Тёрени "Миллетибизге тилеги"
03.05.2016
0
5810
Бюгюн басмаланнган "Миллетибизге тилек" джангы адет-джорукъну проекти халкъыбызгъа тамадалыкъ этген, къуллукъчыларыбызны, афендилерибизни, эм сыйылы къартларыбызны джыйылыўунда 2005 дж. октябрны 5-де Халкъ кенгешде сюзюлген эди. Аны джарашдырыб, басмагъа берирге республикада Тёреле къураў къаўумгъа борч салыннган эди.
Намысынг кетсе,
Сыйынг да кетер,
Зарлыкъ кючлесе,
Учузлукъ джетер.
Эсде тут, балам,
Халкъынгы шартын,
Ма ол заманда
Айтылыр атынг.
СЕМЕНЛЕНИ Исмайыл
Багъалы эгечлерибиз, къарнашларыбыз, къарачай халкъыбыз!
Биз саўлай къарачай эллени башчылары, шахар эм район тамадала, Къарачай-Черкес Республика бла Ставрополь крайны муфтийи, эл афендиле, къартланы тамадалары бла реслубликада «Тёре» къураў къаўумуну членлери. 177 джылны мындан алгъа Хасаўканы (1828 дж.) заманында джыйылгъанча джыйылыб, миллетибизде ХХ-чы ёмюрню аягъындан башланыб ХХI-чи ёмюрню аллында бола тургъан затланы сюзюб, быллай оюмгъа келгенбиз:
I. Джыйылыўну къарачай миллетни «Халкъ кенгешине» санаргъа эм «Миллетибизге тилек» деген ат бла алыннган джангы адет-джорукъну кенг джая башларгъа;
II. «Миллетибизге тилекни» халкъыбызгъа сингдире, хар инсаныбыз анга сыйыныргъа эм бойсунуб джашарча шартны эл Тёреле кюн сайын ишлеринде бардырыргъа;
III. «Миллетибизге тилекни» «Къарачай» газетде басмалаб, терен сюзюб, 2006-чы джылны биринчи джарымында, джангы айырыллыкъ саўлай къарачай халкъ Тёреледе халкъыбызгъа джангы адет-джорукъ этиб бегитирге.
Бюгюнлюкде гитче миллет болсакъ да. ата-бабаларыбыз бизге дунияда эм сейирлик Доммайча, Архызча ариў джерлени, суўланы, уллу тин эмда дин байлыкъны къоюб кетгендиле, X-XIII ёмюрледе бюгюнлюкде биз махтаныб джашагъан Алания къралны да къурагъандыла. Къраллагъа джайылгъан джуўурт айраныбыз, нал урулмагъан къаты туякълы, джигер атларыбыз, татлы этли къойларыбыз, Кавказны аты бла айтылгъан самырларыбыз эм башха халкъланы культураларына кирген уллу тин байлыгъыбыз барды. Анга Джырчы Исмайылны «Минги Таўуну» эжиўю саўлай къралыбызгъа Кавказны гимнича джайылгъаны да шагъатлыкъ этеди.
«Къарачайлыла ишлерге бек сюйген, намыслары уллу, сёзлерине керти эмда ариў адамладыла», - деген айтыўну алимле, джазыўчула, политикле кеслерини сёзлеринде, китабларында, илму ишлеринде дуниягъа кенг джайгъандыла. Бюгюнлюкде, джюн ишлерге бизни тиширыўларыбыздан юлгю алыб, башха миллетлени мингле бла адамлары кеслерине джашаў мадарла этедиле. Эндилеге дери халкъыбызгъа уллу сый берилгени ёмюрледен келген адеб-намысыбыз, джашларыбызны джигитликлери, къызларыбызны джигерликлери эмда Кавказда бай джашагъан, дженгил юйреген миллет болгъаныбыз ючюн болгъанды. Миллетибизни деменгилилиги, тирилиги къазаўатны джылларында да, кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъ кюнлеринде да кёрюннгенди.
Уллу къыйынлыкъ кюнлерибизде «Суўун ичиб, ташын джалаб турсакъ да, Кавказгъа барлыкъбыз» деген патриотлукъ сезимибиз миллетибизни тас болур джеринден къутхаргъанды. Энди Ата джуртубузда джашайбыз. Ани сакълаб, келир тёлюлерибизге джерибизни, суўларыбызны, джигерлигибизни эм адетлерибизни, адеб-намыс тёрелерибизни ёмюрлеге орнуна салыб, къалгъан миллетлеча, ёсюб келген тёлюлерибизге сакъларгъа керекбиз.
