Патчахны ёлген къызы бла джети тулпарны юсюнден таурух
ТЫНГЫЛАРЮЧЮН БЕРИ БАС
Ауазы Джаубаланы Хусейни.
Джол керегин алыб къолгъа,
Чыкъды патчах узакъ джолгъа.
Санай кюнюн-кечесин,
Юйде къалды бийчеси.
Хаман сакълай сюйген эрин,
Сакълай тангдан кечге дери,
Къозгъай джюрек безлерин,
Ол къаматды кёзлерин.
Джукъ кёрюнмей онгда-солда,
Боран ойнай тюзде-къолда,
Къызыу джауа, джабалакъ
Кийиндирди джерни акъ.
Кёз алмайын бийче джолдан,
Тогъуз ай да ётдю джылдан,
Аллах бериб саугъагъа,
Къызчыкъ тууду анагъа.
Сора кече, танг да ата,
Къайтыб келди патчах ата
Юйлерине къууанчха,
Къызчыгъына джубанчха.
Ёзге, тамам тансыкъ болуб,
Ауруу тийиб, терен солуб,
Бийче къуджур тюрленди -
Къууаннгандан джан берди.
Патчах анга бушуу эте,
Ма ол халда заман ёте,
Аман тюшча бир джылдан
Къатын алды джангыдан.Бу бийче да - бек сейирлик,
Саны десенг - субай, мийик:
Кеб къызланы такъылы,
Барды кефи, акъылы,
Ёзге ёчдю ёпкелерге,
Керексизге ёнгелерге.
Бир кюзгюдю ышанчы -
Хар кюндеги джубанчы.
Ол саугъасы - аламаты -
Кёргюзеди сейир шартын:
Иесине илеше,
Сый береди, сёлеше.
Джангыз къалыб бёлмесинде,
Кесин кёре кюзгюсюнде,
Бийче, болуб къошакълы,
Ма башлады ушакъны.
Ышарылды, былай сора:
"Кюзгю, джаным, менден сора
Кимди джерде къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы?"
Терк берилди джууаб анга:
"Джангыз сенсе, ийнан манга,
Бу дунияда къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы".
Кеси кесин багъалатыб.
Кукаланды патчах къатын -
Ары-бери бурулду,
Келинчикча къубулду.
Ёхтемлене, сейирсине,
Махтау салды кюзгюсюне,
Бек къууанды санына,
Чырайына-къанына.Патчах къыз да, чагъа-джашнай,
Анасына бир бек ушай,
Болду нюрлю, къууатлы,
Тамам ариу сыфатлы.
Кёзюнг тоймаз анга къараб:
Бети - чыммакъ, къашы - къара...
Сюйгени да - кёбден баш,
Елисей деб патчах джаш.
Келечи да шып деб джетди,
Къызгъа патчах берне этди -
Джети уллу шахарны,
Кеб къаланы, фатарны.Бийче, тебрей тенглерине,
Сорду зынг-зынг джёнгерине:
"Ма менмеми къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы?"
Ол да айтды быллай сёзле:
"Бек ариуса сен да, ёзге
Патчах къызды къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы".
Эштгенлей а аллай джууаб,
Къатын, тебиб, къол джаныулаб,
Кюзгюсюне керилди -
Гурушхагъа берилди:
"Ах, генезир, ах, мияла,
Билмейсе да сен уяла...
Неле-неле дединг сен? -
Ол болалмаз меннге тенг.
Аначыгъы, къарны чыгъа,
Къарай эди къарлы джолгъа, -
Джокъ эсе да акъылы,
Андан болур акълыгъы...
Сау дунияда излеб къара,
Джокъду ариу менден сора,
Айтчы энди сен керти -
Къайда быллай келбети?"
Кюзгюсю да, эрлай къараб,
Анга берди быллай джууаб:
"Патчах къызды къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы".
Къатын, дженгил къобуб ёрге,
Кюзгюню да быргъаб джерге,
Чернавканы чакъыртыб,
Буйрукъ берди джашыртын:
"Патчах къызны элт чегетге,
Анда байла бир терекге,
Ёлсюн алай термиле -
Ашасынла бёрюле".Ол джумушчу не этсин анга, -
Патчах къатын буюргъаннга:
Толтурайым буйрукъну,
Деб бойсунду, буюкъду.
Чегет таба алыб кетди,
Джукъ айтмайын, узакъ элтди.
Бир ышанны ангылай,
Къыз джалынды ма былай:
"Джокъду менде чыртда терслик,
Этчи, джаным, сен игилик -
Бошла да кет, сау къалсам,
Патчах джашха баралсам,
Унутмазма этгенинги -
Байламайын кетгенинги".
