Гошаях бийчени юсюнден
ГОШАЯХ КЪАЛА
Гошаях бийченн юсюндея айтылгъан зат Къарачай-Малкъарда керти хапарланы бириди. Таурух халда джюрюй, Гошаях бийчени хапары магъана джаны бла да тюрлене келгенди. Къарачай-малкъар халкъны аууз творчествосундан биринчн болуб, орус тилде басмаланнганды. Къарачай бла Малкъарда 1848 джылда болгъан къонакъланы бири Г.-Д. Санкт-Петербургда "Библиотека для чтения" деген журналда 1848 джылда басмаланнганды ("Поездка к южному отклону Элъбруса в 1848г.".) Гошаях бийчени хапарын Бийчесында Сын-Таш бла байламлы этеди. Хапарны атына Бийчесынны юсюнден легенда, деб джазады… Къысхача, былайды джазгъаны.
Кърымшаухалланы Къаншау (джазылгъаны Аншау - И. Ш.) Чегем элде джашагъанды. Аны байлыгъы бла батырлыгъы, Къара тенгиздсн башлаб, Къобан, Терк сууланы энишге эниб, Каспий тенгизге дери джайылыбды. Къаншауну мюлкюню учу-къыйыры кёрюнмегенди, хыйсабсыз кёб болгъанды мал саны, тергеусюз эди сабан ызы. Барында да джесирлери бла къуллары уруннгандыла.
Къаншау джаугъа ётгюрлюгюн танытханды, узакъдан келген джолоучугъа, арыб тохтагъан уучугъа чомарт къонакъбай болгъанды.
Болса да, аны акъыллы башын сагъышла басхандыла. Къаншау Чегем элинде уллу къалын бериб алгъан къатынындан аз да къууанмагъанды: ол аны джюрегин чапырмагъанды, терен сагъышларын чачмагъанды. Къаны бузулгъан Къаншау джюреги алмагъан къатынын отоудан кетериб, эмчек къарнашыны юйюне ашыргъанды. Андан бери Чегемни къызларыны бири да Къаншауну кёзлерин джарытмагъандыла. Ол ичинден кюйюб-джаныб, сора хоншу халкъланы бийче къызларыны бири бла джашауун байлар мурат этгенди. Аны мийик, ачыкъ муратлары толмай, инджилгенди - алай тынч тюлдю бийни къызындан эркинлик алгъан...
Къаншау аны сагъышында Къабартыгъа атланады. Бий юзюкден чыкъгъанын, тюз атын, тукъумун джашырыб, бир къабарты бийге джылкъы джалгъа джарашады. Къыш ётюб, джазгъа чыкъгъанлай, мал иеси Къаншаугъа эмилик юретирге буйрукъ береди. Джигитледен джигит Къан¬шау эмиликлени арасындан эм маджалын сайлаб алады, сюйгенича кесине юретеди. Джарыкъ кёллю субай санлы Къаншау къабарты бийни гитче къыз сабийчигин кесине илешдиреди. Бир джол ол алтыджыллыкъ къызчыкъны ат аллына алыб, ойната туруб, бийни арбаз бурууундан атны чынгатыб, къызчыкъ бла тас болуб кетеди. Ёхтем джюрекли Къан-шауну бий не кюрешсе да, ызын табалмайды, мюлкюн-байлыгъын джояды.
Къаншау Чегем элине келеди. Кеси къолу бла сослан ташладан къала сюеб, сабийчикни джашырады. Тёрт джанына къарауулла салады. Алай бла къызчыкъдан элде бир деб, бир адамны хапары болмайды. Былайда къызчыкъ он къат ариу ийисли раджабны кюнлерин ашырады: Чегем сууну салкъын аязында сабий бала тау мёлеклени чырайына киреди. Оналты джылда къызчыкъ Къаншауну джюрек джауларын сюйюмлюлюгю бла эритеди. Къаншау уллу къууанч, той-оюн этиб, бийче къызны отоугъа кийиреди. Амма, ол кюн огъуна насыбы юзюледи - Къаншауну ауруу къысха джыгъады: этини юсюнде тюк ышан къалмайды, ариу этини юсю табладан толады. Къаншау ол джийиргеншли къатынны хыйнысы къатылгъанын сезеди: къонакъны сыйын кёрмей, къоюлгъан къатыны Каншауну эмчек уланында ашау-ичиуде эшек мыйыны бозада эритиб, эрине бергенди.
Батыр Къаншауну сакъалын, мыйыгъын отлу боза, джуууб алгъанлай, тас этеди, сюек саулугъун алады.
Узакъ Кърымда бир хыйнычы къатынны хапарын эштиб, Къаншау беш кюнлюк джолгъа атын джерлеб чыгъады. Батыр таулугъа былайда энтда бир азаб тюшеди. Керчни къатында Къаншау¬ну бушуулу хапар джыгъады: хыйнычы къатын уста-лыгъым бла юлюш этер ючюн, къатынынгы унут, мени бла джашаргъа джараш, дейди. Насыбсыз, бу ишни арты не бла бошаллыгъын билялмай, сюйгенин Чегем элинде таралта, хыйнычы къатынны алыргъа сёз береди да, насыбыны эшигин джабады.
Ол тиширыу Къан¬шауну сау этеди. Арадан бир джыл ёте, ол эрин джолгъа ашырады, андан джыл кёзюуюне ызына къайтырын излеб, сёз алады. Алайсыз ауруу джангырлыкъды, къайтыб келиб, дарманны ахырын кёрмесенг, деб хыйнычы къа¬тын ариу айтыб, аманат этеди. Къаншау саппа-сау болуб келеди: къызчыгъы, юй бийчеси къууанчдан толадыла. Элинде джууукъ-тенг сейир-тамаша болуб, той-оюн бла аллына чыгъады.
Алай а къууанчлы джашау терк бошалады. Джыл кёзюую джетиб, Къаншауну уллу сагъыш басады, аны кёз джилтинлеринден хыйны¬чы къатынны ауангысы не кече, не кюн ташаймайды. Минги Тауну шоркъа суулары ёзенлеге саркъыб тас болгъанча, Къаншауну къууанч кюнлери джыл башына тас боладыла. "Аллах къоймасын аны меннге", - деб, эски азабыны сагъышындан къутулалмай, кёб термиледи. Эм ахырында, сюйген бийче къатынын джап-джалан этиб, анга кёз джилтинлерин аралтады: "Арабин, мындан кёлюм къачар бир зат табар эсем", - деб дыгалас этеди. Огъай, бийче къатын эшме чачын ийиб, юсюне тёгюб, ариу чырайын сюйгенине кёргюзмейди. Аны хурметли сыфаты Къаншауну джюрегине ёмюрлюкге сингибди.
