«КУЛИНА» бла «ШЕРИФАЛА»
15.10.2015
0
3114
Заманны хорлай, къарт болмай
Халкъ джыр джашайды, тас болмай
Сюймеклик! Халкъны тарихин сюймеклик хапарла бла джазгъан адет болса, ол эм толу хапар боллукъ болур эди… Джети кёк бла джети джерча, джети варианты болгъан «Кулина» халкъны тарихи болмай неди? Ол уллу сюймекликни суратлай, Тёбен Мара элни 30-чу джылларына эшик ачады.
«Кулина»… Къарачайда, Малкъарда да айтылыучу «Кулина», джырчыла - джырларгъа, тынгылаучула тынгыларгъа сюйген «Кулина», халкъ джыр болурдан алгъа, фахмулу таулу джашны джюрек таралмакълыгъындан туугъан эди. Халкъ тамам джаратхан джырына береди кесини атын. Джыр да, аны - келечиси, тарихчиси болуб, анга халал къуллукъ этеди.
«Кулина» деген ариу джырда «джашагъан» сейирлик сюймеклик джашауда алай кёб тюбемегени амалтын, ол керти хапар болса да, таурухха ушайды. Таурух а тюлдю.
Эртде-эртде… Ётген ёмюрню 30-чу джылларында Къанаматланы Къурманбий деб, фахмулу, билимли, ётгюр, джигит джаш Тёбен Марада джашагъанды. Ол сабийлей-джашлай, биринчи кёргени бла, кеслерини элден бир сабий къызчыкъгъа джаны киргенди. Къызчыкъ а – элде эм сыйлы кишини, Хатуланы Къурманбий хаджини, къызы – ариу Мариям болгъанды. Совет власть келгенден сора, хаджини юйюню асламысын эл школгъа бергенлери себебли, алайгъа окъургъа элчи джашла, къызла джюрюгендиле. Къанаматланы Къурманбий да артда «Кулина» деб атарыкъ ариу Мариямны анда кёрюучю болгъанды. Алайда бешджыллыкъ школ болса да, къызларына кёзлери къарагъанла асыры кёбден, Мариям тёрт классны бошагъанындан сора, Хатулары аны школдан тыйыб къойгъандыла.
Сюймеклиги джырчы этген Къурманбий а, къызны кесин табмай, кёлюндегин джыргъа салыб, айтыб башлагъанды. Ол сезимлерин кишиден джашырмагъанды. Заман кете, джыр да узундан узун бола баргъанды. Ариу Мариям да, элчи джашланы барындан да джырчы, билимли, фахмулу Къурманбийге эсин бургъанды. Джырда айтылгъаныча, аны тамам кемсиз сюйген, ызындан джети джылны айланнган джашха, къызны джюрегинде да керти сюймеклик туугъанды.
Эл советни тамадаларыны бири болуб ишлеген Къанамат улу, Мариямны сюйрелгенин эшитиб, сыйырыб алыб келеди, кёб да турмай, ала бир юй боладыла. Къызгъа кёзлери къараб, къуру къалгъанла, Къурманбий бла Мариямгъа насыблы болгъанларын кечмей, аны кимни къызы болгъанын, рысхы джюрютгени, динин тутханы ючюн, «халкъны джауу» атха къалыб, тутулуб тургъан хаджини, эслерине тюшюрюб, Къурманбийге «таш ата» башлайдыла. Элни джамагъатын, советни аллына джыйыб, Къанамат улугъа:
- Сен - коммунист, эл советни башчысы, халкъны джаууну къызы бла джашаргъа боллукъ тюлсе! Сайла: не Мариям, не да ишинги да къой, партбилеринги да къайтар, - дейдиле.