Ол да, этиб адамлыкъ,
Анга берди азатлыкъ:
Бошлаб, эрлай юйге къайтды,
Къатыннга да былай айтды:
"Элтдим къалын чегетге,
Байлаб келдим терекге,
Ычхынмазлай чынарладан,
Бууулгъанды чыналадан -
Джаныуарла ашарла,
Кеб къыйнамай бошарла".Тас болгъанлай къызы алай,
Бушуу эте, джылай-джылай,
Патчах кюйдю-эриди,
Елисей да термилди.
Ол, аллахдан тилек тилеб,
Сюйген къызын излерге деб,
Сауут алыб къолуна,
Таукел чыкъды джолуна.Патчах къыз а чегетледе,
Къорнъа-бугъа кёлеккеден,
Кеб айланды, ёкюндю...
Сора бир юй кёрюндю.
Къызны эслеб олсагъатлай,
Чабыб келиб, къуйрукъ булгъай,
Бир ит анга илешди,
Тансыкъларгъа кюрешди.
Ит ызындан ойнаб чаба,
Къыз атланды эшик таба.
Эштдирмейин чыкъыртын,
Тутду сабдан акъыртын.
Тёзмегенча къол тийгеннге,
Терк ачылды эшик кенгнге.
Юй ичинде - берекет,
Сауут-саба, харакет,
Столу, печи, кюйюзлери,
Полда ала кийизлери -
Аламатды хар неси.
Кимди экен иеси?
Эшта, болур бир огъурлу,
Бир акъыллы, бир болумлу.
Къыз, айланыб тёгерек,
Джарашдырды юй керек.
Сора, эрлай джагъыб отну,
Рахат болуб, сезиб чотну,
Ол солургъа изледи -
Печ башына ёрледи.Кюн ортада, таууш эте,
Босагъаны дюнгюрдете,
Бир гёджебле кирдиле -
Джангылыкъны кёрдюле.
Джетиси да - алауганла,
Бир мыйыкълы пелиуанла.
Уууртлары къызара,
Къарайдыла ышара.
"Кимди экен бу къайгъыргъан -
Юйню былай джарашдыргъан?" -
Деди бири аланы,
Кенгнге джайыб къолланы.
"Кимсе, бизден джашырылгъан? -
Джийиргенме ашыбыздан.
Сен къарт эсенг - ортагъа
Чыкъ да, санал атагъа.
Улан эсенг - махтау сеннге! -
Биз санарбыз сыйлы тенгнге.
Къарт къатынма, деб келсенг,
Ана, дербиз биз бирден.
Къыз эсенг да - эгеч этиб,
Сый берирбиз эркелетиб.
Аккыл болмай чыкъ бизге -
Чакъырабыз тепсиге".Сора, тюшюб печ башындан,
Чыгъалмайын джунчуу халдан,
Къыз агъарды-къызарды,
Амалсыздан ышарды.
"Юйге сормай киргениме,
Чакъырылмай келгениме
Уялма", - деди ол,
Джюреклеге таба джол.
Кёрюнеди хар несинден,
Танылады халисинден -
Болгъанлыкъгъа тынгысыз,
Патчах къызды ажымсыз.
Джашла, эрлай тепси къураб,
Патчах къызгъа эрке къараб,
Алгъыш сёзле айтдыла,
Чагъырчыкъ да тартдыла.
Къыз а, ичмей чыртда чагъыр,
Бир локъумну алыб сабыр,
Ауузланды кесекчик,
Сора, тилеб кечмеклик.
Билдирди да арыгъанын,
Олсагъатлай джашла аны
Бир бёлмеге элтдиле,
Сен тынчай, деб кетдиле.Озадыла кюнле къызыу,
Патчахны уа нюрлю къызы
Кечинеди зауукъда -
Гёджебледе къонакъда.
Танг атханлай, джашла бирден
Чыгъадыла омакъ юйден -
Ууда бираз булджургъа,
Бабуш-кийик урургъа;
Неда джауну чиркитирге -
Мындан кери джюрютюрге,
Неда, башын чортлатыб,
Къояр ючюн къаушатыб.
Хар кюнлери алай ёте,
Къыз да юйде джумуш эте,
Джашайдыла къууанчлы,
Зауукълу эм джубанчлы.Къызны сюйюб тулпар джашла,
Бир огъурлу тангда башлаб,
Ачыкъ айта сёзлерин,
Билдирдиле кёллерин:
"Бирден келдик бюгюн санга -
Сен къыйналма биз айтханнга:
Кёрдюк сенден игилик -
Этиб турдунг эгечлик.