Алай а, арт 15 джылны ичинде СССР-ни чачылгъаны, къралыбыз капитализмге (саўда джорукъгъа) кёчгенли, харам приватизация, ишсизлик эмда Россия Федерацияда миллет политика болмагъанлы бир къаўумубузгъа адебсизлик, намыссызлыкъ, малкёзлюк, зарлыкъ, мурдарлыкъ эмда башха аман шартланы юсю бла сингиб барадыла. Бу барыўдан барсакъ, сыйыбыз тюше, башха миллетлени арасында эриб кетерге боллукъбуз дерчады. Къралыны эмда халкъыны джорукълары бла тюз джашаялмагъан миллетле дуния цивилизациядан тас болгъанлары тарихде белгилидиле.
Халкъыбызны бирикмегени, бир къаўум эркишилерибиз башларын ичкиге салгъанлары, аўур адетлени тутуўда артха къалабыз деб, амалсыздан тиширыўларыбыз базарладан бошамай, сабийлерине къараргъа, халиге юретирге заман табмагъандан, джаш тёлю адеб-намысха юренмей, бир-бирин таныб заманларында юйленмегенлери, аны себебинден а адам саныбыз аздан-аз бола баргъаны барыбызны да къыйнайды.
Быллай болум миллетибизде бир кёзюўде да болмагъанды. Биз, бюгюнден башлаб, синге баргъан аман адетлерибизни тохтатыр ючюн, ата-бабаларыбызны аламат адетлери бла джашаў джорукъларын кенг джаяргъа керекбиз. Бу уллу, аўур ишде ёмюрюбюзден бери сыналгъан Тёре джорукъну миллетибизге кенг джая, анга сыйыныргъа амалсыз керекбиз. Тёреле, Къарачайны 400 джылдан артыкъны сакълаб, оноўгъа джыйыб, миллетибизге адеб-намысны, сыйны тутдуруб, хоншу халкъладан да сыйыбыз уллу, бюсюреўлю болурча этиб келгендиле. Миллетибиз да, ол джорукъла бла биригиб, бир-бирин сыйлаб джашагъанды. Энди къарачай халкъны интеллигенциясы миллетибизде джайыла баргъан джараўсуз адетлени тохтатыб, халкъыбыз XXI ёмюрде бирси миллетлени арасында тыйыншлы орун алыб ёсерча этерге керекбиз. Алай этер ючюн, джарсыўларыбызны ачыкълаб, тынчлыкълы джангы адетлеге джол ачаргъа керекбиз.
I. БЮГЮНЛЮКДЕ МИЛЛЕТИБИЗНИ ДЖАРСЫТХАН, СЫЙЫБЫЗНЫ ТЮШЮРЕ, КУЛЬТУРАБЫЗНЫ ЭНИШГЕ ЭТГЕН ЗАТЛА:
- джаш тёлюбюзню ичинде Ата джуртубузгъа, джерибизге, суўубузгъа, тилибизге сюймеклик бла патриотлукъ сезимлени таркъая баргъаны. Керек кюнде миллетибизни, бирикмей, къаўум-къаўумгъа юлешиннгени;
- къыйын адетлени зараўатлыгъындан джашла бла къызланы заманында юйдеги къураялмагъанлары бла аны заранындан миллетни саны азая баргъаны;
- бир къаўум эркишини ичкиге боюн салгъандан юйдегисин асырар орнуна тиширыўун, къызын базарлагъа салыб, сабийлери къайда болгъанын билмей, аланы адебге-намысха, иги халиге, адамлыкъгъа юретмегенлери;
- юй тутар ючюн, анала базарлада саўлукъларын тас эте, сабийлерине ана джылыў бермегенлери эм адет-намысха юретмегенлери;
- дипломланы сатыб алыргъа излей, билим бла табылгъан байлыгъыбызны, культурабызны энгишге тюшюре баргъаныбыз;
- къуўанчда (келин алыўда, къыз бериўде) керексиз джоюмла этгенибиз, рысхыны оюмлу джюрюте билмей, аякъ тюбюне къуйгъаныбыз, юйдегини абызыратхан, халкъгъа кесими кёргюзюб къояйым деб чыгъарылгъан осал адетлерибиз;
- джаш тёлюбюзню арасында ички, наркотикле джайыла баргъаны;
- гудулукъ, зарлыкъ, адебсизлик, бир-бирибизни ачытыў, мурдарлыкъ этиў;
- динни джоругъундан тайыб, ёлгенни юсюнде туўар кесиў, джюзле бла хызенле этиб, юйню джарсытыў.