Сайлайды ол… Кулинасын - джаныча кёрген ариу Мариямны. Ол 1933 джыл эди. 30-чу тюрмелик джыллада, тутулуб кетерме, деб, къоркъмай, партбилетинден, сюйген адамын сайлаялгъан Къурманбийни ётгюрлюгю ол заманлада бек кёблени сейирсиндиргенине, сёз джокъду. Алай а аны бла бошалмайды эки сюйген джюрекни сынау. 1935 джыл Мариямны анасы бла къарнашын, кулакла деб, элден тышына ашырыргъа оноу этиледи. Къарнашын тутуб, тюрмеге салыб, анасына узакъ джолгъа хазырланыргъа он кюн бередиле. Ол он кюн - Мариямны джашаууну къара кюнлерини аллын башлагъан джаханим кюнле! Анга да сайларгъа керек болады: сюйген эркишиси бламы къалады, огъесе анасы бла, къарнашы бла белгисизлик джолгъамы чыгъады… Мариям да …сайлайды – сюймеклигине кертилей къалады.
Джылла ётедиле, 1939 джыл уллу сюймекликни андан да бек бегите, Къанаматлагъа къызчыкъ тууады. Рахат джашаугъа термилгенлери ючюн болурла эди, Мариям бла Къурманбий къызчыкъларына Мира атайдыла. Орус тилни уста билген таулу джаш «мир» сёзню эки магъанасын да эсге ала, сабийине, дуниягъа да рахатлыкъ теджесе да, 1941 джыл кесини ишин этеди – Уллу Ата джурт къазауат башланады. Урушну экинчи айында джырчы, назмучу, ётгюр таулу Къанаматланы Къурманбий ары кетеди. Аскерге джангы чакъырылгъанланы, фронтха ийиб къоймай, урушха хазырлай, Ворошиловскеде (Ставропольда) бир бёлек заманны юретирге тыядыла. Улоу табылмагъан, джашау къатышхан къыйын кёзюуде, Мариям, джанына къоркъууну да сан этмей, гитче къызчыгъын да, къайынларына къоюб, Къурманбийге тюберге, аны энтда бир кере кёрюрге Ворошиловскеге эки-юч кере барады.
Къанамат улуну алайдан урушха ашыргъанларындан сора, джыл да ётмегенлей, ёлген хапары келеди. Джыйырма алты джылында башсыз къалгъан ариу Мариям, сюймеклигине кертилей, сексан джылына дери джашаб, сюйген адамы бла джашагъан джети джылын саулай джашаууна дарман этиб, картлары бла сёлеше, «Кулинасын» кеси кесине джырлай джашагъанды.
Мен «Кулинаны» Мариямны кесинден 1988 джыл Черкесскеде, джашагъан юйюнде, джазыб алгъан эдим.
- Кёб ариу сёзюн эшитгенме, кёб джумшакълыгъын кёргенме, - деген эди Мариям амма, баш иесин сагъына, ол кюн. – Джарыкъ адам эди, фахмулу адам эди. Ётгюр болгъанлыгъына, джумушакъ, халал адам эди. Ариу да адам эди, хариб. Бары да къалды, джашлай къуруду да кетди, - деген эди.
- «Кулинаны» сёзлерин билемисе? – дегенимде, ышаргъан да этиб:
- Билеме… Билмей а. Ол джыллада аны билмеген джокъ эди. Къыйналгъан, джюрегим къозгъалгъан кюнюмде, кеси аллыма мурулдай айланама, ол меннге кюуча болуб бошагъанды, - деген эди. Кёзлерин джабыб, кесине айтыучусуча, акъырын ауаз бла шош «джырлагъан» эди. Кесини джюрек халынамы тынгылай эди, огъесе анда, узакъда, къалгъан насыбын заманны терениндеми излей эди, билмейме. Кёз мюйюшлеринде джылтырагъан джыламукъ тамчычыкъла ёлмеген сюймеклигине шагъатлыкъ этген эдиле.
Мен Кулинаны сюйюб башладым
Ол эки къара къашындан.
Кулина амалтын кетиб барама
Джарыкъ дунияны башындан,
Аллыбызда уллу къаяла,
Анда кёгюрчюнле ойнайла.
Ала кёзлери, къара къашлары
Чырт да джашаргъа къоймайла.