Ёзге, сени тамам сюе,
Джети джюрек отда кюе,
Биз болгъанбыз армаулу,
Этмей бизни чырмаулу,
Арабызны, шо, бир айыр,
Бек тилейбиз, шо, бир къайгъыр:
Аллах ючюн таб да джол -
Бирибизге бийче бол.
Эгеч бол сен бирсилеге,
Ашыкъма да огъай дерге,
Бол да тамам ангылы,
Джууаб къайтар тынгылы".
Къыз да айтды, ёрге туруб:
"Алдай эсем, Аллах уруб,
Мен гирешиб къалайым.
Къара кёсеу болайым -
Бирчаласыз манга бютеу,
Барынга да - минг бюсюреу:
Буду сизге тилегим,
Ёзге мени джюрегим
Бирилибди къуру анга -
Елисей деб бир уланнга.
Олду мени муратым -
Чырт бузулмаз бу антым".Джашла кесек мычыдыла -
Джелкелерин къашыдыла.
Сора айтды тамада,
Бери чыгъыб арадан:
"Кечир, эгеч, гёджеблени,
Къыйнамазбыз энди сени,
Болсун быллай кесамат -
Чырт айтылмаз аллай зат".
Къыз, кечмеклик сёзюн айтыб,
Гёджебле да, багъалатыб,
Аны арагъа алдыла -
Бек шох джашай къалдыла.Ёге ана, кетмей дерти,
Тынгы бермей терс иннети,
Патчах къызгъа зарлана.
Тура турду чамлана.
Бир кюн а ол, бираз джарыб:
"Кюзгючюгюм, - деди, барыб, -
Ашхы болсун, ой, кюнюнг,
Узун болсун ёмюрюнг.
Джюрегиме салмай джара,
Тюзюн бир айт, менден сора
Кимди джерде къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы?"
Алай соруб, къошакъланды,
Кукаланыб омакъланды.
Кюзгю, кёрюб хыйсабны,
Берди быллай джууабны:
"Сен ариуса, джокъду дауум,
Ёзге, болмай чырт алдауум,
Билдирейим мен тюзюн -
Тынгыларгъа таб тёзюм,
Кёк чегетни ортасында,
Джети джашны арасында
Биягъынлай бек джашнай,
Ала бла шох джашай,
Кечинеди эм къолайлы,
Эсленеди хар неден -
Джер юсюнде эм чырайлы.
Сюйюмлюдю ол сенден".Патчах къатын ачыуланды,
Чернавкагъа джаныуланды:
"Сен от бла ойнадынг -
Мени халек алдадынг.
Ма энди уа, ары чабыб,
Ол чегетде излеб табыб,
Бошамасанг сен андан -
Тюнгюл кеси джанынгдан".Патчах къыз а, джюнню тарай,
Терезеден джолгъа къарай,
Башлагъанлай джырчыкъны,
Самыр бузду тынчлыкъны.
Къараса уа, эшик ачыб -
Сиреледи садакъачы,
Кесин итден къоруулай,
Бир затланы мурулдай.
"Мен чыгъайым бусагъатдан, -
Деди къыз да босагъадан, -
Итни тыйыб кёрейим,
Санга бир джукъ берейим".
Аммачыкъ а, этиб хахай,
Ашыкъдыра, айтды былай:
"Ой, джыртады этими,
Дженгил къыста итинги..."
Къыз, болмайын чыртда тентек,
Къолуна да алыб ётмек,
Терк атланды берирге,
Сора - къара сейирге! -
Ит, иймейин аны ары,
Чаркъ-чуркъ эте азаулары,
Юрдю тамам къадалыб,
Тюз бетине аралыб.
"Кёремисе, юре-чаба,
Джибермейди сени таба", -
Деб, къычыра сескекли,
Къыз силдеди ётмекни.
Амма, эрлай тутуб аны,
Мычымайын, бир алманы
Атды къызгъа саугъагъа -
Ит а кирди къаугъагъа:
Къоркъар кибик андан адам,
Ачыуланды, тебди тамам,
Ёрге-ёрге секирди,
Джукъ айтханча джекирди.
"Тура-туруб, бир эриксенг,
Бу алманы къабыб кёрсенг,
Джаратырса татыуун -
Чыгъарырса махтауун", -
Деб аммачыкъ эрлай кетди,
Самыр чабыб къызгъа джетди,
Биягъынлай къадалды -
Тюз кёзюне аралды.
"Ат алманы", - деген кибик,
Бир тахсаны билген кибик,
Бек тиледи-джылады,
Къыз а башын сылады."Ётгюр Къушчукъ, джат да тынчай", -
Деб фатаргъа кирди ойнай.