Къарачайны «Халкъ Кенгеши» айтылгъан джарсыўларыбызны къурутуб, ата-бабаларыбыздан келген, къонакъны, ишни сюйгенибиз, табышлылыкъ бла асыллыкъны, басымны, уятны-хаятны, сыйлы шартларыбызны джангыдан кенг джаяр ючюн, быллай адебни-джорукъну миллетибизге тилек халда теджейди.
II. АЛАМАТ АДЕТЛЕРИБИЗНИ, ДЖОРУКЪЛАРЫБЫЗНЫ КЕНГ ДЖАЯР ЮЧЮН ЭТИЛЛИК ИШЛЕ:
1. Ёмюрледен бери да ата-ананы намысы, мангылай тери бла джыйылгъан халал рысхыны, тепсиге салыннган хантны сыйы уллу болгъанын джаш тёлюбюзге сингдиргенлей турургъа;
2. Ананы, тиширыўну сыйы миллетибизде хаман да уллу болгъаны унутулмазгъа;
3. Миллетибизни сакълагъан аламат адетлерибизни джаш тёлюге кенг джаяргъа. Сёз ючюн, маммат болушлукъну, ата-ана, кесингден тамада, къызла, тиширыўла онг джанынгда барыргъа нек керек болгъаны, ата-ананы къатында кесинги балангы нек эркелетирге джарамагъаны, джангы келинчик нек тил тутханы, уллу адамланы къатында тютюн, аракъы ичген нек айыб болгъаны, ата бла къой эсенг, эки къарнаш бир столда олтурургъа джарамагъаны, сыйсыз сёлешгении юйюрюню, тукъумуну, миллетни сыйын тюшюргени, дагъыда башха кеб асыл адетлерибизни джаш тёлюбюзге таймаздан айтханлай турургъа;
4. Джамагъатыбызны джигитлигин, ариў къызларыбызны джигерлигин, хаман да бир-бирибизге билек бола келгенибизни, хоншу миллетле, бизге келген алимле, джолоўчула бизге хаман да сый бергенлерин эсде тута, кесибизни джашаўубузда ол шартланы къаты сакълаб, къалгъан миллетлеге юлгю болургъа;
5. Ата-бабаларыбыздан бери да къуру дуния мал бла махтаннганны сыйы уллу болмагъанын окъуў-билим, усталыкъ алыб халкъына, къралына джарагъанланы ишлери унутулмагъанын джаш тёлюге билдириб турургъа;
6. Ёмюрледен бери да меценатлыкъ (бир-бирине джарагъан, онгсузгъа болушхан) суўаблыкъ, чомартлыкъ этиб халкъы ючюн межгитле, кёпюрле, джолла, фахмулу эм онгсуз сабийлеге рысхыларын джойгъанланы сыйлары уллу болгъанын чертиб турургъа;
7. Гитче уллугъа тынгылагъан, тамаданы сыйын кёрген, хоншу миллетлеге сый берген иги шартларыбыз болгъанын билдириб турургъа.
III. АДЕБ-НАМЫСНЫ ДЖОЙГЪАНЛАГЪА – НАРКОТИК, АРАКЪЫ, ТЮТЮН ИЧГЕНЛЕГЕ, АЛАНЫ САТХАНЛАГЪА, ГУДУЛУКЪ
ЭМДА ИШ ЭТИБ МУРДАРЛЫКЪ ЭТГЕНЛЕГЕ КЪАРШЧЫ БЫЛЛАЙ ДЖОРУКЪЛАНЫ ДЖОРАЛАРГЪА:
1. Адеб-намысны джойгъанланы миллет кеси айгъакълаб, джамагъатха сыйынмай, кесин тыялмагъанны эл Тёреде сюзюб, ата-анасындан баласын тюзетиригин къаты излерге;
2. Ата-анала, сабийлери башха элге, шахаргъа кетселе, ким бла тюбегенлерине, ким бла тенглик джюрютгенлерине, къайдан ачха келтиргенлерине сагъайыргъа;
3. Балалары наркотик къыйынлыкъгъа тюбеген эсе, джашырмай анга болушур, саў этер джаны бла кюреширге, бакъдырыргъа кърал диспансерлеге салыргъа;
4. Наркотикле сатхан адамланы, миллетибизге уў джайыб, джаш тёлюбюзню къурутханланы терк законнга берирге, миллетибизни джаўуна санаб, элден да къыстаргъа;
5. Кече-кюн деб къарамай, самопал аракъыланы сатыб джаш тёлюбюзню сакъат эм аманлыкъгъа джол салдыргъан къаўумланы айгъакълаб, халкъ аллында эмда закон джаны бла айыбларгъа;
6. Ата-ананы, уллайгъан адамланы, тиширыўланы къатларында тютюн ичиб, джаш тёлюбюзню аманнга юретгенлени сыйсызлыкъгъа санаргъа. Аны бла къалмай, бусагъатда бир къаўум Европа къраллада тазир (штраф) салгъан джорукъну сингдире, элни депутатлары бегим алыб, тилеб, ол ачханы элни бюджетине барырча этерге;