Чегем ёзенни билгичлери анга джула салмайдыла. Къаншауну санларын биягъы ауруу кючлейди. Кърымгъа кетерге керек болады. Къаншау юйдегисинден къалай айырылсын? Юй бийчесин, къызчыгъын да арбагъа олтуртуб, узакъ джол¬гъа атланады.
Бара-барыб, къабарты эллени биринде, эки джол айырылгъанда, урланнган къызны бир къарнашы тюбеб, джолоучуланы айран иче барыгъыз деб, юйге чакъырады. Къаншау аны огъурамайды. Юй бийчеси босагъадан атлар-атламаз, къызчыгъын да алыб, къанатлы учханлай, элден тас болады. Къызчыкъ да, Къан¬шау да Керчге келедиле…
Мындан ары Къаншауну хапары юзюледи. Чегемчиле андан бери кеслерин Керч тёгерегиндегиле бла къан джууукъгъа къатышханнга санайдыла. Ариу бийчени насыбы уа не бла юзюледи? Хый¬нычы бла тенглик джюрютгенсиз, деб, Ата джуртунда джууукъларын кёрюб болмай, джашыртын, биргесине къуру джумушчу къатынны алыб, бийче Къабартыдан Чегемге кече бла къачады.
Къачыб баргъан джолоучуланы арыгъанлыкъ эмда къарангы джолда тохтатады. Ала сыртда, Къууаша дуппурну къатын¬да, ачы кюнлерин эсге тюшюре, талай кюн бла кечени ашырадыла. Бушуулу джазыуну сыйына эскертме ташны саладыла, кюу да этедиле…
Андан бери бийче къыз сюеген сын ташны аты Бийчесынды, аны кибик ол таш сюелген гатлешни аты бла аны тёгереги джерлени атлары да Бийчесынды.
Бийче эрини джуртунда кёрюнюр-кёрюнмез афендиле: "Энди адет былайды: сени къоюб тас болгъанны къарнашына чыгъаргъа керексе", - деб тохтайдыла. Бийче Къаншауну унутуб къайдан къойсун? Къаншауну къарнашы кеси ёмюрюнде юй, къош тёгерегинден кетиб, экисагъатлыкъ джолгъа чыкъмагъанды. Анга эрге баргъандан эсе, бийчеге ёлген тыйыншдыды…
Муну бла бошалады Бийчесынны легендасыны бир ва¬рианты.
II.
Энди Акъ Къалада къуллукъчуну, таулуланы гитче тёрелерини председатели Гр. Петровну 1879 джыл "Ку¬банские областные ведомости" деген газетни бетлеринде "Карачайны легендарлары бла эскертмелери" дегел статьясын толусу бла берейик, статья хазна адамгъа белгили тюлдю.
Къарачайлыла кёб заманны Кавказ таулада, уллу Инджик бла Басханны ортасында джер алмашдыра, Къобан ёзенни башында юч уллу элде: Къарт Джуртда, Учкуланда, Хурзукда ор-налгъандыла. Къазауатха учуннган хоншула бла кюрешде кёб къыйынлыкъ чеге келгендиле: меджисуулукъну, муслиман диннге кёчюуню къыйынларын сынагъандыла.
Халкъны бурундан къалгъан джазма эскертмеси джокъду: джаза, окъуй муслиман дин киргенден со¬ра башлагъандыла. Алай а ол да дин къуллукъчуланы бир къауумуну - афендилени - къолунда къалгъанды. Ала, къалай билсенг - алай, Къуранны окъуй да, ангылагъанларыча ауаз бере тургъандыла.
Таулуланы арасында джазманы бек къарыусузлугъундан, джашау турмушларыны хыйсабындан алада летописъ тюбемейди. Ол себебден аланы эски джашауларыны юсюден хапар джазылмагъанды. Аууздан-ауузгъа айтылгъан эски хапарланы халкъ азын сакълаб келеди. Бек эски, ата-бабаладан айтыла келген хапарла ала-чола сакъланадыла…Сёз ючюн, къарачайлыланы таурухларында айтыл¬гъан башчылары Къарчаны не заманда чыкъгъаныны юсюнден керти хапар тюбемейди. Халкъ айтыула аны батырлыгъын, джигитлигин аламат суратлайдыла. Джаулукъ этиб келгенле бла ол, керек болса, таукеллигин, хыйлалыгъын, табышлылыгъын кёргюзе сермешгенин сезебиз хапарладан.
Къарча ауушхан бла бирге халкъны тарихи артында къалгъан Кърымшаухаллары тукъумну башчысы Шаухалны историясы бла къысха байламлыды. Кърымчы Шаухал Къарчаны къызын алгъанды. Къар¬чаны эркиши сабийи болмагъаны себебли, башчылыкъ кюеуюне къалгъанды.
Бу тукъумну юсюнден ай¬тылгъан эски хапарла къарачайлыла Басхан суудан Къобанны башына кёчерлерини аллы бла байламлыдыла. Кеслери да Кърымшаухалладан тёрт къарнашны белгилейдиле: Къамгъут, Къаншаубий, Элбуздукъ, Гилястан. Аланы арасында Элбуздукъну бусагъатдагъы Кърымшаухаллары кеслерини уллу аталарына (атауул аталарына) тергейдиле. Ала да, Ахматланы Кърымшаухаллары бла Сафанланы Кърымшаухаллары деб, къауумгъа юлешинибдиле.
Къалгъан къарнашланы юзюклери уа кими Къобан ёзеннге кёчгюнчю болгъанды, кими тауусулгъанды. Биринчи юч къарнашны атлары уа бу тюбюнде келген эски хапарны (легенданы) геройлары бо¬луб тюбейдиле.
Къамгъут бир джыл Зеленчукде (Инджикде) болгъаны бла абаза эллени биринде сабийле бла ойнай тургъан бир гитче къызчыкъны, сейирлик ариулугъун кёрюб, тамаша болгъанды, аны сюйюб, бу ариу инсаннга ие болайым деб, талпыгъанды. Къызчыкъ (аты Гошаях) белгили бийники, Биберт улунукъу, болуб чыкъгъанды. Къызчыкъны атасы, анасы бла келишиб, муратына джетерине базмай, Къамгъут хыйлалыкъ этер кёл алгъанды. Къызгъаны бла экинчи джол, Зеленчукге (Иджикге) келеди да, керти тукъумун-атын, чыкъгъан джерин джашырыб, бир джалгъан тукъумну айтыб, Биберт улугъа айылкъ джалгъа джарашханды. Ол кюнден башлаб, Къамгъут Гошаяхдан кёз алмай, ызындан тюшгенлей, анга ариу айта, ийнакълай, кёб тюрлю оюнчакъла бере, сабийни кесине илешдиргенди. Кюнлени биринде Къамгъут Гошаяхны ойнай тургъан джеринден джашыртын алыб кетгенди.