Мен сени атынгы айталмайма,
Джюрегим ёрге толад да.
Кечиналмайма уллу терезе
Юйюнге туура болад да.
Худжу школда нек окъугъанем?
Мен сени андан бек сюйдюм.
Джюрегинг къаты къаяды сора,
Быллай бир сеннге нек кюйдюм?
Сени амалтын ёлюб барама,
Сал джюрегиме къолунгу.
Быллай бир сеннге нек термилеме,
Джаным къолунгда болурму?
Къанынг къаныма сингнгенди да,
Айыралмайма къанымы.
Быллай бир мени нек термилтесе?
Ий да къойсанг а джанымы.
Мени Кулинам болурму эке
Биринчи майда акъ кийген?
Менден тели болурму эке,
Джанындан къызны бек сюйген?
Мени Кулинам кёреме, джашла,
Биринчи майда акъ кийген.
Менден джарлы бармыды сора,
Сау джети джылны къыз сюйген?
Сау джети джылны сюйюб термилдим,
Бир къууанмады джюрегим.
Кулинам болуб къалгъа эди
Этиме тийген кёлегим.
Санга барды бир айтырым:
Бизни юйге бир келсенг а.
Келирингден тамам тюнгюлдюм,
Письмоларымы берсенг а.
Чегетдеги бёрюле, алан,
Кёкге къараб улурукъ.
Не кёб письмо джазгъанем санга,
Мени эки къолум къурурукъ.
Кесинг ючюн чырт да къыйналмайма,
Письмоларыма кюеме.
Алгъынча уа сени сюймейме -
Мен бир башханы сюеме.
Бусагъатда бир джарыкъ болгъанды,
Ой анам, мени дуниям.
Сенден джаныма тийиб айтама,
Кёлюнг къалмасын, Кулинам.
Сенден бек кишини да сюймейме,
Ма биз джашагъан джуртлада.
Сеннге ушатыб басмай джюрюйме
Гокка хансланы сыртлада.
Сенден ариу кишини да кёрмейме
Ма биз джашагъан элледе.
Сеннге ушатыб, къараб джюрюйме
Суу чабакълагъа кёлледе.
Мен кёзлерими алмай къарайма
Сизни башыгъыз кёклеге,
Сени амалтын кёлюм бармайды
Накъырда этерге кёблеге.
Мени кибик, сен да эте эсенг,
Дунияда къалай джашайса?
Шашмайын, бузмай, ариу Кулинам,
Гокка ханслагъа ушайса,
Сенича, билсе мени джюрегими,
Эриб кетеред Минги Тау,
Кулинам болуб къалгъа эди, алан,
Белими къысхан белибау.
Кёб къатылыкъ этгенсе, Кулина,
Кёбдю мени санга гурушхам.
Кулинам болуб къалгъа эди
Къолумда джазгъан ручкам.
Мени джюрегим чыртда кёлтюрмейди,
Ма алай чыммакъ кийинме.
Карандаш дженгил тауусулады,
Ол болсун, дерик тюйюлме.
Кулинамы гокка тюрсюню
Кёзюмю юсюнде ойнайды.
Чурукъларым болуб къалгъа эди, дерге,
Кулинама кёзюм къыймайды.
Джюрегим бир бек къууанады
Мен сени кёрген кюнюмде.
Сени сыфатлы ибилис-шайтан
Джукъларгъа къоймайд тюшюмде.
Майна биринчи майны байрагъы,
Кюкюреб-джашнаб, джел эте.
Кел, экибиз да кетиб къалайыкъ,
Бир-бирибизге кёл эте.
Кулина берген къол джаулукъчукъну
Мен ёмюрюмде джоймазма.
Ёлюб, дуниядан кетгинчи, сеннге
«Кулина» атны къоймазма.
Мариям Къурманбийни кесинден эшитген «Кулина» ма былайды. Ол айтханнга кёре, бу джыр 1931-1933 джыллада этилгенди.