7. Гудуну тыяр ючюн, кърал законнга таяна, милиция органлагъа болушлукъгъа джаш тёлюден элледе адамла айырыргъа. Кёзюў кёзюўю бла аллай ишге амыры тартханланы Тёреледе сюзе турургъа, ата-анасындан сабийин тюзетиригин излерге;
8. Мурдарлыкъ дунияда эм осал иш болгъанын джаш тёлюге хаман да айтханлай турургъа. Иш этиб адам ёлтюргенни ёлюгюн, къабырланы ортасында салмай, бир джаякълаб, къыйырында басдырыргъа.
IV. ЮЙДЕГИ КЪУРАЎДА БАШ ДЖОРУКЪЛА ЭМ АТА-АНАНЫ, ДЖУЎУКЪНУ БАШ БОРЧЛАРЫ:
1. Ата-анагъа балаларыны айыбындан не къадар эртде, 26 джылдан артха къалмай къутулургъа;
2. Джаш бла къызны заманлары джетсе, аланы тойгъа-оюннга къатышдыра, къыз кёрген адетлеге кенг джол ача, джаш тёлю бир-бирин иги танырыкъларына тыйгъыч болмазгъа;
3. Джюреклери бир-бирин алгъан джаш бла къызгъа чырмаў болуб, арагъа кириб, ишни созмазгъа;
4. Бурун къыз челеклери бла суў алыб келген заманда джаш бла сёлешсе айыб болмагъанча, бюгюнлюкде туўгъан кюнлеринде эм башха чурумлада тенглерин, танышларын юйге, кафеге чакъырыб, уллу стол джасамай, ичкисиз оюн-той этгеннге ата-ана тыйгъыч болмазгъа;
5. Джаш тёлю бир-бирин иги таныр ючюн элледе, шахарлада клубланы хайырландыра, алгъынча, тийрени бир юйюнде, айда бир кере дегенча, джашла эгечлери бла къыз-джаш джыйылыб «къургъакъ той» этген адетни, оюнну-тойну бардырырча мадарла этерге;
6. Сёз таўусхан заманда, къурулай баргъан ырысха санала эсе, ана сютюню хакъы деб, 10 минг сомдан кёб элтмезге. Аракъы ящиклени салмазгъа. Бюгюнлюкде тюрлю-тюрлю хант, кёгет эркин болгъаны себебли иш этиб келечилеге къой кесиб айланмазгъа. Сёз таўусулургъа мадары болса, джашны атасын неда юйню аты бла оноў эталлыкъ адамны иерге;
7. Сёз таўусулгъандан сора, эки джаны да, къалын бла берне, дагъыда джангы юйдегини «джарлы» этген адетлени тохтатыр джанындан оноў этерге;
8. Эки джанындан да джыйылгъан алгъышны (рысхыны-ачханы) башха затха джоймай джаш юйдегиге бергенни адет этерге;
9. Келинни элтирге 10 машинадан кёб болмай, аланы джарыкъ къумачла, эм байракъла бла джасаргъа. Машиналагъа кюйюз джайыб, башха миллетлеге селеке болгъан адетни къояргъа;
10. Къызны элтирге кюёу да келиб, эки джаны да аз джоюмлу болур ючюн, джаш кюёу кёргюзген борчундан къутулургъа;
11. Кюёу ачха 10 минг сомдан кёб болмазгъа;
12. Джангы джуўукъла бир-бирин джунчутмаз ючюн, оюнну-тойну 3 кюнню ичинде тындырырча келиширге;
13. Джыйын келгенни кечеден кюндюзге буруб, 12 сагъатдан кеч къалмай келирге. Джыйынны саны 30-дан кёб болмазгъа, аланы кёбюсю къызла бла джашла болуб къуўанчны уллу этерге;
14. Миллетибизни энчи шартын тутар ючюн келинни юсюнде тикген чепкени, кямары, тюймеси болсун. Ол чепкен да тешилмей, анасындан къызына кёче барсын. Алай болмаса, келинчикни чепкенини оноўу аны джюреги сюйгенча болсун. Аў алыўда келинни башында 3 парча джаўлукъда тохталсын, ичинде акъ шарф бла, тышы бла акъ тикген чилле джаўлукъ болсун;
15. Юй къач деб ата-анагъа, саў эселе, къарт ана бла атагъа бирер кийим, туўгъан эгечлеге бирер джаўлукъ, туўгъан къарнашлагъа бирер кёлек салынсын. Къалгъанлагъа берне этилген адет тохтатылсын;
16. Эркишини (кюёуню) сыйсыз этген, аны башдан аякъ, ич кийимине дери кийиндириб, багъалы сагъат бла джюзюк салгъан адет тохтатылсын;