Басханнга ётдюргенди. Былайда аны ёсдюрюрге, юретирге бир джууукъ къарт аммагъа аманат этгенди. Амма Гошаяхны джер юйге бугъундургъанды. Кёз-къулакъ болуб, ызындан смарлагъанлай тургъанды. Бир талай джылны Къамгъут къызчыкъны адамладан терен джашырыб, кишиге билдирмей сакълаб тургъанды. Андан сора уа ёхтем Къамгъут Гошаяхны аты бла махтаныб да тебрегенди. Къызчыкъны нюр тёкген ариулугъу тёгерекде адамланы барын сейирсиндиргенди, сукъландыргъанды.
Не этейим, Гошаяхны бир уллу асыл затны сатханча джоюбму къояйым, огъесе кесиме юй бийчегеми сайлайым, деген къайгъылагъа керти джууаб табхынчы, Гошаяхха 16 джыл толгъанды, не келсин, Къамгъутну ууахтысы джетиб, ёлюб кетгенди.
Гошаях ол заманда Къамгъутну къарнашы Къаншаубийге эрге чыкъгъанды.
Джигит Къаншаубий Хадагъжукъ улуну къатыны бла энчи ишлени джюрютгенди. Бир кере ол, барыучусуча, Атажукъ улуда къонакъда болады. Къабарты бийче анга сыйлау тепси салады да, боза бла эсиртеди. Къонакъбайла, аны бла къалмай, бозагъа от къошуб ичиргенлери себебли, Къаншаубий къыйын ауруйду. Сора ол мычымай ауруууна къаратыргъа Персияны чеги таба кетеди. Былайда Къаншаубийни ариулугъуна сукъланнгандан бир джылы келген къарткъуртха хыйнычы къатын:
- Мени юй бийчеге алыргъа сёз бере эсенг, аурууунгдан саппа-сау этейим, - дейди да, Къаншаубийни юйюне элтеди. Къаншаубий хыйнычы къатыннга бой салады. Кесине къаратады. Маджалдан маджал болгъаны эсленеди. Къаншаубий узакъ Персияны чегинде талай заманны джашайды. Сау да болады. Сора Къаншаубий къарткъуртхагъа: "Мен ата джуртума кемсиз тансыкъ болгъанма", - деб билдиреди.
Хыйнычы къатын Къаншаубийни ата юйюне ашыра:
- Юч джылдан сора амалсыз ызынга къайтыб кел. Ауруу джангырмаз ючюн, бу дар-мандан ич. Ата джуртунга баргъанлай, юй бийченги джап-джаланлай орундукъдан тыбыр ташха дери юч кере бармагъа къой, - дейди.
Къаншаубий джуртуна саппа-сау болуб къайтыб келеди. Элде той-оюн этедиле. Ол юй бийчесине хапарын айтады, ант сёзюн ачыкъ этеди. Гошаяхны кийимлерин тешиб, джалан этеди. "Мени кёлюмю чыгъарырча, муну юсюнде бир къыяулу джери болур да", - деб умут этеди. Гошаях бийче узун эшме чачын энишиге тозуратады, чырайын, тюрсюнюн Къаншаубийден джабханлай, юч кере орундукъдан тыбыр ташха дери барыб къайытады. Къаншаубий муратына джеталмай, къарткъуртха къатынны айтханына сагъышланыб къалады.
Кюнле-кечеле седрей, Къаншаубийни юч джыл болджалы джетеди. Къарткъуртханы айтханын унутмай тур¬гъан Къаншаубий дарманын ичеди. Олсагъатлай огъуна аны эски аурууу джангырады да, къарткъуртхагъа къайытыргъа керек болады.
Алай бла Къаншаубий джолгъа хазырланады. Биргесине Гошаяхдан туугъан эки къызчыгъын - Къоз бла Къантинни алады (бир-бир айтыулагъа кёре, къызчыкъла джолдан сыйырылыб, аналарына къайытадыла).
Салыб къарткъуртха къатынны юйюне келгенлей, Къаншаубийни аурууу тас болады. Алай а Персияны чеги сюремде баргъан урушланы бирине къатышыб, джигитлик бла ёхтемликни юлгюсюн кёргюзте, сермешулени биринде къан тёгюб, ёлюб кетеди.
Гошаях бийче кёб заманны Къаншаубийден хапарсыз болуб джашаб турады. Алай а аман хапар кенгнге джайылады. Гошаяхны джюрегин титирете, анга да джетеди. Гошаях эрини бушуулу хапарын эшитиб, джылай-джылай, кёз джауларын тауусады.
Андан сора Гошаях, Басханны къоюб, Джёгетей сууну башына кёчюб, кириш тауланы арасында сюелген къалада джашайды.
Андан бери къаланы аты "Гошаях бийчени къаласы" бо¬луб келеди. Алайдагъы тауланы аты да Гошаях Сыртды. Андан бери кёб ёмюрле ётселе да, бюгюн бюгече да сауду къала.
Къаншаубийни кичи къарнашы Элбуздукъ ол кёзюуде Къобан ёзеннге кёчюб джашагъанды. Гошаяхны хапарын эшитиб, ол муслиман адетге кёре, кесине юй бийчеге тилегенди. Алай а Гошаях: "Мен ол затны эталлыкъ тюлме, эрими бушууу джукъланмай", - деб, Элбуздукъну тилегин къабыл кёрмей, талай кере джууаб бергенди. Элбуздукъ да айтханы чёп болуб джерге тюшмеучю бир адам, муратындан артха турмай, нёгерликге аскер кюч алыб, Гошаях бийчени джангызлыкъда къалада тургъан джеринден, алыб келиб, некях этдиргенди. Амма, андан не келсин. Элбуздукъ бла да насыбы тутмагъанды.
Гошаях Къарачайда кёб джылланы джангызлыкъда джашаб ауушханды. Бийче¬ни Къарт Джуртну джамагъат къабырларында Къо¬бан сууну сол джагъасында бастыргъандыла. Андан бе¬ри Кърымшаухаллары ёлюклерин алайда асыраб келедиле.
Алайда архитектура джаны бла бир-бирине ушаш юч кешене айырылыб белгилидиле. Эм уллусунда, айтыулагъа кёре, Гошаях бийче асыралгъанды. Хапарлагъа кёре, Гошаях сейир тукъум уллу сюекли, субай санлы, чыммакъ этли, къалын айбат чачы бла керме къашлары, адамны сейир тукъум кесине тартхан кёзлери бла сюйюмлю инсан болгъанды. Аны бла бирге Гошаях адебни, намысны шартларыны юлгюсю болуб тургъанды.