«Кулина»… Сюймекликни бир атыды Кулина. Хар сюймеклик сезимни, хар къызныча, кесини аты болурму!? «Сюйген» деген бир сёз болгъанлыкъгъа, хар сюйген бирер тюрлю сюеди да!
Бирча, кемсиз сюе билгенле джашауда бир-бирине алай кёб тюбемеучюдюле! Керти сюе билмеклик да, фахмуча, кёблеге берилмейди. Къурманбий бла Мариямгъа ол фахму да, бир юй болур насыб да, берилген эди: сюймеклик - ёмюрлюкге, насыб – джети джылгъа… 1942 джылдан сора да джарым ёмюрден асламны джашагъан Кулина, алай керти сюймекликге тыйыншлы болгъанын узун, къыйын джолу бла кёргюзгенди.
«Кулина» - Хатуланы Мариям бла Къанаматланы Къурманбийни ариу, асыл сюймекликлерини сейирлик эсгертмесиди, джыр эсгертмеси!..
Къанамат улу «Кулинадан» сора да этгенди джырла. Амма, миллетлени ата-сата айланнган ХХ-чы ёмюр халкъгъа кёб затын тас этдиртгенди. Биз хапарын айтхан джырчыны да, талай джыры аджашханына ишегим джокъду. Къурманбийни Тёбен Мараны къызларына этген «Шерифала» деген джырын, унутмай, бюгюннге джетдирген атама, Байрамукъланы Ибрагимге, джюрек разылыгъымы айта, аны да былайда келтиреме:
Ударник къызла дырын джыялла,
Толтуруб, кюн бет таланы.
Шерифаланы бир кёб сагъынаек, тейри,
Мен бир айтайым аланы.
Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз,
Алларын тыйыб тамада.
Къызла амалтын тансыкъ этгенди
Ол худжу, ташлы Мара да.
Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз,
Джарыкъды бизни кёлюбюз.
Нюрджан кеси да эл комсомолка,
Ударник, бизни тенгибиз.
Абрекланы ариу Шерифачакъ,
Кеси кесчигинден уяла.
Баббаханчакъ кибик, аны ёсгенине,
Джыйын къачха джетди къууана.
Къарабашланы да ариу Шерифа,
Ол джюрек ауруу береди,
Булутлу кюнде, кюмюш сом кибик,
Джылтырай-джана келеди.
Баболаны ариу Шерифагъа
Джыйын бирден письмо саллыкъбыз.
Москвадан келген алтын сагъат кибик,
Аны Акъсакъалгъа аллыкъбыз.
Акъ Къая тюбю зынгырдайды, джашла,
Батагъа джашил джанады.
Зухра бала дуниягъа ёсгенли
Джюрегим ауруу табады.
Тамгъалы Сыртын, ой, тубан басыб,
Тамчыны ичине, кюн тийиб,
Биз Айшатчыкъны сайлаб алгъанбыз,
Къалгъан къызчыкъладан бек сюйюб.
Джумарыкъ тауукъ да таулада отлайды,
Акъ марал кимге ушайды?
Къара чашчыгъынгы ёрге тара, Айшатчыкъ,
Къашчыкъларынгы ашайды.
Арбазгьа чыгъыб, ызынга айлансанг,
Кюн тийген кибик, башлагъа.
Сени амалтын бир къан джаугъанды
Мара элинде джашлагъа.
Арбазгъа чыгъыб къарайды Айшат,
Сюймеклигими билгенча.
Айшатны ызындан кёбле айланалла,
Джел хапчюклени сюргенча.
Акъсакъал бёркню да биз джиберликбиз
Ариу Халиматны сынаргъа.
Къараб кёрюрге кесин табмайбыз –
Салыб айтабыз ийнаргъа.
Джюрек ауруу береди кюлгенинг,
Сюйюмлю этеди кийгенинг.
Атны белинден тюшмей джюрюйдю,
Кавказ кийимли сюйгенинг.
Айны толгъаны, кюнню чыкъгъаны,
Асият алай ариуду.
