Туугъан жерим

Хаджиланы Асуанна           
                                 





Малкъарны жерлеринде кёп уллу, гитче да элле бардыла, аланы хар бирини кесини энчи бети, тарыхы барды. Ол эллени къуралгъан жылларын тохдашдыргъан къыйынды: аланы тамырлары терен кетедиле. Биз а ол эртте ётген жыллагъа къайтып, андан бюгюнюбюзге жарарыкъ затланы чыгъарыргъа кюрешебиз. Биз анда не излейбиз? Халкъыбызны къуралыу чагъын? Жерибизни халын, болумун? Не зат излесек да, барыбызгъа да белгили зат: адам эссиз, акъылсыз жашаяллыкъ тюйюлдю.
    
Биз гитчеликден бери окъуп келген китаплада бизни ёхтемлендирген затла кёпдюле. Аланы бир къауумун эсгерейим: 1-чи ноябрьда, 1917 жылда, Чегем аузунда, тёгерегин бийик  къаяла къуршалагъан, Огъары Чегем деген буруннгу таулу элде, малчыны юйюрюнде, уллу поэт, Къулийланы Къайсын туугъанды. Ол бизни элибизге да, школубузгъа да кёп кере келгенди. Бу мен кёрген тауланы, къаяланы бийикликлерин, аланы башларында акъ къарларын кёргенди. Бу мен школгъа жаяу жюрюген жол бла ётгенди. Баям, бусагъатда бу мен кёлденжазма жаза тургъан столгъа Къайсын да олтургъан болур эди деген акъыл кёлюмю жарыта, хар сёзюме жюрек жылыууму берирге итинеме.

Къайсынны Лашкута орта школуна (энди Жанхотияны орта школу) келип, «Лашкутаны школуну устазларына бла школчуларына» атап жазгъан назмусундан юзюгюн келтирирге сюеме:


Ёнлерибизде эшитилген ауаз бла айтабыз бюгюнда ана тилибизге, Ата журтубузгъа сюймеклигибизни.

Республикабызны хар элинде да барды кёп сейирлик да, айтхылыкъ да, белгили да адамыбыз.

Холам-Бызынгы аузунда, Шыкъыда, туугъанды, малкъар литератураны мурдорун салгъан, Мёчиланы Кязим.   

Огъары Чегем эл - жарыкъландырыу ишге, литературагъа  уллу къыйын салгъан Шахмурзаланы Саидни туугъан элиди. Тегенекли деген элде, академик, Залиханланы Михаил туугъанды. Совет Союзну жигити, Байсолтанланы Алим, Яникой элинде туугъанды. Гирхожанда, Малкъарны уллу жырчысы, Отарланы Омар, Малкъарны уллу поэтлери Отарланы Керим, Зумакъуланы Танзиля, Байзулланы Алий туугъандыла. Шауурдат деген эски элде туугъанды, Россейни белгили артисти, Улбашланы Мутай. КъМКъУ-ну профессору, жазыучу, Толгъурланы Зейтунну туугъан эли – Быллымды. Кёнделен эл, уллу жазыучуларыбыз Тёппеланы Алимни, Шауаланы Хасанны эмда уллу композиторларыбыз Байчекъулланы Абидинни бла Жеттеланы Мустафирни туугъан эллериди. Уллу жырчыбыз, Таукенланы Галина, Къашхатау элде туугъанды. Къарындашла – Курданланы Хасан бла Хусей, Жанхотия элде туугъандыла. Хасан – химия илмуланы докторуду, Хусей а – медицина илмуланы докторуду. Бизни школда малкъар тилден окъутхан биринчи устаз, халкъ ёкюлю, Сотталаны Адильгерий болгъанды.

Айтыулагъа кёре, Жанхотия эл 1927 жылда къуралгъанды. Мында, ёрге жанында къаяда, «Къуру къол» деген дорбун барды. Ол дорбунда, Жанхот деген бир абрек, къачып келип букъгъанды. Аны тапханларында, ол тутулургъа унамай, атышда ёлгенди. Андан сора элибизни атына «Жанхотия» деп атагъандыла.

