Эртдеден келген адетле
06.04.2016
0
5547
Джолда джюрюген адет, бизни миллетни арасында тас бола барады. Ол деген неди десенг, адамланы кёбюсю бизни миллет намысыбызны, адетибизни къоя да башха миллетлени джарата барадыла. Ёсюб келген джаш адамланы юретирге керекди къарачай адетге. Джолда джюрюгенни, уллу адамгъа тюбесенг, аны бла къалай саламлашыргъа керек болгъанын. Анга устазла да эс бёлмейдиле, устазлагъа да ата-ана юретмегенди, неда ала окъугъан сагъатда устазлары да эс бёлмегендиле. Бюгюннгю джаш тёлюбюз къайсы джол бла барады?
Джолоучу болуб бара, таныш адамынга тюбединг эсе, эки къолунг бла къолун тутуб, саламлашыргъа керекди. Уллу болсун, гитче болсун, башхасы джокъду.
Атасы бла джашы орамда баргъан сагъатда джашы атасын онг джанына алыргъа керекди.
Анасы бла, джашы бла, къызы джолда бара эселе, ала аналарын ортагъа алыб барыргьа керекдиле. Ана бла къызы джолда джолоучу эселе, къызы анасын онг джанына алыб барыръа керекди.
Къайын къыз бла келини баргъан сагъатда келини къайын къызын онг джанына алыргъа керекди.
Джолда ючеулен бара эселе, келини бла эки къайын къызы, келини къайын къызларын онг джанына алыргъа керекди.
Джолда талай адам бара эселе, ала да кеслеринден уллуну ортагъа алыб барыргъа тыйыншлыды. Джолда къарт адамгъа тюбединг эсенг, тынчлыкъ эсенлик соруб, аны сол джаны бла ётерге керекди.
Эки апсын бара эселе, гитче апсын уллуну онг джанына алыргъа тыйыншлыды.
Джолда юч апсын бара эселе, ала уллуну ортагъа алыб барыргъа тыйыншлыды.
Эркиши юй бийчеси бла бара эсе, ол юй бийчени сол джанына алыб, юй бийчеси баш иеси онг джанында барыргъа керекди.
Эгеч бла къарнаш бара эселе, къарнашы эгечин онг джанына алыб барыргъа керекди.
Эки эгечден туугъан болсун, эки къарнашдан туугъан болсун, къарнашла эгечлерин онг джанларына алыб барыргъа тыйыншлыды.
Къайда да, къачан да къартлагъа сый бергендиле, аланы сыйлагъандыла, алагъа оноу соргъандыла, бусагъатда ала къайры кетиб барадыла, сыйларын нек кёрмейдиле? Аланы сыйларын кёрселе кеслери да сыйлы боллукъдула, уллу Аллахны аллында да, къайда да.
Джолда келин, кюеу, къайын къыз бирге бара тургъанлай, келин сол джанында, кюеу ортада, къайын къызы онг джанында. Джолда бара адамланы ызындан джетесе аланы, сол джанлары бла ётесе да ызынга къараб, салам бересе.
Къайыны бла кюеу джолоучу эселе, кюеу къайынын онг джанына алыргъа керекди. Къайыны кюеуюн сол джанында. Къайын атасы бла да алай джюрюрге керекди. Къайын анасын да, къайын къызларын да сыйларын кёре алай барыргъа дурусду. Джолда бара тургъанлай, аллына тиширыу тюбеди эсе, эркиши анга салам берирге керекди, тиширыу да аны саламын алыб, эркишини онг джаны бла озаргъа керекди.
Джыйында, къууанчда, дагъыда маулутда столда олтуруб ашай тургъанлай, башха уллуракъ адам келди эсе, анга юйню иеси шиндик салыб, олтуртургъа керекди. Столда ашай тургъан адамланы, анга туруб орун къояргъа керекли тюлдю. Неда ол келген адам къолун узатыб ашарыкъланы юсю бла саламлашыргъа керек болмайды.
Столда ашаргъа олтургъан сагъатда, юйню башчысы ата олтургъунчу, бурун заманлада сабийлери стол джанына бармагъандыла, атаны сыйын кёргендиле. Ата эркинлик бермесе, стол джанындан да ёрге турмагъандыла.
Ат джашырыу
Бурун заманлада ат джашырыу деб адет болгъанды. Аны не ючюн чыгъаргъандыла? Джангы келин, къайын ананы сыйын кёрюб, аны атын айтмагъанды. Къайын къызларыны да эм гитчелерин айтмай «къызчыкъ» деб сыйлагъанды, сыйын кёргенди. Къайыныны атын да айтмай, сабийи бар эсе аны атын "аны атасы", деб тургъандыла.
Къайын атаны къатында келини сёлешмегенди бир иги саугъа, алтын джюзюк неда бир багъалы зат бергинчи. Бусагъат да къалайды? Ол затла кери кетерге нек керекдиле, сыйыбыз орнунда турургъа нек керек тюлдю? Джангы келин отоудан чыгъыб джумуш эте башлагъынчы джаулугъун тешдиредиле. Бурун заманлада къалай тургъандыла? Чилле джаулукъла къысыб, иссиге тёзюб. Бусагъат да джукъа джаулукъчукъла да бардыла, бир джылны джаулукъ тешмей турса да, айыб боллукъ болмаз.