Гошаяхны кешенеси керкилмеген хыршы ташладан тытыр бла тёртгюл салыннганды. Башы ташдан узунуна тогъай джабылыбды. Узунлугъу - 7.75 аршин, кенглиги - 5 аршин, мийиклиги 8 аршин барды. Къыблагъа айланнган узун къабыргъасында 1,25 аршин мийикли-ги, 0.75 аршин кенглиги болгъан терезе айырылыбды. Аны бла кешенени ичине тынч кирирге боллукъду. Ичини штукатуркасы ариу сакъланнганды. Ортасында наратдан къангала - ар-къаула - кешенени таш башын тутуб турадыла. Кешенени тытыр бла къумдан ишленнген цементи, штукатурыкасы аллай бир кючлю тутубду, бир-биринден таш бла уруб кючден айырлыкъса.
Гошаях ёлгенли, аны кешенеси ишленнгенли 250 джыл болады, дейдиле. Аллында бу хапар 1879 джыл басмаланнганды. Андан бери Къарачайны эскертмелерин, аланы арасында Гошаях бийчеге аталгъан кешенелени, талай алим тинтиб келгенди. 1896 джыл былайда биринчи археология ишлени Къобан областда устаз болуб ишлеген В.М Сысоев бардыргъанды. 1910 джыл Токъланы Наны - Къобан областны музейини Къарачайдан къуллукъчусу - Гошаях бийчени кешенесинден талай затны музейге саугъагъа джибергенди. Совет джылланы кёзюуюнде былайда Лайпан улу Хамит, Л. И. Лавров, Мизи улу Исмаил, Биджи улу Ханафий археология ишлеге къатышхандыла.
Бюгюн бюгече да Къызыл Къалада Гошаях бийчени къаласы сауду. Аны кибик, Басханда сууну сол джанында, эски Элджурт элни къатында Гошаях къала сакъланады. Эл тюбюнден къалагъа дери джер тюбю бла баргъан таша джол эсленеди. Басхан сууну онг джагъасында, элни туурасы бла эски къарачай къабырлада Къамгъутну кешенеси сакъланады. Кешенени къабыргъаларында адам къол, айтханыбызча, къыпты, таракъ, буу суратла кёрюнедиле. Была христиан динни шартларыдыла.
Бусагъатда Къарачай бла Малкъарда джюрюген хапарлагъа кёре, Гошаях бийче Кърымшаухал улу Къаншаубийни къатыны болгъанды. Аны юсюнден аууз хапарладан сора да эски халкъ джырла ("Гошаях бийчени кюую", "Къаншаубийни джыры") шагъатлыкъ этедиле.
Гр.Петровну Гошаях бийчени юсюнден джазгъан хапарындача, Къаншаубийге зарауатлыкъ Хадагъжукъ улуну бийчесинден джетгенди. Гошаяхны "айлана келиб Къарачайда" ёлюб, къабыры Къарт Джуртну кюнбет къабырларында кешенеде салыннганы айтылады. "Го¬шаяхны джыры" Къарачай бла Малкъарда, Черкесде, Къабартыда да барды.
Къаншаубийни джырында Кърымшаухалланы Бекмырзаны джашлары Къамгъутну, Къаншаубийни, Элбуздукъ бла Гилястанны хапарлары Гр. Петров джазгъан хапардачады. Алай а бу башында хапарладан башхалыкъ да барды джырда. Аланы биринде болмагъаны башхасында тюбей, хапарны толу этерге болушады. Ол себебден джырда айтылгъан хапарны да берейик.
Къамгъут бий сабий къызчыкъны урлайды. Элджуртда эмчек анасына асыратыргъа береди. Гошаях деб, анга былайда атайдыда, ёсдюредиле. Ёсюб джетгенлей, Гошаях алгъы бурун Къамгъут бийге барады. Кёб джашамай, "тул къатынлай къалады". Андан со¬ра Гошаях бийче Къаншаубийге чыгъады. Ариу Къаншаубийни Хадагъжукъланы Гюргокъ деб эмчек къарнашы болгъанды. Гюргокъ бийни къатыны бла Къаншаубий ачыкъ сёзлю болгъанды. Гошаях бийче аны эшитиб:
-Гюргокълагъа барма, ала хыйны-халмеш биледиле, - деб тилегенди эринден. Ан¬дан сора Гюргокъ бийни къатыны Къаншаубийден тюнгюлюб, къонакълыкъны бир кюнюнде Къаншаубийге "бозагъа от къошуб бергенди". Къаншаубий "боза ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей, мыйыкълары къолуна келгендиле". Эрлай генджа тайгъа миниб, (айтыулагъа кёре, генджа тайны къанатлары барды), Къаншаубий, къуш учханлай, Дагъыстанда бир уста къатыннга мукъут болуб кетгенди. Къатын Къаншаубийни ауруудан сау этгенди, биргесине джашаб тургъанды. Со¬ра Къаншаубийни къатыны болгъанын сезиб:
-Бар энди джанынгдан сюйген Гошаях¬ны бир кёр. Алай а джыл кёзюуге къайытыб манга келмесенг, ауруу джангырыр", - дегенди, дарман бериб ашыргъанды. Къаншаубий келсе, Гошаях бийчени Басханда табмайды. Ол, эрин излей, Къарачайгъа кетгенди. Къаншаубий аны эшитиб, ызындан тюшгенди. Къарачайда ала джашаргъа оноулашыб, джыл кёзюуюнде биягъы дарманны къабханлай, мыйыкълары къолуна келиб къалгъандыла. Ол себебден Къаншаубий ёлмесем, къайтыб келирме, - деб Дагъыстаннга кетгенди.
* * *
Ишек джокъду бу сюжетни халкъны арасында энтда талай варианты болгъанына. Амма, историягъа аланы бютеу джыйымы биргелей тыйыншлы хапар берирге болур.
ШАМАНЛАНЫ Ибрагим
"Ленинни байрагъы", 1970 джыл, декабрны 10-15.
КЪАНШАУБИЙНИ МЫЙЫКЪЛАРЫ
Басхан ёзенде, Басхан тардан ёрге озуб, таулуланы джарлы эли джашагъанды. Аны къатында къая джанында бир-бири юсюнде - юч къала. "Къаладан арлакъда сыртлыкъда аяз къакъдыра олтуруучу Къара-таш деб, уллу сослан таш барды. Андан къарасанг, Быллымны, Герходжанны кёресе Басхан бойнунда, ёрге айлансанг а - ёзенни ауузу аллынга ачылыб.
Ма ол элде Бекмырза деб, бир онглу киши джашагъанды. Аны тёрт джашы болгъанды: тамадасы - Къамгъут, экинчиси - Элбуздукъ, ючюнчюсю - Къаншаубий, тёртюнчюсю - Гилястан.