17. Келинни юсюне юйню аты бла бир къат сыйлы кийим, сыргъа, джюзюк, сынджыр салгъандан сора, къалгъан адамлары, юсюне киргенликге «сюйгенинги алырса» деб кийим орнуна ачха берген адет болсун;
18. Аў алгъан бла бирге келинни юй хапчюгю кёргюзюлсюн. Ол да бир къат керекден кёб болмасын;
19. Аў алыўну ахыры аммала бла джумуш этген тиширыўлагъа «хота чачыў» бла бошалсын.
V. «ХАР НЕНИ ДА ДЖАШ ЮЙДЕГИГЕ» ДЕГЕН ДЖОРУКЪНУ КЕНГ ДЖАЯРГЪА:
1. Джангы юйдеги болгъанланы джуўаблылыкъларын, намысларын ёсдюрюр ючюн, аланы машина бла элтиб, межгитде некях этдирирге, ЗАГС этиллик кюнню эртдеден белгилерге;
2. Хар джаш адамны джашаўунда бир кере болгъан къуўанч эсде къалыр ючюн тойну-оюнну уллу этерге;
3. Джаў джиб эм башха оюнланы кенг джаяргъа. Мадар болса, джыйын келген кюн уста къобузчуну неда ансамблны чакъырыргъа;
3. Къартланы джатма тюбюнде олтуртуб, джаш тёлюге джасалгъан столлада кюнле бла ашаў бла ичкиге айланнган адетни тохтатыргъа;
4. Джаш тёлю, кёзюўю бла столлада олтургъандан сора, тойну-оюнну, джырны кючлю бардырыргъа борчлуду. Амалсыз той тамада, ашны джюрютюрге «юй бийче» сайларгъа;
5. Къуўанчны заманында къарасы болгъан адамла тойгъа-оюннга эркинлик берирге. Къараны да мардасындан оздуруб, тёгерекдегилеге мугурлукъ салыб турмазгъа;
6. Къуўанчда хантны зыраф этмез ючюн аш устала чакъырыб ашарыкъ къаллай бир эм къалай бериллигине оноў этилирге керекди;
7. Къурманлыкъ деб уллу ёгюзню (20-30 минг багъасы болгъан), аны юсюне да 5-6 къойну кесиб этлерин столлада зыраф этген адетни къояргъа. Хар адамгъа кереклисича бир ашарыгъын тепсиге сала барыргъа;
8. Тепсиде тюрлю-тюрлю аракъы дегенча ичкини джюрютмезге. Аны орнуна адетича, боза къайнатыб, эсирген айыб болгъанын джаш тёлюге сингдирирге, тюрлю-тюрлю суўланы, сокланы эркин этерге;
9. Бернени орнуна джангы юйдегиге атасы-анасы, къарнашлары, эгечлери, джуўукълары, тенглери, хоншусу этген алгъышны дуния мал бла неда ачха бла алайда айтыб берирге;
10. Къызны юйюне – сыйгъа туўар, шекер, ун машокла, дагъыда башха затланы орнуна 10 минг сом иерге;
11. Эки джанындан да этилген алгъыш ачханы, дуния малны кимле этгенлерин дефтерге джазыб, аў алгъан сагъатда келинчикге берирге. Андан сора аналары джангы юйдегини аты бла сый этгенлеге бюсюреў эте, аланы къуўанчларына джюрюрге балаларына тилек борч салыргъа;
12. Джангы юйдегини абызыратхан, келген алгъыш борч болмасын деб, олсагъатлай алгъышха бир зат къошуб, аны ызына къайтаргъан адетни къояргъа;
13. Биз гитче миллет болгъаныбыз себебли, миллетибиз юйрер ючюн, хар юйдегини 3-ден аз сабийи болмазлыгъын излей, 5-6 сабий болгъан юйдегилеге джамагъатдан да, къралдан да болушлукъ этиб турургъа;
14. Туўгъан сабийге, къуджур атланы атагъанны къояргъа. Бара баргъан заманнга сагъыш эте, Анжелика, Мирондалина, Русик дегенча атланы орнуна керти къарачай эм ислам динибизде джюрюген атланы: Лейла, Айшат, Зухра, Алий, Аслан дегенча атланы атаргъа;
15. Ата-анала джангы юйдегини «хайырын кёрмегенбиз» деб, джылла бла балаларын кеслеринден айырмай, юй-кюн боллукъларына тыйгъычлыкъ этгенни айыбха, къарангылыкъгъа санаргъа. Таблыкъгъа кёре, балаларын дженгил неда джыл джарымдан кеч къалмай энчи юй этерге.
