Расширенный поиск
14 Ноября  2025 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Хатерли къул болур.
  • Джерни букъусу кёкге къонмаз.
  • Агъач – джерни чырайы, кийим – эрни чырайы.
  • Къарт болгъан джерде, берекет болур, сабий болгъан джерде, оюн болур.
  • Юреннген ауруу къалмаз.
  • Ётген ёмюр – акъгъан суу.
  • Чакъырылмагъан къонакъ къачан кетерин сормаз.
  • Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
  • Гугук кесини атын айтыб къычыргъанча, мен, мен деб нек тураса?
  • Игиге айтсанг – билир, аманнга айтсанг – кюлюр.
  • Итли къонакъ джарашмаз.
  • Джарлы джети элни сёзюн этер.
  • Сакъ юйюне сау барыр.
  • Магъанасыз сёз – тауушсуз сыбызгъы.
  • Чарсда алчыны эл кёреди.
  • Окъуу – билимни ачхычы, окъуу – дунияны бачхычы.
  • Асхат ашлыкъ сата, юйдегиси ачдан къата.
  • Чомартха хар кюн да байрамды.
  • Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Эр абынмай, эл танымаз.
  • Эринчекни аурууу – кёб.
  • Къызын тута билмеген, тул этер, джашын тута билмеген, къул этер.
  • Къанны къан бла джуума, аманны аман бла къуума.
  • Керти сёзге тёре джокъ.
  • Адамны бетине къарама, адетине къара.
  • Къоркъакъны кёзю экили кёрюр.
  • Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
  • Джарашыу сюйген – джалынчакъ.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
  • «Ма», - дегенни билмесенг, «бер», - дегенни билмезсе.
  • Тойну къарнашы – харс, джырны къарнашы – эжиу.
  • Адамны аты башхача, акъылы да башхады.
  • Эл ауузу – элек, анга ийнаннган – халек.
  • Адамны джюреги нени кёрюрге сюйсе, кёзю да аны кёрюрге ёч болады.
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Тешик этген тынчды, аны джамагъан къыйынды.
  • Аджашханны ызындагъы кёреди, джангылгъанны джанындагъы биледи.
  • Зар адамны насыбы болмаз.
  • Айырылгъанланы айю ашар, бёлюннгенлени бёрю ашар.
  • Ачылгъан эт джабылыр, кёрген кёз унутмаз.
  • Джашны джигитлиги сорулур, къызны джигерлиги сорулур.
  • Джаз бир кюнню джатсанг, къыш талай кюнню абынырса.
  • Джаралыны джастыгъында сау ёлюр.
  • Ачлыкъ отха секиртир.
  • Гитче джилтин уллу элни джандырыр.
  • Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма.
  • Тенгни тенглиги джашай барсанг билинир.
  • Таякъ этден ётер, тил сюекден ётер.

СЕМЕНОВ КАЛТУР (~1750 - 1850)

18.06.2004 0 8204

 

Про одного из знаменитых певцов-импровизаторов Семенове Калтуре мы, к сожалению, знаем не много. Однако народная память сохранила до наших дней удивительные по содержанию и стилю песни, некоторые импровизации, описание жизненных случаев, переполненных порозительно яркой сатирой и юмором. Все это свидетельствует о большом таланте, образности и глубокомыслии автора, о его почете в своем народе. Произведения Калтура самые ранние сохранившиеся письменные труды в истории карачаево-балкарской литературы. 

Калтур родился в обычной горской семье в старинном ауле Учкулан. С детских лет пас овец, помогал по хозяйству своей семье. Про него люди говорили: "Он без труда ловит отбившуюся от отары овцу. Очень энергичный, отзывчивый и остроумный юноша. Выносливый и ловкий Калтур по стрельбе из лука, в тутуше (национальной борьбе), на скачках и джигитовке Калтур всегда занимает первые места".

Он активно проявлял себя и в народных празднествах (той), был заводилой в любой компании. Из-за того, что Калтур без труда залезал по веревке, смазанной маслом, хорошо пел и был веселым и шутливым человеком, ему часто предоставляли слово и с удовольствием слушали его пожелания и песни собственного сочинения.

Калтур (его помнят еще и по другому имени - Хиджи) был женат трижды. Во время эпидемии чумы 1808-1811 гг., унесшей жизни многих карачаевцев, Калтур потерял жену и шестерых детей. Позже Калтур женился на Батчаевой Хаммес, которая была моложе его в два раза. Она родила ему четырех сыновей: Омар- Хаджи, Осман-Хаджи, Окуб-Хаджи и Зеке. Калтур - прапрадед Исмаила Семенова. 

(Перевод предисловия Риммы Ортабаевой в книге "Къалтур", издательство КЧГУ, Карачаевск, 2003)

 

Алгъыш

Боза аякъ, сыра аякъ!
Джалбарайыкъ, арагъа салайыкъ!
Игиликден юлюш алайыкъ.
Аманлыкъдан кенгде къалайыкъ!

Игилик деген бизни юсюбюзден
Кетмесин!
Аманлыкъ деген, артыбыздан къуууб
Джетмесин!
.....
Кийген кийими кеклю болсун,
Акълы болсун!
Адамла бла джарашыу болсун,
Татлы болсун!