Къылыч салыб эшикге,
Энтда сингди ол ишге.
Энтда джюнню тарай-тарай,
Алмачыкъгъа къарай-къарай,
Сейирлигин эследи,
Эрикгенден эснеди.
Алмачыкъ а - бир тамаша,
Тапхагъа да бек джараша,
Ичи толуб бал суудан,
Кёз алдайды ариудан.
Алтынчады ариулугъу,
Кёрюннюкдю хар урлугъу,
Кюннге тутуб къарасанг -
Эрирчады ол, къабсанг.
Къызда тёзюм тауусулуб,
Келе-келе аууз сууу,
Къолгъа алыб кёгетин,
Кесек къабды ёретин.
Олсагъатлай тентиреди,
Бютеу саны титиреди,
Салындыра къолланы,
Полгъа атды алманы.
Эки кёзю джабылдыла -
Борбайлары къыйылдыла,
Сора, болуб бек онгсуз,
Джерге ауду солуусуз.Гёджебле уа, уудан къайта,
Бир-бирине хапар айта,
Джолну "къысха" этдиле -
Юйге бек терк джетдиле.
Ит, чыкъды да алларына,
Къатылырча халларына,
Улуду эм къансыды,
Джылагъанча сынсыды.
"Нек этеди бу джан былай?
Эй, чотубуз тюлдю къолай,
Ашыгъайыкъ", - дедиле,
Эрлай юйге кирдиле.
Алларында юйге кириб,
Ит алмагъа чабды юрюб,
Аны къабыб джыгъылды -
Эки кёзю джабылды.
Толу эди алма уудан...
Джазыкъ ит да, къабыб андан,
Кеси кесин ёлтюрдю -
Эсни къызгъа бёлдюрдю.
Джашла, къызны ёлгенине,
Бек къыйнала, бек ёкюне,
Туурасына чёкдюле -
Бирден тилек этдиле.
Асыраргъа тебредиле,
Ёзге бир зат эследиле:
Кетмегенди къууаты -
Нюр тёгеди сыфаты.
Ол, джукъугъа кирген кибик,
Сейир тюшле кёрген кибик,
Ма турады алгъынлай,
Чырайлылай, ариулай.
Джашла бираз къууандыла,
Къобса уа, деб ышандыла,
Юч кюн сакълаб турдула -
Бек ажымсыз болдула.
Сора, анга джандет теджеб,
Мияладан къабыр ишлеб,
Бирден алыб кетдиле -
Бир дорбуннга элтдиле.
Анда уруб багъанала,
Мыдах бола, тагъалана,
Ёрге тагъа, къабырын
Кёлтюрдюле акъырын.
Терк огъуна буруу этиб,
Тёгерегин бек бегитиб,
Сый бердиле, ийиб баш.
Былай айтды бир къарнаш:
"Джетдирсе да зорлукъ къолун,
Джандетгеди сени джолунг,
Джарсысанг да джерингде -
Рахат джукъла кёрюнгде.
Эгечгеча, тёрню къоя,
Сюйгенинге турдукъ аяб.
Чыкъмай къалыб сен эрге,
Нёгер болдунг бу кёрге".Ол кюн иги хапар излеб,
Патчах къатын, темирчилеб,
Кесин тута юлгюге,
Къарады да кюзгюге,
Кукаланды, былай сора:
"Айтчы, джаным, менден сора
Кимди джерде къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы?"
Къатын алай къошакълана,
Кюзгю айтды, мыдахлана:
"Сенсе джерде къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы".
Сюйген къызын излей-излей,
Патчах улан - деу Елисей -
Бек кеб джерни аулады,
Табалмайын джылады.
Бек кёблеге соруб кёрдю,
Кёб адамны эсин бёлдю -
Бири болду хапарсыз,
Бирси болду ангысыз...
Сора, тамам тюнгюлгенден,
Хапар излеб кёрдю кюнден:
"Бизни джарыкъ нюрюбюз,
Джылыу берген кюнюбюз,
Джыл узуну къарай кёкден,
Барыбызны сен мийикден
Кёрюученсе хар чакъда,
Биз турсакъ да узакъда.
Болур кибик джаннга сууаб,
Сорууума берчи джууаб:
Кёрмедингми патчах къыз -
Къоймадымы ол бир ыз?
Багъалыды тамам меннге -
Сайлагъанма джашау тенгнге".
Кюн, ойната кёзлерип,
Айтды джууаб сёзлерин:
"Кёрмегенме чыртда аны.
Эшта, чыкъгъан болур джаны...