VI. БУШУЎ КЮНЛЕРИБИЗДЕ БУ ДЖОРУКЪЛАНЫ ДЖЮРЮТЮРГЕ:
1. Ёлгенни юсюнде дин джаны бла хар этиллик затны Къарачай-Черкес Республика бла Ставрополь крайны муфтийи бегитген джорукъ бла бардырыргъа:
1.1. Ёлгенни адамы межгитге барыб, салах тартдырады;
1.2. Къайгъы сёз, разылыкъ берген, джаназы этген хар муслиман адамны борчуду;
1.3. Къайгъы сёз алыннган юч кюнню ичинде ёлюк чыкъгъан юйде ашарыкъ этилмейди. Ол борчну хоншу-тийре толтурады;
1.4. Юч кюнню ичинде ёлгенни дуўасы межгитде этиледи;
1.5. Ёлгенни ахлуларыны оноўу бла, кемик дуўасына деричи ёлгенни юйюнде къуру бир кере Къуран окъулуб, зикир этиледи;
1.6. Суўаблыкъгъа, кемик дуўасына деричи хар байрым кечеде хант (хычын, конфет) чачылады;
1.7. Кемик дуўасында Къуран окъулуб, зикир этиледи;
1.8. Ёлгенни джыл ашын ахлуларыны таблыгъына кёре этерге болады;
1.9. Эркишилеге юч кюнден сора сакъал ийиб, къара тутхан, тиширыўлагъа 4 ай бла 10 кюнден сора къара кийген муслиман динде джокъду;
2. Ёлген кюн мал кесиб, столла къураб, къайгъы сёзге келгенлени сыйлагъан адетни тохтатыргъа. Махтаныб, «мен алай этдим» дегенлеге айыб салыргъа;
3. Ёлгенни юсюнде этилген дуўалада хызен джюрютмезге. Аны орнуна динде айтылгъаныча, садакъаны сакъатлагъа, джарлылагъа, онгсузлагъа берирге;
4. Къралда джюрюген законлагъа кёре этилген, шериатны бузмагъан осият адетни амалсыз тутаргъа. Ёлгенни ахлуларына аны ызындан этиллик ишни осиятха кёре этиўню борчха санаргъа;
5. Асырагъан кюн элни афендиси ёлгенни осияты болгъанына шагъатлыкъ этген сёз айтыргъа тыйыншлыды;
6. Къабыргъа, бир-бирине эришиб, суратлары бла уллу сын ташланы салыўну къояргъа. 1 метр бла 20 сантиметрден уллу болмагъан сын таш салыб, къабырны таза тутар джорукъну сингдирирге;
7. Ёлгенни ахлулары къайгъы сёзге келген адамлагъа разылыкъларын билдирген бла, къайгъы аш бла болушургъа излеген эт адамларындан сора башхаладан къайгъы аш алмазгъа;
8. Тийре-джамагъат, джуўукъ, тенг, хоншу юч кюнню ичинде къайгъы сёзюн да, къайгъы ашын да, башха болушлугъун да тындырсын, кемик дуўасын сакълаб турмай. Кемик дуўасына эмда джыл дуўасына эм къысха, джуўукъ адамлары келсинле;
9. Кемик дуўасында афенди эмда Къуран окъугъан адамланы саны сегизден кёб адам болмасынла;
10. Юйде хар дуўа, зикир этилген заманда, хызенлени орнуна, афендилеге 800-шер сом, джёнгерлерине 400-шер сом бериб, къыйынларын табдырыргъа;
11. Ёлгенни юйюнде, кемик дуўагъа дери Къуран окъулуб, зикир бир кере этилсин. Анда мал кесилмей, ашха хычын, бёрек, конфет эм кёгет салынсын;
12. Ёлгенни джыл ашы деб туўар мал кесиб чачханны тыяргъа. Джыл ашын да экиден кёб мал кесилмей, окъуў ишин этерге;
13. Ёлгенни садакъасын аўругъанлагъа, сакъатлагъа, джангыз, джакъсыз адамлагъа, ёксюз сабийлеге, джарлы юйдегилеге, къарыўларына кёре кеслерине борч этмей берирге.