Биз жашагъан элни, Жанхотия, бла хоншу эл, Лашкутаны арасын Бахсан сууу айырады. Ол Хайыука, Кюл бет, Арткъол, Алчагъыр, Ёгюзле уруучу, Кийикчи, Артаякъ деген жерлерибизни юсю бла барады.

Кюз артында, элде, эртте кеч болуп башлайды, кюн къысхадан – къысха бола баргъанын кёребиз. Тёгерек сары-моргъулгъа бёленип, таула ортаында элде, шошлукъ сезиледи. Юйле, гебенле, тёшле, тюзле да ол шошлукъгъа тумаланадыла. Тереклени чапыракъларыны къарыулары кетип, алгъынча жарыкълыкълары болмай, шошлукъда мутхузланадыла.

Адамла жумушларына чыгъып, бахчаларында бошаялмай къалгъан ишлеринде муркку этедиле. Къартла малчыкъларын отларгъа къыстайдыла. Жайдача шатык болмаса да, тёгерекде, кёгерген жерледе, ырахат отлай айланнган малла элге берекет бередиле. Кюн къысха болгъаны себепли, эл орамла бла малланы энишге, юйлерине сюрюрге тюшеди. Къарт ынна, къадалып, хыртлы къатападан тигилген алботасына нартюх ууады. Ол тауукъларын ашатып жыяргъа ашыгъады. Сабийле, юй жумушлагъа болуша, терек бутакълагъа илине, аладан да юслерине, башларына чапыракъла тюше, ары-бери чабышадыла. Ала алай эте тургъунчу къалын ингирлик, сууукъсурата, энишге жатады; жерни бирси жанында уа, ауур болуп, къызгъылдым ай салынады.

Къалай хычыуунду быллай орамла бла баргъан: баулада ийнекле, желинлери да сютден толуп, ана уа, чычкын бла бузоучукъну да къоруй, ийнегин къыстау саугъаны; кюнню узуну сюрюуден арып келип, халжар аллында, узун агъач шинтикге олтуруп тургъан аттаны къатына бары олтура, сыртынгы буруугъа тыяндырып, кёкде къалын чачылгъан жулдузлагъа къарагъан. Сора, къанжал челекни да алып, терек къатында чыкъгъан суудан челегинги толтуруп, сууну мылы ийисин солугъан.

Арыгъан адамла, къалкъыу эте, жукъугъа бёлюнедиле: кими юйде, кими жатмада, кими къошда.

Сабанладан мирзеу ийис келеди. Къошчуланы къошларында эшиклери аз ачылып, узакъдан жаныуарла этген тауушла келедиле. Къарангы кечени башында «Жетегейле» жанадыла. Малла къошлада къалкъыу этедиле.

Жулдузла мутхузлана башлайдыла, кёкню жукъа, сыйдам булутла жабадыла. Кече ортасында, анда-мында юй башлагъа тамычыла тамадыла.

Булутла эрттенликге чачылырла. Агъач къыйырлагъа чарс туман жатар. Танг атаргъа кырдыкда, бахчалада, терекледе чыкъ жанар. Сора ол сейир шошлукъда, танг ата, адам уянады.

Агъач, тангны бурну бла гюрюлдеп башлайды. Учаргъа хазырланнганча, тукъузгю терекле чайкъаладыла, къызгъыл чопаллары булгъана. Къайын терекле субай сюеледиле, тёммеклеринде таууш уюп, чапыракълары учадыла.

Назы агъачда уа къайгъылыды. Ол битеу да чыкъырдайды. Тамырлары, бузлап къалгъанча, бири бирине чулгъаныпды. Терекле чайкъаладыла, тамырлары уа, аякъ тюбюнгде айланнганча, чыкъырдайдыла. Назы тереклени ортасы бла аякъларынгы кенг сала барсанг, башынг тёгерек айланады. Сора кёк тепсеп айланнганча болады. Андан эсе тап жерге олтуруп, кёзлеринги къысып турсанг мажалды.