Атлылар ойнар арбазы
Болсун!
Бугъала бишер къазаны
Болсун!
Къатында джууукъ базары
Болсун!
Этеги - дженги кенг
Болсун!
Игилеге, ашхылагъа тенг
Болсун!
Сюрген сабаны битимли
Болсун!
Келинчик кеси этимли
Болсун!

Иги келин юйге келсе,
Ийнени ийнек этер...
Юй этер...
Аман келин юйге келсе, юйюнгю
Тюб этер.

Бутун буруб олтурсун!
Бутлай урчукъ толтурсун!
Къайын анасына аман
Болса уа -
Бурула, джылай
Олтурсун!
Ал табханы, таракъчы
Болсун!
Экинчиси, таякъчы
Болсун!
Тюй бюртюк кибик
Юресин!
Ашхы муратына
Тюбесин!


Къалтур, санга ышанады Къарачай

- Къалтур, санга ышанады
  Къарачай.
- Ышаннгылы болалсам эд,
  Мен алай...

- Къалтур, сезюнг болмаучан эд
  Экили?-
- Сезюм бирди! Мен билеме
  Кесими:

  Тау артында менден онглу
  Барды бир джаш.
  Аны элтселе, болаллыкъды
  Кимден да баш.

- Нек къоркъаса, Къалтур, андан
  Сен быллай бир?
- Мен айтайым, айтылгъандан
  Сен хапар бил:

  "Къызбайлыкъ этмеген
  Батырлыкъ да этмез ".
  Ол келсе, Къалтургъа
  Биринчилик джетмез:

  Мен къачхан кийикни
  Къалай ура эсем,
  Ол учхан чыпчыкъы
  Алан уралады.

 

Къартла, махтау!

Къартла! Махтау
Тёрюгюзге!
Джукъ келмесин
Кёлюгюзге.
Юйде болуб
Атагъанем
Муну сизге.
Муну къазан
Этигиз да-
Буюругъуз!
Андан къыйын
Иш тюшмесин
Элигизге!

 

Къонакъ болсанг

Къонакъ болсанг, эт сен алай:
Аз джукъла да, аслам сагъай

Дагъыда бир айтырыгъым -
Ал эсинге:
Къонакъбайны эшигини
Безгисине

Тынгы табдыр: "Хырт!" - деб ары,
"Хырт!" - деб бери
Джюрюб турма; бир эшикге,
Бир ичкери.

Эслеб селеш. Сакъ тынгла,
Айтылгъаннга.
Тер излеме, орун бермеселе
Санга.

Кеб да къалма. Ашыгъыб да
Кетме чыгъыб;
Селешсенг а, селеш, сезюнг
Сезню джыгъыб.

 

Мен баргъан эдим Дууут элине

Мен баргъан эдим Дууут элине
Кесим къонакъ болуб.
Къызланы барын алландыргъан эдим,
Табсиз омакъ болуб.

Мен къонакъбайда олтургъан эдим,
Тебен къууушха.
Кире да чыгъа айланадыла
Къызла джумушха.

Бир къыз кирди да, ол кезюн манга
Къаратыб кетди.
Экинчи къыз а, ол мени тамам
Джаратыб кетди.

Ючюнчю кириб, джукъ да сагъынмай,
Уялыб кетди.
Тертюнчю кириб, айтыргъа базмай,
Къыйналыб кетди.

Бешинчи кирди да, ол къашларымы
Сылаб кетди.
Алтынчы кирди да: "Мени алмайса!" - деб,
Джылаб кетди.

Джетинчи кирди да, чыгъаргъа унамай,
Даулашхан этди.
Сора бир тенгим, къууушда къоймай
Мени алыб кетди.

 

Саламым бла къууугъум

- Саламым бла къууугъум.
Кесиме ушагъан джууугъум?
Келе тур, къалмай эриниб.
Сууутма мени тёрюмю!

Саламым бла къууугъум!
Кесиме ушагъан джууугъум!
Теке териден тулугъум!
Кесинг кибикди къылыгъым.
Эчки териден гыбытым:
Ариу джашаргъа умутум.

 

Тентек болса да


Айланч болса да
Джолну барлыкъма.
Тентек болса да
Къызны аллыкъма.

Къурмачдан эсе,
Къууут игиди.
Айрандан эсе,
Джууурт игиди.

 

Чалкъычыла

Бизни да тамадабыз - кичибиз
Барды аллыбызда ишибиз.
Къоркъма, хомух, ойнай - кюле
Ишле этербиз.
Бау аллында аракъ - аракъ
Тишле этербиз.

Къыш аманды къылыч кибик
"Шып!" - деб джетер.
Аш болмаса, малыбызны
Алыб кетер.

Сен айтханча болса:
Къабланлача
Къайырылышырбыз.
Гыр - мыр болуб, мычымайын
Айырылышырбыз.

Мен айтханча этсек, кеб тюйюлбюз -
Тертеубюз.
Алгъышдача, зсен къачха
Джетербиз.
Къууанч эте, юйюбюзге
Кетербиз...

(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет