскисин джамаса, къууаныр.
  • Мухарны эси – ашарыкъда.
  • Нарт сёз – тилни бети.
  • Биреуню къыйынлыгъы бла кесинге джол ишлеме.
  • Ач келгенни – тойдур, кеч келгенни – къондур.
  • Халкъгъа джарагъан, джарлы къалмаз.
  • Билимден уллу байлыкъ джокъду.
  • Намысы болмагъанны, сыйы болмаз.
  • Абынмазлыкъ аякъ джокъ, джангылмазлыкъ джаякъ джокъ.
  • Ишленмеклик адамлыкъды.
  • Адамны джюреги нени кёрюрге сюйсе, кёзю да аны кёрюрге ёч болады.
  • Сёз сёзню айтдырыр.
  • Къазанда болса, чолпугъа чыгъар.
  • Кёзюнде тереги болгъан, чёбю болгъаннга кюле эди.
  • Мал тутхан – май джалар.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Тау башында, тау болмаз, джангыз терек, бау болмаз.
  • Келинин тута билмеген, къул этер, къызын тута билмеген, тул этер.
  • Эртде тургъан бла эртде юйленнген сокъуранмаз.
  • Ёксюзню тилеги къабыл болур.
  • Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
  • Аман адамны тепсинге олтуртсанг, къызынгы тилер.
  • Эл ауузу – элек, анга ийнаннган – халек.
  • Аман адам этегингден тутса, кес да къач.
  • Ишленмеген джаш – джюгенсиз ат, ишленмеген къыз – тузсуз хант.
  • Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
  • От кюйдюрген, сау болса да, тот кюйдюрген, сау болмаз.
  • Борчунг бар эсе, хурджунунга ойлаб узал.
  • Ойнай билмеген, уруб къачар.
  • Кесине гебен этелмеген, биреуге черен эте эди.
  • Шекер бла туз – бир болмаз, ушамагъан – юй болмаз.
  • Экеулен сёлеше тура эселе, орталарына барыб кирме.
  • Арбаз сайлама да, хоншу сайла.
  • Элге къуллукъ этмеген, элге ие болмаз.
  • Тилчи бир сагъатха айлыкъ хата этер.

Окъуў-билим джайгъанды

14.04.2017 0 2781  Лепшоков Х.
Алийланы Джашуну джашы Умар Къарачайны белгили адамларыны бириди. Ол, таўланы махтаўлу уланы, саўлай джашаўун халкъына къуллукъ этиўге атаб ашыргъанды. Къарачай-малкъар тилни алфавитин, грамматикасын да бириничи къурагъанды, окъуў-билим джайгъанды.

Умар 1895-чи джыл Къарачайны буруннгу эллерини бири Къарт-Джуртда Джашуну урунуўну сюйген юйдегисинде туўгъанды. Джети джылындан башлаб, Къарачайда, Къабартыда, Малкъарда, Дагъыстанда диннге юретген окъуў заведениеледе окъуб, баш билим алыб чыкъгъанды. 1915-чи-1916-чы джыллада къумукълулада школда устаз болуб ишлей, араб тил бла литературадан сора да, физикадан, математикадан, тарихден, географиядан дагъыда башха бир къаўум предметден дерсле бергенди. Сабийлени, уллуланы да окъута, таў халкъланы тарихин тинтгенди, сюзгенди. Тюрлю-тюрлю джыйылыўлада сёлеше, орус тил бла ана тилге окъутургъа керегин айтханлай тургъанды. Ана тилни алфавитин латин тамалда этгенди. Дагъыстанда, Грузияда, Башкирияда ишлегенди, профсоюз къозгъалыўла къурай, 1917-чи джыл Уфада муслиман устазланы профсоюзуну председателине сайланнганды. Ол, В.И. Ленин бла тюбешиб, Кавказда джашагъан таў миллетлеге автономияла берирге кереклисин айтханды.

Умар Алиев

РСФСР-ни Миллетлени ишлерини юслеринден халкъ комиссариатыны Кавказда бёлюмюню тамадасы болуб тургъанды. 1922-чи джыл аны Къарачай-Черкес автоном областны Ревкомуну председатели къуллукъгъа саладыла. Андан сора да ол тюрлю-тюрлю ишледе болады. Шимал Кавказ крайонону тамадасыны заместители, Край миллет советни председатели, Шимал Кавказ край илму-тинтиў институтну директору дагъыда башха къуллукълада ишлейди.

Умар илму джаны бла да белгилиди. Сёз ючюн, «Новый карачаевский букварь», «Русско-карачаево-балкарский словарь», «Карачаево-балкарский-русский словарь», «В единении - сила», «Карачаево-балкарская грамматика» деген китабланы авторуду.

Ол 1935-чи джыл Къызыл профессураны институтун таўусады. Москвада кърал университетде араб тилден дерсле бериб тургъанды. Кеси араб, персид, ингилиз, немец, орус, татар, узбек эмда башха тиллени иги билгенди.

«Ана тилин билген адамны культурасы дженгил ёседи, билими кенгереди, ол заманда сабийлеге дерс берген, аланы тин, иннет байлыкъларын ёсдюрген да тынч болады», - деб, чертгенлей тургъанды. Сабийлеге аталыб чыкъгъан «Букварь» деген китабы таўрухладан, гитче хапарладан, нарт сёзледен, ойладан, джырладан, башха затладан къуралгъанды. Гитчечиклени юретиўде аны магъанасы бек уллуду. Сабийлеге сагъыш этерге болушады, джюрек сезимлерин ариўлукъгъа къозгъайды. Ана тилни сюерге юретеди.

Юй бийчеси Хубийланы Мариям, къарачай тиширыўладан биринчи болуб, Москвада медицина институтну бошагъанды. Къарачай тиширыўланы арасында биринчи врачды.

Умар Алиев с супругой Мариям Хубиевой

Умар 1935-чи джыл экономика илмуланы доктору болады. Сталинни репрессиясыны заманында аны тутуб, бир джылдан ёлтюргендиле. Артда, 1957-чи джыл, реабилитация этгендиле. Къарачай кесини онглу, керти джашларын унутмайды. Алий улуну аты бла Къартджуртну школунда музей ачылгъанды, Къарачай-Черкес кърал университетге да аны аты аталгъанды. Ол илму литературада белгилиди, халкъгъа билим джайыў джолу тюздю, джарыкъды. Кавказны айтылгъан сыйлы джашыды, культурасы, билими мийик болгъанды. Алгъа къараб сагъыш эте билгенди. 

Таўлу халкъланы, къарнашлыкъны, шохлукъну бек сюйгенди. Къарачай аны сыйлайды, багъалатады, аны бла махтанады.
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин,
«Къарачай» газет,
№ 21 (11 061)
2017 аж. мартны 23


Дагъыда къара: Правитель и ученый



(Нет голосов)

  • Нравится

Комментариев нет