Къарачай-малкъар къызлада жюрюген намыс

05.10.2015 2 4064 Ульбашева С.

Малкъарлы, къарачайлы къызла эркиши бла, аталары бла окъуна кирпиклерин энишге этип сёлешгендиле. Эркиши сёлешгенде ауузларына чабып сёзлерин бёлмегендиле. Аталарына, къарындашларына намыс берген угъай, ала айтхандан чыкъмагъандыла. Уллу къарындаш, гитче, экиге айланнган къарындашла угъай, жууукъ жашларына окъуна тынгылагъандыла. Эгеч намыс бергендиле. Киеулерине да къарындашхача намыс бергендиле, алагъа ышаннгандыла.

Шёндю жыйырма биринчи ёмюрде окъуна, таулу къыз кесин ариуу жюрютмесе, ашханалада, тепсеген жерледе, халкъ солугъан жерледе, къызны халкъыбыздан жууукъ жетген, жетмеген эслесе да урушуп тохтатадыла, юйюне окъуна алып, атасына анасына да айып этип, намыссыз къыз ёсдюрюп, халкъны намысын тюшюртесе деб, айтыргъа эркинликлери барды. Уллайгъан тиширыуну да барды аллай эркинлиги. Къызларыбыз - байлыгъыбызды. Аланы жашларыбыз эгечлеринча къорууларгъа, сакъларгъа керекдиле. Бизни къызлагъа ата бабаларыбыз юйретген:

1. Харх этип, кюлюрге жарамагъанды.

2. Уллу къычырып, ёнлерин эрши этип, сёлешмегендиле. Тойлада ариу сюзюлюп, къанкъазлача тепсегендиле, бирси халкъладача секирмей, намыслы тепсегендиле.

3. Эки бутун чалдишдирип, бутун бир бирге салып, олтурургъа жарамагъанды.

4. Бир къысха жууукъну болмаса, къыз тиширыуну биреуню юйюнде кече къалыргъа къоймагъандыла.

5. Малкъарлы эм къарачайлы къызлада бирсиледеча ётюрюк къубулгъан, жашырын, кесин аман жюрютген адет болмагъанды.

6. Акъыл балыкъ болгъандан башлап, бизни къызла юйюрге болушуп болгъандыла. Юйюрде къыйнлары кёп болгъанды:

- эшиу эшгендиле;

- акъ гранчалагъа чачакъ тюйгендиле;

- кийим тиге билгендиле;

- акъ серебрянка жаулукъла эшгендиле;

- къол жаулукъланы инжи бла сырып, кийимлеге окъа халыла бла ариу накъышла тиге билгендиле;

- ашны, бютюнда тылы затны, хычын, лакъум, гыржын, от гыржын, тыммыланы эрге баргъынчы окъуна эте билгендиле. Сёз ючюн, бир бир халкълада келинин къайын анасы юйретеди. Бизде уа келин кёп затны кеси билип келеди юйюнден;

- эрге баргъан къызла, эри ёлюп, къаратон болсала да, сабийлерин ач жалангач этмегендиле;

- къол ишге уста болгъанлары себепли. Кёчгюнчюлюкде кёп юйюрле тиширыуланы хайырындан ачдан, жалангачдан ёлмей къалгъандыла.

6. Къыз тиширыугъа тил этерге жарамагъанды. Таулу халкъда ол бек эрши ишге саналгъанды.

7. Аякъ баса, кёз къыса, тил жюрюте тургъан къызла ысспассыз болгъандыла.

8. Эрши сёз эшитген къыз эшитмегенча этерге керек болгъанды.

9. Зарланмазгъа юйретгендиле къарт акъыллы аммаларыбыз.

10. Анасындан ыннасына, ыннасындан аммасына тил жюрютген болмагъанды. Аммасы анасындан да бек жууукъгъа саналгъанды. Къыз жашырын сёзюн аммасына окъуна айтып болгъанды анасындан бек эсе да. Къызны тойгъа, неда жаш тёлю жыйылгъан жерге эки жаш, бир къыз арбазгъа келиб атасындан анасындан тилеб, элтгендиле. Къайтаргъан да ол халда этгендиле.

11. Хант къанганы артында жутланмай аша.

12. Тойгъа барсанг, тоюп бар.

13. Хант къанганы артында кёп олтурма.

14. Хант къанганы артында кесинги халкъгъа къаратып, жаншап турма.

15. Гыржынны уллу туурамын аузунга элтмей, гитче сындырып къаб.

16. Таууш этип чайнама ашны, азыкъны. Къарылып уялырса.

17. Исси азыкъны уллу юбкюрюп сууутма. Ашны сууугъунчу сакъла.

18. Тишлеринги эт ашагъандан сора къазма хант къанганда олтургъан заманынгда.

19. Адамны къаллай тукъумдан чыкъгъанын хант къанганы артында къаллай намысы бла олтургъандан билип болгъандыла.

20. Къыз тиширыуну биринчи кирсизликге, кесини чархын кирсиз тутаргъа юйретгендиле. Гитчеликден къумгъансыз бахча аягъына жибермегендиле.