Хыны заман, гырхы заман ол кёзюуле, адамны адамгъа хазна тергеб къыйналмагъан бир заман. Къарамдагъы, къара джамчылы, атлы киши - бир джанындан татлы киши, таулу юйге сыйлы къонакъ, бир джанындан - джарлы юйге мугурлукъ салгъан, сабийни урлаб, ат артына быргъаб, джамчы бла юсюн джабыб, къоратыб кетиб, хариб ананы сарната къойгъан, "кёнчекликге" джюрюучю "атхаминер".
Кесинден ёзгени киши аямагъан дуния болгъанды ол заман. Аякъланнган тири джашла, Къамгъут бла Элбуздукъ, кеслерича бир бёлекни нёгер этиб, ат белинде, тыш джуртлада кёнчекликге джюрюучюле, таукелликни, джигитликни алай бла сынатыучыла болгъандыла.
Къаншаубий а тийре къызланы стым тойгъа элтиучю, джетген къызланы келин отоулада ичги сёзлерин билиучю, тиширыу ийнагъын сабийликден огъуна сезиучю болуб ёсгенди.
Ариу эди субай санлы Къаншаубий. Андагъы чырай джангыз бир таулу джашда да болмагъанды дерча эди…
Бир джолда Къамгъут бла Элъбуздукъ дагъыда бир нёгерлери, кёнчекликге айлана барыб, Къобан ары джанына ётюб кетгендиле. Кюн бата, бир шош элни къыйырындан киргендиле, джамагъатны кеси адамларыча болуб. Ырхы джарчыкъны къатында талай къыз сабий ойнай тура. Аланы бирчиги, башчыгъында окъа бёркчюгю бла джарчыкъ таба джаллагъанды да, кеси джараууна чёкгенди. Алайтын озуб тебреген Къамгъут бла нёгерлери аны эслерге, ол да аланы эслеб, джунчуб, секириб ёрге къобханды, эрлай окъа бёркчюгюн алыб, кирчигин джабханды.
-Э-э, "бёрю атарны бёркюнден", сабийликде былай эте билген, бу бир асыл зат боллукъду, - деб къызчыкъны сермеб алыб, къоратхандыла. Душман басар элни къулагъы сангыграу, дегенлей, къуугъун болуб, джамагъат къобуб, аланы сюре айланыргъа, Къамгъут бла нёгери таулагъа сингиб кетгендиле.
Ол заманлада Хадагъджукъей бла Мусостей (къабарты бла черкес) джуртланы арасы Сингир айырылгъан бла - эки тенгизге суу саркъгъанын бёлген дуппурла бла - баргъанды, къайсы аманлыкъчы да, къутулгъаннга саналгъанды.
Алыб келгендиле Къамгъут джыйыны урланнган къызчыкъны Уллу Басханны бир-бири башында ишленнген къаласына.
Къызчыкъ а Къобан ары джанында Къанухлары деб, бир онглу къауумладан болгъанды. Тюнгюлюб къалмагъаныла ала. Къызчыкъны излей, сора баргъадыла да, Басхан джанында ызын табхандыла.
Къанухлары къызны къайтарыгъыз деб, иш тереннге кете башлагъанында, Къамгъут къаууму:
- Биз къызны келинликге деб, къачырыб келгенбиз, тилесек берлик тюл эдигиз. Сабийликден огъуна кесибиз къолубузда ёсдюрлюкбюз келинибизни. Ма бу джашчыкъгъа келтиргенбиз, - деб Къаншаубийни кёргюзгендиле. Ол кёзюуде Къаншаубийни да андан хазна онглулугъу джокъ.
Ары-бери деселе да, Къанухланы бюкгендиле. Къызчыкъ басханда къалгъанды. Экисин эки башха юйде асыраб, ёсдюрюб тургъандыла.
Къызчыкъ да Къаншаубийге тыйыншлы, ариулугъу саулай тау эллеге джайылгъан бир акъыллы къыз болгъалды.
Къаншаубий а, чырай тёкген, сукъланч кефли бир эркиши. Ол огъай, Хадагъжукъланы Гюргокъа бийни джаш къатыны, бийче намысын аякъ тюбюне быргъаб къоюб: "О, Къаншаубий, сени чырайынгдан къараб тоялмайма!" - дегенди къонакъ болуб келген джашны кёргенинде.
Кюнлени бир кюнюнде таулуланы шош эллеринде уллу той-оюн 6олуб, Гошаях бийчени Къаншаубийге бергендиле. Бекмырзаны юйю кеси юйюне къыз чыгъаргъанды, келин алгъанды.
Джашай тургъандыла, адам сукъланырлай юйдеги къураб, Къаншаубий бла Гошаях. Эки къыз да туугъанды алагъа - Кантим бла Къоз....
Къаншаубийни эмилдеши болгъанды - эмчек эгечи, аны бла бир эмчекни эмген тиширыу. Хант этерге, чибин балдан боза къайнатыргъа Къаншаубийни эмилдешин Басхан ёзенде бир тиширыу да озалмагъалды. Эртден сайын дегенча, эмилдеши аны ашына-суууна къараб, ашар ашын кеси къолу бла хазыр этиб, гоппан аякъ бла бал боза ичириб тургъанды, эмчек къарнашын кёзю къыйыб башхалагъа ышанмагъанча. Къаишаубий да аны хантын бек джаратыб ашагъанды.
Бир джолда эмилдеши, сёз къозгъай келиб, Къаншаубийге:
-Бетими сеннге ачмасам, кесими тыялмайма, кёзюм къарайды, Къаншаубийим, - дегенди, ёмюрледе таулу джамагъат эшитмеген уятсызлыкъны этиб.
- Ай, уялмагъан бедербет, ол сёзню меннге айтыргъа къолунгдан къалай келди? Эгеч бла эмилдешни меннге не башхасы барды?! - деб къаты урушханды Къаншаубий.
Эмилдешни джюрегине чыкъмазлыкъ къама чанчылгъанды:
- Менден къызгъаннган тюрсюнюнгю сенден алмасам, ичген сютюм харамым болсун, - деб, уяты ачылгъан бетине сыйыннганны айтыб кетгенди.
Андан сора талай заман озгъанды. Эмилдеши бир кюн эртден бла Къаншау6ийге биягъынлай боза гоппанны узатханды. Тиширыуну халын, къанын таб кёрмегенди, ашхы затны узатмагъанын сезгенди Къаншаубий. Алай а тиширыу узатхан аякъны алмай къояргъа болалмагъанды, алгъандан сора, джанына къоркъуб, ызына къайтарыргъа тартыннганды да:
-Тейри урсун сени, андан сен таб, эмилдешим... Ай, медет а, - деб, гоппан бозаны эрлай ичиб къойгъанды.
Ары дери бир джанына бурулуб, кёзлерине дери джаулугъун джаягъына тартыб тургъан эмилдеши, ол алай айтханлай, сокъураныб:
- Оу, мен къыйынлы, мен джарлы, ичме, Къаншаубий, джанынга болайым! - деб къычырыкъ этиб, чабханды. Алай болса да Къамшаубий, бир къолу бла аны акъырын арлакъгъа тюртюб, бозаны ичиб бошагъанды.