Элде уа хоразланы къычыргъан тауушлары шошлукъну бузадыла. Мал ёкюрген тауушла, ол угъай эсенг, эшекни сагъат сан бла окъугъан тауушу да сейирсиндиреди. Терезе аллында терек бар эсе, ол кюнча, юйге жарыгъын иеди. Сора отоуда, кёп болмай от этгенча, жылы болады. Таматала ишге, сабийле школгъа ашыгъадыла.

Орамны ёрге бара, школгъа ашыгъып, къарт аттагъа жолугъа, жашла салам бередиле. Жангы жете келген жашланы кёрген атта, кесин жигитчик эте, жаш заманы эсине тюше, аркъасын да тюзете, саламын ала, къайры ахшы жолгъа баргъанын сурар. Школгъа ашыкъгъан жашха: «Да, къууанып къайт, жигит»,- деп, ызындан алгъыш этер. Ол «къууанып къайт» деген сёзде уа ненча магъана барды. Атта, жалан да бешле алып кел демейди. Кесингден таматагъа, гитчеге да намыс бере, халинг, къылыгъынг бла да, олтургъанынг, къопханынг бла да, низамынг, сыйынг бла да юлгюлю бола, аны юсюне уа билиминг бла андагъыланы да, юйдегилени да къууандыр, деген магъананы сыйындырады ол жангыз сёз.

Школдан келе, жолну энишге айлансанг а, къабакъ эшигини къатында, узун агъач шинтикге олтуруп, солуй тургъан къарт ыннаны къатына барып, саулукъ-эсенлик сурай, жумушакъ къучакъласанг: «Ай, насыплы бала болгъун, ариу бала»,-дей, алгъыш этер. Ынна, жылла жыйыртхан къолчукълары бла башынгы жумушакъ сылар, кёп ариу сёз айта, алботасыны хуржунундан кампетле чыгъарып берир.

Алай, жолну бирси жанында уа, ууакъ жашчыкъладан бир къаууму, юй аллында терекни орамгъа айланнган жанында, салынып тургъан бутакъларын да сындыра, тагъылып, сары, къызыл алмаланы юзерле. Аны кёрген иеси: «Ай, къалмагъын, ол терекни алай ууатмасанг а»,- деп ачыуланыр. Сора хыличи жашчыкъла, этерлерин да этип, къачарла. Ким биледи, жолну бирси жанында амма алагъа къаргъыш айтыргъа сюе да болмаз эди. Алай ол жашауда бола келген ишди. Игилик бла аманлыкъ бирге баргъанча, алгъыш бла къаргъыш да бирге барадыла жашауда. Аны бир заманда, бир киши тохтаталмагъанды эм тохтатыргъа мадар да жокъду.

Ингир бола, булутла жыйыладыла. Ала энишге энерле, сора сууукъсурагъан хауада, къар ийис сезилир.
Сора ол кечеден башлап, къыш сууугъу жетгинчи, сууукъ кюз арты жауунла башланырла, тереклени бутакъларын тюшюре, агъачлада, тюзледе, юй башлада кеслерини мудах жырларын айтырла.

Аллай кюнле, узакъгъа созулмай, къышхы кюнлеге алышынадыла. Эл акъ къаргъа бёленеди. Къышны эрттеннги сууугъу бетинги, бурнунгу чимдийди. Акъ къарны юсюнде адам ызла кёрюнедиле.

Юй ожакъладан тютюн, юзмелт-юзмелт, чыгъады. Печь аллында отун къалау кепчий турады, аланы тюбюнден къайын агъач ийиси келеди. Ана печни ичине агъач жаркъаланы таплашдырып тизеди, зыбыр къоллары бла тамызыкъ салып, анга сирнекни тартады. Чыракъ тамызыкъ терк къабынады. Сора отну къызыл тили отунланы жалай, от гюрюлдей башлайды.

Энди печни плитасын ачып, чоюнну салыргъа болады. Къызгъан тауагъа жангы кёпген тылыны салып, ана гыржынны къызыл биширеди. Юйню ичине жангы бишген жылы гыржынны ийиси жайылады. Ол ийис арбазгъа, орамгъа да жете, элге берекет береди.