VII. МИЛЛЕТИБИЗНИ ПАТРИОТЛУКЪ СЕЗИМИН ЁСДЮРЮР ЮЧЮН:
1. Джашагъан Ата джуртубузгъа, миллетибизге хаман да махтаў салыб сёлеширге. «Биз джыйымдыкъ миллетбиз, бирлешаллыкъ тюлбюз» деген ангысыз сёзлени, кеси кесибизни сындыргъанны тыяргъа;
2. Ата-бабаларыбыздан къалгъан, къралыбызда биринчи Архызда, Сынтыда, Чуўанада ишленнген клисаларыбызны, Хумарада, Гумда, Бийчесында эмда башха джерлерибизде сакъланнган белгили археология эсгертмелени, къарангылыкъ этиб, зараўатлыкъ салмазгъа;
3. Хаўабызны, суўубузну тазалыгъындан, хансыбызны татымлылыгъындан, миллетибизни акъыллылыгъындан дуниягъа бизден джайылгъан айранны (кефирни), джуўуртубузну (йогуртну), тишлигибизни (шашлыкны), татымлы къой этибизни, Къарачайдан чыкъгъанды деб билдире, атларын чыгъара турургъа, ёсюб келген тёлюлеге айтыб, школлада терен сингдириб турургъа;
4. Татымлылыгъы бла (холестеринсиз) бир къралда да болмагъан къарачай къойну этин кенг белгили эте, дуния товар этерге. Ресторанлада, кафеледе къарачай къой тишликни фирма хант этер ючюн, онглу джашларыбызгъа борч салыб, закон бла патент алыргъа;
5. Академия дараджада джазылгъан тарихибизни хазырлаўда алимлерибизге не джаны бла да болушургъа. Кърал тамадаларыбыз бла бизнесменлерибизге бу иш дженгил тынар ючюн болушлукъ этерлерин тилерге, аны магъанасын терен ангылатыргъа (хоншу халкъладача);
6. Хар юйдегиде ана тилибизде сёлешиў, сабийлени тилге айландырыў школ устазладан сора да аталаны-аналаны борчлары болсун. Юйде башха тиллени къатышдырыб сёлешинмесин. Джармалаб сёлеше, бизден сёзлени башха тилдеча айтыўну къояргъа. Сёз ючюн «тишлик» дер орнуна «шашлык» деб;
7. Радио бла телевидениени журналистлеринден хаман да сабийлеге нарт таўрухланы, джомакъланы, элберлени эмда башха фольклор байлыгъыбызны ана тилибизде чемер сёлешген артистлени кючлери бла бериб турлукъларын излерге;
8. Гитчелигинден сабийлеге фольклор, тин байлыгъыбызны (Алаўганны, Аймушну, Суў ананы, Сарыўбекни эм башхаланы) сингдирир ючюн, мультфильмле этерге. Аланы этерге болушхан къуллукъчулагъа, бизнесменлеге уллу бюсюреў этерге;
9. Миллетибизни аты бла аны арасында туўуб, биргесинде ёсюб, таўкел, хайырлы бизнес джетишимлеге джетген джашларыбызгъа тилекчи письмола къураб, къарачай телевидениеге канал ачдырыр оноў этерге. Ол уллу хатерни миллетине теджеген асыл джашларыбызны тарихибизде къалырча ёмюрлюкге бюсюреў теджерге;
10. Школлада тилибизни окъутхан устазлагъа, школ башчылагъа тилни окъутуў ишни магъанасын терен ангылатыб, окъутханлагъа бюсюреў эте, аланы юлгюге айтыб турургъа;
11. Кёзюў кёзюўю бла школлада, Тёре да къошула ана тилден, литературадан, халкъ педагогикадан конкурсла бардырыргъа;
12. Школ коллективледе ана тилни магъанасын терен ангылатыргъа, ата-аналаны ичинде «диплом алыргъа ол керек тюлдю» деген къарангы оюмгъа къаршы турургъа;
13. Окъуў китабла чыгъарыў ишни аманнга таяннганын ангылаб, школлада окъутуў ишге джангы джорукъла, джангы мадарла излерге;
14. Баш тутхан джашларыбыз бла къызларыбызгъа заводларында, фабрикаларында, фирмаларында миллетибизге иш орунла къураб, культурабызгъа болушлукъ этгенлери ючюн миллетни аты бла разылыкъ билдирген бла къалмай, атларын китаблада, газетледе чыгъарыб турургъа, эл орамлагъа, школлагъа атаргъа;
15. Ана тилибизде чыкъгъан «Къарачай» газетни хар юйдеги амалсыз алыргъа. Чыгъармачылыкъда фахмулулагъа не джаны бла да болушургъа;
16. Сылпагъарланы Магомет салгъан «Ананы анты» деген кинофильмни 2-чи бла 3-чю серияларын къысха заманда чыгъарыр мадарларын излей, миллетибизни онглу джашлары бла къызларындан ачха болушлукъ табаргъа.