Ол кюнден ары аны халы тюрленнгенди, ичинден таблыгъы болмай башлагъанды, таулу эркишини сый, намыс чырагъы - мыйыгъы, сакъалы тюшюб тебрегенди. Бир кюн эртденбла уа джукъаргъан мыйыгъын сылагъанлай, къолуна келиб къалгъанды. Джаны¬на инджиу тюшген Къаншаубийни юй джашауунда татыу къалмагъанды.
Инджиуюне себеб излеб, айлана башлагъанды да, Къобан бойнуна саркъгъанды. Аязсыз экиндиде кёксюлдюм, джукъа, сыгын тютюн башына къалкъый, уюб тургъан бир элге келиб киргенди. Джарлыракъ юйге тюшюб, къонакълыкъда ауурлукъ джетдирмейим деб, къарай барыб, аллына бир уллу кюл джоппусу болгъан арбазгъа къайтханды.
Джарашдырыб, къонакъбайына инджиу хапарын айтханды. Бар¬ды сеннге мадар этер адам, ол эрсиз тиширыуду. Сени дарманынг-дарынг аны къолундан келлик затды, айтыб кёрейик, дегенди къонакъбай.
Бир джашны чабдырыб, тиширыуну чакъыртыб келгендиле. Сёлешгендиле. Эртенденбла келсин, кёрюрбюз, къарарбыз, дегенди ти¬ширыу, кете туруб.
Эртденбла кириб баргъанды тиширыуну юйюне.
- Бу палахдан къутхарсанг, джангыз джанымдан башха, мени къолумда болгъан зат бла не бла десенг да, разы этерме, - деб тилегенди.
-Огъай, - дегенди тиширыу. Дуния малгъа мен сеннге этер зат джокъду. Алай а багъайым, дженгил боллукъ иш тюлдю бу, артда кёре барырбыз...
Къаншаубий тиширыу бла некях этгенди. Джашагъанды бир джылны, кесин бакъдырыб. Сау этгенди ол Къаншаубийни.
Бир кюн эрини кюн турушха чыгъыб, терен сагъышха кириб тургъанын эслегенди къатын.
- А киши, - деб соргъанды, - нек сагъышлы болдунг алай бек? - Къаншаубий джунчугъанды, къатыннга джууаб этмегенди. - Эллинг, юйюнг, юйдегинг эсинге тюшюб сагъышлы болгъан болурса, ашхы киши, айыб джокъду анга да, - дегенди къатын.- Тансыкъ болгъан болурса сабийлеринге да, бери айталмасанг да. Бар, аланы да кёр, хапарынгы да айт. Аурууунг джангырыб къалыргъа боллукъду, аны эслеб джюрю. Джыл кёзюне джангырыб къалгъаны болса, джокъларса былай бери. Бар, ашхы киши, сан джарангы багъыб, джюрек джарангы ашландырыб турмайым.
Къаншаубий, Генджатайын джерлеб, Басхан таба айланнганды (генджа тай - къачда туугъан _тай, атлыгъы иги болады, дейдиле. Къаншаубийни алашасыны аты Генджатайлай къалгъанды).
…Къаншаубий ауруууна себеб излей кетиб, башсыз болуб къалгъанында, юйдегисине, элге да къаугъа киргенди. Не болуб къалды ол асыулу адам, деб къыйналгъанды джамагъат, не къыйынлыкъгъа джолугъуб къалды сюйген эркишим, сабийлени атасы, деб Гошаях да джыламугъун кебдирмей, джюрек къыйынлыгъын кюуде айтыб джашагъанды:
"Кел. Къарачач, Къара ташдан къарайыкъ,
Джылай-джылай аны узунуна джарайыкъ,
Ол заманда таулула Тёбен Таргъа буруу этиб, эшик къылычла салыб тургъандыла. Бир кюн Гошаях да, Къарачач да деппаннга чыгъыб, Къара ташха олтуруб, Басхан ёзенни энишге къараб тургъанлай, Тёбен Тардан бир атлы кёрюннгенди.
-Юсюндеги Къаншаубийге ушайды, тюбюндеги Генджатайгъа ушаймайды, Къарачач? - деб, соргъанды Гошаях атлыны кёргенлей.
-Тюбюндеги Генджатайгъа ушайды, юсюндеги Къаншаубийге ушаймыды, Гошаях? - дегенди Къарачач…
Келгенди Къаншаубий юйюне, джуртуна, къууанч тыбырлы болгъандыла сабийлери, адамлары. Уллу къууаннганды джамагъат да.
Джашаб тургъандыла бир бёлек айны, алай а Къаншаубийни джашауунда, юйюнде алгъыннгы басым орналмагъанды. Джюрегин къоркъуу бузлатыб, мыйысын сагъыш къысыб, ауурууум къозгъалады деб, аман бла кечиннгенди. Хомухлукъ хорлагъанды Къаншаубийни, акъылы этген оноуундан эсе, джюреги айтхан онглу болгъанды. Эркиши тюлмеми мен, бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме, деб кёлюн-джюрегин эркишича бегитиб тохтаялмагъанды, Къангич кибик санларын хылеуликге дженгдиргенди.
Сау джылны айланнган, джюрюген джерин ачыкъ этмегенди, ызын аджашдыргъанды Къаншаубий. Сормагъанды Гошаях да, кеси айтыр тыйыншлы кёрсе, хапарын, дегенди да.
Тирилигин унутхан таулуну бир кюн санлары тюшюб, буту-къолу къыйылыб къалгъанды. Ол бирси къатыны айтханча болуб, ауурууум джангырыб къалды шойду деб, эс ташлагъанды. Сора ызына кетер къайгъылы болгъанды. Кетерге уа Гошаяхха кёзю къарагъанды, андан айырылыб кетелмегенди.
Къалай да этиб, Гошаяхдан кёлю чыгъар мадар, кесини джюрегин андан сууутур мадар, кетиб къалса, ызына, Гошаяхха, тансыкъ болуб къыйналмазча мадар излей башлагъанды. Джазыкъсынмагъанды Къаншаубий ол асыулу адамны, аламат тиширыуну.
Кюнню кёзю башлагъа къараб, бир эртденде Къаншаубий джукъусундан сора Гошахха айтханды:
-Бир зат тилейим: тюш да орундукъдан, къымжалай эшик артына барыб къайытчын ("Алай кёрсем, кёлюм чыгъар эсе уа", - деб келгенди кёлюне).