Айдан изле бир мадар -
Энди андан сор хапар".Сора улан, эхе сагъыш,
Сакълаб туруб бек ашыгъыш,
Кечегиде кёрюб ай,
Анга сорду ма былай:
"Айым, айым, джарыкъ айым,
Сенсе тенгим, сенсе дайым:
Чыгъыучанса нюр тёге,
Къууат сала кечеге.
Адетинги бек джарата,
Чууакъ кёкню бек джарыта,
Къарайдыла джулдузла,
Бары сенден къубула...
Кёрмедингми кечегиде
Патчах къызны сен бир джерде?
Сюйгенимди ол мени..."
Ай, джарыта тюзлени:
"Къарнашчыгъым, огъай-огъай,
Мен турсам да къарагъанлай,
Ауласам да дунияны,
Эслемедим чырт аны.
Мен чыкъмагъан кёзюуледе
Чегетледе эм тюзледе
Кирген болур бир джерге...
Хапар сорчу сен джелге.
Ол биледи хар бир затны -
Мыдах этмез патчах джашны.
Анга ашыкъ, анга бар -
Табарыкъды ол мадар".Тин кирди да Елисейге,
Чабыб барыб, айтды джелге:
"Ол джел, базыб кесинге,
Къарыуунга-кючюнге,
Хаман талпыб, умутланыб,
Сен сюресе булутланы,
Ойнатаса толкъунну,
Ийиресе букъуну.
Юркмей-букъмай башха затдан,
Къоркъуучанса сен Аллахдан...
Кёрмедингми патчах къыз -
Къоймадымы ол бир ыз?
Багъалыды тамам меннге -
Сайлагъанма джашау тенгнге..."
Джел, къайгъырыб ол джашха,
Былай айтды джууабха:
"Мийик тауну этегинде,
Бир дорбунну теренинде,
Багъанала урулуб,
Сынджырлада къурулуб,
Ары, бери сабыр-сабыр
Чайкъалады, ой, бир къабыр.
Ары джокъду сокъмакъ, ыз, -
Ма андады патчах къыз".
Алай айтыб, джел да кетди.
Улан, джылаб, сыйыт этди.
Ол шау джерге атланды -
Бир кёрюрге борчланды.
Бара-барыб, кёрдю тауну,
Кёрдю анда шош джашауну,
Дорбунну да эследи,
Эрлай ары тебреди.
Киргенлей а, улан анда
Аз-буз кёрдю къарангыда:
Багъанала урулуб,
Сынджырлада къурулуб,
Ары, бери сабыр-сабыр
Чайкъалады, ой, бир къабыр.
Ичинде уа - патчах къыз.
Олду, олду ажымсыз...
Сынджырлагъа кесин ура,
Джаш джылады, бек къутура,
Сора, къабыр чачылыб,
Ичи бери ачылыб,
Ол патчах къыз, ёрге къобуб,
Былай айтды, терен солуб:
"Къалай къаты джукъладым,
Ой, къалай кёб сакъладым..."
Улан, анга мыллык атыб,
Къолгъа алыб, багъалатыб,
Синге татлы ушакъгъа,
Терк чыгъарды джарыкъгъа.
Сейирсине сыртха-къолгъа,
Атландыла къууанч джолгъа -
Къыз табылды, табылды,
Деб хапар да джайылды.Ол биягъы ёге ана,
Бир зат эте, бош джубана,
Кесин тута юлгюге,
Былай сорду кюзгюге:
"Ма менмеми эм къолайлы,
Эм сюйюмлю, эм чырайлы?"
Кюзгю, кёре хыйсабны,
Терк къайтарды джууабны:
"Дауум джокъду чыртда сёзге,
Бек ариуса сен да, ёзге
Патчах къызды къолайлы,
Эм сюйюмлю, чырайлы".
Къатын, кесин алындырыб,
Кюзгюсюн да терк сындырыб,
Юйден атды мыллыгын...
Сора, тюбеб къызлыгъы,
Ой, агъарды, ой, кёгерди -
Зарланнгандан джан да берди.
Аны эрлай басдырыб,
Ол дуниягъа ашырыб,
Айтыб бютеу Эресейге,
Патчах къыз бла Элисейге
Той-некях да этдиле -
Кёллерине джетдиле.
Зауукъ этдим мен да тойда,
Болмаса да башха файдам,
Сыра ичдим, бал ичдим,
Сынгар мыйыкъ джибитдим.
(А.С.Пушкин. Медный всадник. Ставропольское книжное издательство (Карачаево-Черкесское отделение), 1991г. Две сказки и одна поэма. Переводы осуществлены поэтами Х.Джаубаевым и А.Байрамкуловым.)
Комментариев нет