Эшикде танг иги да жарыгъанды. Ананы печи уа чыр-чыр эте жанады, чоюнда хычинлик картохлары бишип, тюбюндегилери кюе башлагъандыла. Печде отунланы тюбюндегилери кюйюп, къызыл мыдых болгъандыла. Ала, жанлары болгъанча, «кёзлерин» ача-жума турадыла.

Бир кесекден ананы созулгъан, жаулу хычинлерине юйюр жыйылады. Ананы акъ жаулукъгъа чулгъаннган жылы гыржыны да арлакъда тылпыу этеди.

Терек тюпледе къар жатады. Терек бутакъланы узунлукъларына созулуп жатхан къар тёбеннгиде, жылтырауукъ букъуча, чачылыр, сора терек бутакъла къарны ауурлугъундан къутулуп, чайкъалырла. Жарыкъ жырчыкълары бла чорбат чыпчыкъла бир терекден бир терекге къонарла.

Бизни жашагъан жерибиз бийик таулары, къаялары бла, тёгерегин булутла къуршалагъан, ариу жерлери бла атын айтдыргъан жерди.

Сейирлик, толу жашауну суратлайды тёгерек. Сейирлик кёрюнеди бу эки элни, Жанхотия бла Лашкутаны, ортасы бла баргъан Бахсан сууу: къыйырлары бла жашил битимле, жанларында улёкъу, тюртю, жабышмакъ терекле. Аны жагъасында, кёгетлерин да жыя, ёсгенбиз. Хар адамгъа да, кесини ёсген жеринде, туугъан жерине, аны табийгъатына сюймеклик тууады. Жеринги хар жерчиги да, жашил тюрсюннге кийинип, ариу ийисден толуп, берекетин юсюнге тёгеди, жашауда толу болады. Тёгерекни жашил кийиминде, ариу гюллерине тумаланып, кесинги насыплыгъа санайса. Кюн жылытхан жеринги гокка хансларыны дух ийислерини ичинде сенден насыплы болмагъанчады. Жеринги тюрсюнлери, дарман ийислери, тауушлары мамыр, толу жашауну суратлайдыла. Ол кюндюз кёрген, сезген затланы, кече тюшюнгде кёрюп къууанаса. Кече тюшюнгде келген табийгъат алай жарыкъды, ачыкъды, таза.

Табийгъатха, жеринге жууукълукъ, учундургъан этеди. Хар битимни, хар сюйюп кёрген затны да бир терен магъанасы болады. Къууанчлы жашай, кюнча жарыкъ дунияда, кесинги насыплы дунияны бир чёпчюгюне санайса. Бир жан да бузалмазлыкъча кёрюнеди ол сен сынагъан рахатлыкъны, ариулукъну.

Хар жангы туугъан кюн да жюрегинги къууанчдан толтурады. Берекетден толгъан бахчала, тёгерекде кёгетледен бай терекле къууандырадыла.

Къалай хычыуунду, бийик терекни чапыракъ салкъынына чыгъып олтургъан! Мында терек бутакъны юсюнде кесинги бир гитче бурхучукъча сезесе. Сора, сенден да къоркъмай, хоншу бутакъгъа, жарыкъ жырларын да айта, чыпчыкъла къонарла.

Къалай хычыуунду, жалан аякъ этип, шаудан суугъа энип, андан тойгъан, энишге ийилип, аны ауанасында кёкню жарыгъын кёрген!

Кесини жарыкъ жырчыгъын айта чапхан шаудан суучукъну тюбюнде жуууннган ташчыкъланы кирсизликлерине къарагъан!

Ийилип, бетинги жуусанг, тап-таза суу бурчакъла къолларынгдан саркъа, хычыуунлукъ бередиле. Башынг бла уа жазгъы къамыжакъла жызылдай учарла.

Ёрге, кёкге къарасанг а, къалтырагъан хауаны бутакъларыны арасындан терен, къыйыры-чеги болмагъан дунияны кенглигин кёрюрсе. Акъ, жумушакъ булутла кёкде жюзедиле. Ол уллу да, кенг да кёкню ичинде уа, къанатларын да кенг жайып, ариу къанатлы учады.