-Ай, медет, аны айтмасанг иги эди, - дегенди Гошаях. - Айтханынгдан ары сени сёзюнгю къалай эки этейим, - деб сылджыраб, джууургъан тюбюнден чыгъыб, энишге чёгюб, дженгил огъуна къутас чачын тозуратыб, - сыртына атыб юсюн джабыб эшикге дери баргъанды. Алайда энишге чёгюб, эрлай чачын аллына атыб, этин кёргюзмегенлей къайтыб, орнуна джатханды.
Гошаяхны табышына, акъылына, тиширыу намысын алай сакълай билгенине да ойлашмагъанды ол джазыкъ адам, тентирей тебреген насыбсыз киши.
Гошаях аны къуджур тилегин неге бардырыргъа билмегенди.
-Кел, Гошаях, кюн ууатыб къайтайыкъ, - дегенди джай кюнлени биринде Къаншаубий. - Кёбден бери кёрмегенсе Басхан сыртланы чырайын. Сен ол сыртны, мен бу сыртны барайыкъ, тюшден атлаб ма ол джерде тюбербиз. - Нёгерле къошуб, Гошаяхны атлы этиб, сыртны ёрге ашыргъанды, кеси уа Кантим бла Къозну да биргесине алыб, Басхан Тардан энишге айланнганды. Бирси къатынына (аурууун бакъдыргъан къатынына) кетиб къалгъанды.
Кесинде бала болмагъан, баланы татлылыгъын билмез - сабийи болгъанла Гюшаяхны болумун ангыларла…
"Мындан ары бу джерледе болалмазма,
джаным саулай былайлада къалалмазма",
- деб ант этеди ол.
Андан сора, кёб аякъ урмай, къайынларын - Элбуздукъ бла Гилястанны, джууугъун-тенгин да къобарыб, Къаншаубий кетген джанына - Къобан бойнуна саркъгъанды. Аны ызындан таулула да Къобан бойнуна, Юч ёзеннге, Тау тюбюне, бир кере солумлаб кетген джуртларына седрегендиле. Кёлтюрюлелмей да кёблери къалгъандыла анда.
Кёче келиб, бир бёлек юйдеги Ауар-Сыртында Лахран-Башында къош салгъанды. Алайдан кетер кюнлеринде, къарт Гинардукъа ёледи да, аны алайда - Агъач чыкъгъан Лакран Башында - басдырыб, Къарачайгъа тюшгендиле.
Къаншаубий бла сабийлерин а унуталмагъанды асыл къатын, джарлы ана - Гошаях.
"Къаншаубий туугъанлай, тау эллеге Тейри эшик ачылды,
Къаншаубий кетгенлей, тау эллерим, къуш тюгюнлей чачылды",
- деб джырлагъанды, джылагъанды ол. Келе келиб, Уллу Айрыдан аугъан джерде Гошаях бийче къала ишлетиб, къызлары бла Къаншаубийден хапар табар муратлы болуб, мутхуз джашауун ашыргъанды. Ёлюрюню аллы бла Къарт Джуртда бастырыгъыз деб, осият этгенди. Гошаях бийчени таулула Къарт-Джурт къабырлада асырагъандыла.
Ючджюз джылдан аслам заман кетгенди андан бери, дейдиле хапарчыла, джырчыла. Джюрек инджиу ууадых этген тиширыуну ол заманлада да джазыкъсыннган болур джамагъат. Таза джюрекни сюймеклигине, адамлыкъны асыулу шартларына, адам уланы сынагъан къыйынлыгъына этилген джырны, айтылгъан хапарны халкъ ол замандан бери джогъалтмай келгенди.
Мен да аладан бирни джаздым. Джырны, хапарны мында айтылгъандан башхаракъ затлары да болур. Кечигиз, аланы да эшитгенме. Тюзюреги былай болур деб, кёлюме келеди.
ЛАЙПАНЛАНЫ Сеит.
"Ленинни байрагъы", 1965 джыл, июнну 13.
КЪАНШАУБИЙ БЛА ГОШАЯХ
(халкъ балладала)Бий Бекмырзагъа туугъан эди тёрт улан:
Тамадаларыны аты - Къамгъут бий,
Аны гитчесини аты - Элбуздукъ,
Аны кичисини аты - Къаншаубий,
Эм кичилерини аты - Гилястан.Гилястан - сабанладан эшеклени сюрюучю,
Къаншаубий - къызланы келин отоуда
Ичги сёзлерин билиучю,
Тамадалары Къамгъут бий -
Джесирликге джюрюучю.Къамгъут бий Гошаяхны кёргенди
Сабий къызчыкъланы ичинде;
Сейир бир ариу къызчыкъ,
Бузугъу болмай юсюнде.
Къамгъут бий аны урлады,
Бир киши да кёрмеди,
Эл-Джуртуна келтирди, биреуге да бермеди.
Элтиб, аны эмчек анасына берген эди
Заманына келсе, алырма деб,
Аны кёлюне келген эди.- Анам, мени асырагъанча, муну да асыра,
Бир кишиге кёргюзтмей.
Асырады аны джети джыл джер юйюнде
Биреуге да кёргюзтмей.
Къамгъут бийни эмчек анасы аны атына
Гошаях бийче атады,
Aны къатына адам къоймайын,
Биргесине джатады.
Къамгъут бий, аны эмчек анасында
Он джети джылы джетген кюн,
Барыб, аны алай кёргенди.
Къамгъут бий, аны кёргенлей,
Ахшы къатын боллугъун билгенди.
Къууаннгандан, кесин тыялмай,
Keси аллына кюлгенди.
Аны кёрюб, Гошаях бийче сюйюндю.
Гошаях бийчени хапары
Тау эллеге билинди.Гошаях бийче, былай айтыб, кюу этди:
- Мен алгъы бурун
Къамгъут бийге 6аргъанма,
Кёб джашамай, Къамгъут бийден
Тул къатынлай къалгъанма.
Къарнашлары не этерелле,
Мен Къамгъут бийден къалмасам,
Элбуздукъ къара джер къабха эди,
Мен анга бармасам.
Сора мен Къаншаубийге баргъанма.
Къаншаубийни бар эди эмчек уланы,
Ол а ким эди деб сорсагъыз -
Хадаужукъланы Гюргокъ бий.
Къаншаубийим таймай анга
Къонакъгъа барыучу эди.
Къаншаубийим ариу эди,
Гюргокъ бийни къатыныны
Кёзю анга къараучу эди.
Сора бир кюн Гюргокъ бийни къатыны
Къаншаубийге айтханды:
- Сен ариуса, кёзюм санга къарайды,
Тыялмайма джаш джюрекни,
Джюрегим санга тарайды.- Сен мени эмчек уланымы къатыныса,
Сени бла мен ол ишни эталмам,
Гошаях бийчени къоюб, сени бла кеталмам.