VIII. АНАЛА БЛА ЭГЕЧЛЕГЕ ЭНЧИ ТИЛЕК
Багъалы анала эм эгечле! Сизни сыйыгъыз бизни миллетибизде ёмюрледен бери да уллуду. Эркишиле сизни ючюн отха-суўгъа кирликдиле. Сиз разы болмай, юйде бир оноў да этилмейди. Юйдегини аўурлугъу сизни юсюгюздеди. Халкъыбызда «иги тиширыў юйню онгдурур, аман джарсытыр» деб бош айтылмайды. Ол себебден сизге энчи тилегибиз барды:
1. Аллахны буйругъу бла джаратылгъан балагъыз сиз къаллай иннет-акъыл бергенигизге кёре, аллай адам боллугъун унутмагъыз;
2. Кесигизни джашаўугъузну къыйнай, саўлугъугъузну тас эте джыйгъан рысхыгъызны, керексиз адетлени чыгъарыб, кёб джоюмла этдиргенигизни къоярыгъызны тилейбиз;
3. «Ол алай этди», «биз аладанмы онгсузбуз», «бизни юсюбюзде нек къалыргъа керекди» деген оюмланы тутуб, кесигизни да, юйдегигизни да къыйнамагъыз;
4. Бюгюнлюкде джашаў сатыў-алыўсуз болмайды, къыйналыб джыйгъан рысхыгъызны чачмай, балаларыгъызны окъутуб, толу юй этер джанына джоюгъуз;
5. Джангы юйдеги къураўда сизни сёзюгюз, ишигиз да бек уллуду. «Ол алайды, бу былайды» деб, джаш адамлагъа чырмаў болуб, кесигизге гюнах алмагъыз;
6. Балаларыгъызны насыбы «хапчюкде» болмай, алагъа заманнга кёре окъуў-билим, усталыкъ, намыс, сый берген эм уллу байлыкъ болгъанын хаман да эсде тутуб, джашаўда бардырыгъыз;
7. Келген келинчигигизден кесигизге хапчюк излемегиз. Ол да сизнича ана боллугъун хаман да эсде тута, анга болушханлай туругъуз;
8. Сёзсюз «Миллетибизге тилекде» айтылгъан джангы адет-джорукъну джашаўда бардырыргъа сиз тири къошулсагъыз, биринчиге кесигизни джашаўугъуз, экинчиге балаларыгъызны джашаўлары игиге буруллукъду. Алай бла саўлай халкъыбызны да.
Саўлай къарачай халкъ сайлагъан эл, шахар, район депутатла, тамадала, къартларыбыз, эллерибизни афендилери халкъ кенгешде алыннган «Миллетибизге тилекде» белгиленнген джангы адет-джорукъну джашаўубузда толу бардырыргъа. Элледе «Тёреле» къураб, власть органлагъа болуша, миллетибизни джашаўун тынчлыкълы этиўде, культурабызны ёсюўюнде, сыйыбызны кёлтюрюўде, аман адетле бла кюреше этилген ишлени «Къарачай» газетни «Тёрени аўазы» бетинде миллетибизге билдириб турургъа.
Къарачайны халкъ кенгеши.
Тёреле къураў комитет
Къайнакъ: «Къарачай» газет, № 6 (9867) 2006 дж., январны 26-сы
Комментариев нет