Сагъынылмагъан бир кюню къалмайды –
Джыйыннга джюрек аурууду.
Джетеулен сюйген ариу Хурайматны
Биз да сюймейин неди амал?
Барыб, кёзюне бир къарар эдик,
Джетмеймид эке къач заман?
Джетеулен сюйген ариу Хурайматха,
Мен сукъланама, ёлеме.
Ий, мен билмеген, энтда, юч къошулуб,
Он болуб тура кёреме.
Ол он сюйгенинг тойгъа келселе,
Онусу он саугъа берселе...
Ала нелерин да унутадыла,
Сени бир къараб кёрселе.
Ол он сюйгенинг а тойда тёгерекде,
Кюмюш хазырланы тизгенча.
Аланы бир-биринден къалай айырлыкъса,
Алтын сынджырны юзгенча?
Ол он сюйгенинге къууана да, согъа,
Тамам уста болдунг къобузгъа.
Ма ишни табы - джез капекчикге,
Сёзню ариуу - тогъузгъа.
Мараны башы да мийик къаяла,
Кюн батыб, салкъын айланнганд.
Онусу да билмейле сени акъылынгы –
Сабий эсинг кимге байланнганд.
Мараны башы да мийик къаяла.
Кюн батыб, салкъын айланса...
Сюйген амандан-игиден тюлдю,
Акъылынг бир джерге байланса.
Кюн бетде битген гокка хансчыкъла,
Кёлюм бармайды юзерге.
Къалгъан къызла гурушха этмегиз,-
Заман табылмайды тизерге.
Бу джырны Къанамат улу 1933-1935 джыллада этгенди.
- Эриширек къызлагъа, - деб хапар айтады Ибрагим, - кёллерин кёлтюреме деб, эте болур эди, эм ашхы сёзлени табыб айта эди. Бюгюн кибик эсимдеди, къош артында, олтуруб, «Шерифаланы» Къурманбийни кесинден юреннгеним. Макъамы да, ма алай, сёзлерича, бир да ариуду! Бир да фахмулу, бир да онглу адам эди. Джыргъа джетсе уа: макъамын, сёзюн да чыгъарыб башлаб къала эди, кеси да уста джырлай эди! Джандетли болсун ариу джаны! Ма былай къараб, джыр къураб, айтыб бара эди. Ишге кирсе, ишде – алчы, тойгъа кирсе, тойда – башчы! Не джырда, не тебсеуде бир адамны ызындан къарамагъанды. Ким да сукъланырча адам эди. Орта бойлу эди, ариу, чырайлы адам. Бу джыр этилген кёзюуде Тёбен Марада Шерифа атлары бла талай къыз болгъанды. Аны ючюн атагъанды джырына «Шерифала» деб. «Къынгырла» деб да бир джыры бар эди, къыз бла джаш алмашдырыб джырларча этилген, - деб, андан да эсине тюшюрелген тизгинлени айтады:
Джаш:
Бюгюн кюнню алай кёреме,
Кюн тиймеген мутхуз кюнлеге.
Тейри адамы, шашмай ушайса
Къышлыкъда шайтан юллеге.
Къыз:
Кёзюм чыракъ барады
Эшик аллында тазчыкъгъа.
Шайтан юлле эсем, ол болсун хатам,
Ушайма гокка хансчыкъгъа…
Къанаматланы Къурманбий… Халкъ джырланы автору.
Джыр да, адамча, кеси джашауу бла джашайды. Аны да кесини джазыуу, джолу, ёмюрю барды. Джырла – келечиле, джырла – тылмачла, джырла – саугъала… Джырланы сюе, багъалата, джырлай билгенибизча, аланы халкъгъа къоюб кетген джырчыланы атларын да, биргебизге джашатыргъа борчлубуз. Унутмай, сансыз этмей.
Къанаматланы Адежейни джашы Къурманбий да аланы бириди.
Байрамукъланы Фатима,
2000 джыл
Комментариев нет