Бийче былай айтыб джылады:
- Басхан башы таракъ-таракъ къаяла,
Ала бир-бирине аугъа эдиле,
Мен джашагъан бу тар ёзеннге
Къара къанла джаугъа эдиле!Джылай-джылай, Гошаях
Къаншаубийден тиледи:
- Гюргокълагъа барма сен,
Бир палахы джетмесин къатыныны,
Хыйны-мыйны биледи,
Этген муратына джетгинчи,
Ол сени къоймаз,
Къанынгдан да тоймаз,
Ол санга этерин этгинчи!Гюргокъ бийни къатыны,
Къаншаубийден тюнгюлюб,
Боза бла от бергенди,
Боза ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей,
Мыйыкълары къолларына келгенди.
Мыйыкълары алай болуб кёргенде,
Генже тайгъа миннгенди.
Андан сора ол, къачыб,
Дагъыстаннга киргенди,
Дагъыстанда бир уста къатынны
Хапарын билгенди.
Ол къатын айтханды
Къаншаубийни кёргенде:
- Мен санга къарамам,
Къатынлыкъгъа алмасанг,
Сау этерге мен бойнума алама,
Мени къоюб, сен юйюнге бармасанг.
Ол къатынны алыб,
Киргенлей аны къойнуна,
Мыйыкълары эрлай келди орнуна.Алаша бойлу эди ол къатын,
Узалыб, кюбюрге джеталмай эди,
Къаншаубийни разы эталмай эди.
Бир кюн къатын, узалыб, кюбюрге
Джеталмагъанын кёргенде,
Къаншаубий анга кюлгенди,
Къаншаубий айтмаса да,
Къатын аны кёлюндегин билгенди.
- Нек кюлесе, бармыды сени къатынынг,
Бар эсе, узунмуду санлары?
Мен билеме, унутмайса сен аны.- Барды мени Гошаях деб,
Узун бойлу къатыным,
Джюрегимден кетмейди
Узун къара чачлары,
Аны амалтын тас болдула
Бекмырзаны джашлары.Сора къатын анга айтханды:
- Бар энди, джанынгдан сюйген
Гошаяхны бир кёр, - деб, -
Джыл кёзюне къайтыб манга келмесенг,
Къоркъуу барды, мыйыкъларынг тюшер, - деб.
Дарман берди джыл кёзюне ичерге,
Аны бла биягъынлай мыйыкълары тюшерге.
Къаншаубий генжа тайгъа миннгенди,
Чаба-джорта, Басхан таба келгенди.
Гошаях бийче аны излей айланнганын
Алайда соруб хапар билгенди.
Андан уруб Эл-Джуртуна келгенди,
Джанындан сюйген Гошаяхны кёргенди,
Сора тохтаб джашаргъа мурат этгенди.- Манга Аллах буюргъан болур, - дейди, -
Джыл кёзюне джетгенде,
Биягъы дарманны къабханма,
Мыйыкъларымы, алгъынча,
Эки къолума келиб табханма.
Ачыуланыб, мыйыкъланы
Къолумдан атыб, чачханма.
Дагъыда айланыб, биягъы
Дагъыстаннга къачханма.
Къаншаубий Гошаяхдан
Былай айтыб тиледи:
- Мен ёлеме сени ючюн,
Сени къымыжа этиб кёрмесем,
Энтда къайтыб келирме,
Бу ауруудан ёлмесем.
Гошаях бийче уялды,
Уялса да, не этсин -
Къымыжа къатын
Чачын ийди аллына,
Юй тюбюнде джюрюдю,
Чачын ийиб сыртына.
Чачы джабды санларын,
Бир затын да кёрмеди,
Къаншаубийни мураты
Бир файда да бермеди.- Не этейим, тиширыуну къымыжасы
Эриши болады, кёрсем,
Кёлюм чыгъар эди.
Хар тиширыуну чачы,
Гошаяхныча, узун болса,
Тиширыу бары чачы ичине бугъар эди.
ГОШАЯХ БИЙЧЕНИ КЮУЮ- Къаншаубийим тас болгъанды,
Излейме да табмайма,
Къаншаубийим кетгенли, бир кечени
Белими тешиб джатмайма.Джыла, джыла, джарыллыкъ,
Джарлы Гошаях!
Мен не этеме да, келген джолун кёрмейме,
Бёрю болуб, къара агъачха кирмесем,
Не этерими билмейме.Ким ёлюр, бу бийлени кючлеринден къутулуб?
Къаншаубийим тура болур,
Бирледе джесир болуб, тутулуб.
Къаншаубийни излей-излей,
Къан чабханды эки кёзюме.
Нек ийнаннганем Хадаужукъланы
Къахме бийчени сёзюне?! -Къарачач болгъанды Гошаяхны нёгери.
- Кел, Къарачач, Къара ташха барайыкъ,
Джылай-джылай, Къара ташны
Узунуна джарайыкъ.
"Мен да джарылама, сен да джарыл,
Къара таш!" - деб джылайыкъ.Кел, Къарачач, Къара ташдан
Тёбен таргъа къарайыкъ,
Къаншаубийим келе эсе,
Джюрюгенлеге сорайыкъ.
Келмей эсе, джылай-джылай турайыкъ.
Биягъы къанлы къаягъа ёрлейик.Айландыкъ да, Къара ташдан атландыкъ,
Изледик да, Къаншаубийни табмадыкъ,
Къаншаубийими табмазлыгъымы билгенме.
Къаншаубий иги эди, ах, демезден,
Ол тёгерек ариу къала юйюнг болса,
Бек да ашхы эди аны ичинде,
Гошаях кибик, къара къашлы биринг болса.
- Къарачач, Къаншаубий кетгенди
Мындан озуб, ары таугъа.
Андан келтирир санга
Накъут-налмаз, алтын саугъа.
Алтын саугъа сени болсун,
Къаншаубийни къараб джангыз бир
Кёрмеклик мени болсун!Къан кечиуден ары ётгенди
Генджа тайны ызлары,
Мени кибик джылай къалсынла
Мени бу къайгъыгъа салгъанла -
Хадаужукъланы сары чачлы къызлары.Алай эсегиз алыгъыз,
Къабырымы Къарт Джуртда салыгъыз.
Къаншаубийим, сени ючюн
Кёб къыйынлыкъ кёргенме,
Айлана келиб, Къарачайда
Аман бла ёлгенме.Къаншаубийим, сен келсенг,
Кюн бетни джарытхан,
Кенгден кесин танытхан
Кешенеми кёрюрсе,
Мени тюзлюгюм бар эсе,
Сен да менича ёлюрсе.Хапарымы айтырла Къарачайны къартлары,
Мени бу кюннге къойгъан
Хадаужукъланы ит бийчелерини
Болгъа эди бир да къалмай артлары!
Гошаях бийчени юсюнден айтылгъан, джазылгъан хапарланы, джырланы джыйышдыргъан -
джазыучу БАЙРАМУКЪЛАНЫ Фатима.
Комментариев нет