Джангы келин дагъыда уллу къайынларына эшитдирмей къайын къызы бла сёлешгенди. Ала да анга сый бериб, бир иги зат саугъа этиб сёлешдиргендиле. Келин къайын ананы къатында сабийин эркелетмегенди, джашы да анасыны да къайын ананы къатында сабийин къойнуна алмагъанды. Келин къайынларын сыйлаб, ала «олтур» дегенчи олтурмагъанды.
Бир юйге къонакъ болуб неда адамла джыйылгъан джерге тюбеб къалдынг эсенг, юйге киргенлей салам бериб, андан сора эм алгъа тамаданы къолун тутаса, тынчлыкъ эсенлик соруб, андан гитчерекледен бошайса къол тутуб.
Ёлгени болмагъан юй джокъду. Къайгъы сёзге баргъанла, бир-бирлерин къучакълайдыла, ийнакълайдыла, тынчлыкъ эсенлик сорадыла. Мен ангылагъаннга кёре, къайгъы сёзге баргъан адам, ёлгени болгъан адамны къатына келиб, кёл этерге къайгъы сёз берирге керекди. Ёлгенни асырагъандан сора, ышарыб ушакъ башланады. Ол алайда ариу кёрюнмейди.
Къыз къачырыу адет
Бурун заманлада къыз къачырыу адетге саналгъанды. Ата-ана, къыз сабийни юретиб, къолун уста тигиучю, тон тигерге, джаулукъ тигерге, башлыкъ этерге, эркишиге джамчы этерге, тау кийимле тигерге, адебни намысны сабийлигинден юретиб, синдириб тургъандыла. Уллуну сыйын кёрюрге, къартха сый берирге, къайынларын сыйларгъа, юй джумушну, хант этиуню юретгендиле.
Ата-ана сабийи тышына чыкъса да, анда джунчумай джумуш этерча болса, алай эрге бергендиле. Эки джаны да келишиб, къыз къачхан бет бла ата къарнашыны, не да ана къарнашыны юйюнден чыкъгъанды. Бир къауумлары уа, къыз джаны огъай деб тургъанлай, къыз бла джаш келишиб, суугъа баргъан сылтау бла ат юсюне миндириб, къачырыб да тургъандыла. Ол заманда ол да бир тюрлю къарачай адет болгъанды. Ол заманда кюн къалай тийе болур эди? Къызла юслерине тау чепкенле кийиб, джашла да тау кийимле бла тургъандыла.
Бернени юсюнден
Бурун заманлада берне орнуна къызгъа къалыннга ат неда ийнек бергендиле. Къызны анасы ёсдюргени ючюн сютхакъы дегендиле. Бусагъатда уа къалайды? Къызны ёсдюрюб, аны окъутуб бошагъандан сора да, анга берне джыйгъан адет барды. Ол юй къызын окъутхан сагъатда къаллай бир джоюм этеди. Дагъыда къызны эрге берирге уа хапчюк керекди, ол ата бла ана аны къайдан табсынла.
Бизни ата-бабаларыбыздан келген «юй къач» къачан да тохдамагъанды, ол келин келген юйюне къуру кирмез ючюн этедиле аны.
Халкъгъа оноу этмейме алай болса да бусагъатда, кёб джашла бла къызла тыбырда къалыб барадыла. Былай алыб къарасанг, джашны джыны да джояр ючюн къалмайды. Столлада болмагъан хант джокъду, салатла хар не тюрлю, кесинг юйюнгде хазырлагъан хычынларынгы ашарча болалмай къаласа, къурманлыкъ этден да ашамайса, алгъыш айтырча болалмайса. Тыш къралны хантларына ушатыб къоядыла.
Алай болмай, мени кёлюме келгенича болса, столну юсюне хар неден бирер кесек салыб, аны орнуна эт хычынларынгы, къурманлыкъ этинги да салыб, джангы юйдегиге иги алгъыш да этиб къоярыкъ эдим. Столда кёб затла зыраф боладыла. Бурун заманлада джыйын бла къуру къартла баргъандыла, ау алгъан тиширыула деб, аланы сыйларын кёргендиле.
Юслеринде кийимлерин тюрлендиргенча, берне адетни да тюрлендирселе иги боллукъ эди. Биз къайсы адет бла келин алабыз? Бу соруугъа джууаб ким тюз бераллыкъды?
Дунияда тёзюм болмаса, терекле да чагъарыкъ тюл эдиле, суула да саркъырыкъ тюл эдиле, кюн тийгенлей, бузлаб тургъан къарла да эриб, дуниягъа бир тюрлю бир ариулукъ саллыкъ тюл эдиле. Уллу Аллахны буйругъу бла къарлы къышла бола да, къаты джелле, къышхыда бораннга тёзе, аны ызы бла келген джазгъа къууана терекле да чагъадыла, шоркъа суучукъла да таууш эте алгъа барадыла. Адам дегенинг а бек сейирди, джашауда неге да тёзерге керекди. Джаратылгьан джан, кесини бир мураты бла тууады, ол аннга гитчеликде иги билинмейди, ёсе бара дуниягъа бир тюрлю кёз бла къарайды. Эм алгъа юйде ата-анасы къалай тургъанларындан башланады. Ала бир-бирлерин билиб, ангылаб, джашай эселе, ол сабий да аладан юлгю алыргъа излейди. Алайды да кеслери билмеген затланы уллулагъа сорургъа керекди. Ала талай джылланы джашаб, дунияда кёб затланы да кёрюб, аманны этмезге, игини этерге излегендиле. Соргьанны айыбы джокъду...
Мамаланы (Чомаланы) Зухра,
Черкесск
Комментариев нет