21. Эртенликде тургъанлай чачын башын, жатхан жерин, отоун жыяргъа керек болгъанды.

22. Арбазны сыйпагъанды, къабакъ артын да.

23. Юйге суу алып келе, кесинден къарыусуз къарт адам суугъа бара тура эсе, кесини гёгенинде сууну къарт адамны гёгенине къуюп, ызына къайтып, жангыдан суу алгъанды. Къызны кесинлей кёзлеуге жиберген адет болмагъанды. Гитче къарындашчыгъы, не да къоншуда сабий жашчыкъ ашыргъанды. Аллай улан кесин жигитге санагъанды.

24. Эр киши ётюп бара эсе, анга къыз жол бергенди, къартны жолун кесмегенди.

25. Жолда, неда хуна жанында хапарлашып, сюелмегенди. Къысха жуукъ жетмеген адамны юйюнде къызны къонакъда кече къалыргъа къоймагъандыла.

26. Не къарыусуз юйюр болса да, ёз юйюнде къызгъа кесине энчи отоучукъ къурагъандыла юйюрлери. Къызны эркелетгендиле, ийнакълагъандыла. Эки-юч, андан кёп эгеч болса алагъа бир отоу болгъанды.

27. Эрге барлыкъ къыз намыс этип, ата анасына жашны сюеме да, былай эрге барамада деген намыссызлыкъгъа саналгъанды.

28. Къыз келинине, неда юйде келин болмаса, къоншуда, жуукъда келинлени бирине жюрегинде къуанчын билдиргенди. Келинчик болумну къызны анасына, ол а эрине билдиргенди.

28. Къыз эрге жууукъ жашладан, киеуюн, келинин биргесине алмай къачса, ол бек айыблы, бедишлик ишге саналгъанды.

29. Къызны къачхан заманда биргесине энчи, тиширыугъа керек затлары болургъа керек болгъанды. Сёз ючюн: таракъ, жаулукъ, жан жаулукъчукъла, сапын, юйде айланнган женгил чабырчыкъла. Кесине кирсизликге керек затла. Шёндю заманда къызны энчи затчыкъларын чемоданчыгъы бла биргесине баргъан тиширыуу элтеди.

30. Адет бла юйден чыкъгъан къыз бурун заманлада ожакъны тёгерегине юч кере айланнганды, ожакъны шынжырын къолу бла тутуп юйюрюне, атасына, анасына, къарындашына, келинлерине разылыгъын айтханды. Сора шынжырны кесинден ары кери тюртгенди. Аллах сакъласын «От къызны» разы этмей, къаргъатхан деб, келинле къызны разы этерге кюрешгендиле. Шёндю замандада къыз юйюнден хар къысха жууугъун къучакълаб, разылыкъ айтыб, юйден алай чыгъаргъа керекди.

31. Къарачай бла Малкъарда къызны намысы деген зат бек уллу магъанасы болгъан затды. Ол бош айтылгъан зат тюйюлдю. Ол битеу тукъумну, элни да намысыды. Намыссыз эрге баргъан къызны кесин угъай, битеу тукъумун ысспассыз этгендиле. Биреуню юйюрюне кир келтирип, андан сора уа эри бла къаугъа этип турургъа жарамагъанды.

32. Къачырылгъан къызны ызындан келип, жарлы юйге баргъанса, неда биз бюсюремеген тукъумгъа баргъанса деб, ашыкъ-бушукъ этип, къызны къачхан жерин ысспассыз этип, сыйырып кетселе, аллай къыз да ысспассыз болгъанды. Къалай алай болса да, аны тарт-соз этип, эркишиле къол жеттиргендиле, деб болгъандыла. Аллай къызны уа намысы бла къалгъан эсе да, бир юй бийчеси ёлген, не да бир уллайгъан къатынсыз кишиге алгъандыла. Аны хапарыда узун созулгъанды.

33. Шёндю бир-бир халкъланы къызлары мени бир ненча кере урлагъан эдиле да мен, бюсюремей къайтханма. Неуа, мени жуукъларым бюсюремей сыйыргъандыла – деб, махтанып айтхан хапарла, бизни къарачайлы малкъарлы къызлагъа ахыры да келишмейдиле. Бизни таулула да ол намыссызлыкъгъа саналады. Къызла аллай хапарлагъа тынгыламазгъа керекдиле. Аны ючюн, сюймей келгенме, къоюп кетсегиз да, кесиме бир зат этерикме, деген къызны болмаса, тукъум, къачырылгъан къызны жеринде къояргъа сюеди. Адет! - не этериксе?

34. Аман къызны къызыл кийиндирсенг да, адам жюрек къууандырмаз.

35. Юйню бачамасы неден башланады? Намысдан.

36. Намысынгы сакъла, деб, къартларыбыз андан юйретип болгъандыла. Ол къуру да къызлагъа угъай, жашлагъада айтылады.

37. Къартха, анагъа, атагъа, эгечге, къарындашха да намыс берилмесе, ол юйде насып болмайды, дегендиле ата бабаларыбыз.

Саният Ульбашева,

Нальчик