Translit
2015-чи джыл эсде не бла къаллыкъды
31.12.2015
0
2608
РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯ
Бюджети
Россия Федерацияны 2016-чы джылгъа бюджетини хайыры 13.738 триллион сом, джоюму 16.099 триллион сом этилиб белгиленнгенди. Дефицити 2 триллион 360,2 млрд сомду. Ол ВВП-ны 3 процентиди. План бла белгиленнген инфляция 6,4 процентни дараджасындады.
Россия Федерацияны 2016-чы джылгъа бюджети нефтни 1 баррелини багъасы 50 доллардан, алай демеклик 63,3 сомдан тергелиб джарашдырылгъанды. Анда белгиленнгенден, джылны аягъына 0,7 процентге ёсерге керекди. Бюджетде Ана капиталгъа бериллик ачха да белгиленнгенди.
Федерацияны бюгюннгю халы
Кюн батханны къраллары 2015-чи джылны Россия изоляциягъа тюшген джылгъа санаб сёлешедиле. Кертисинде уа, дейдиле экспертле, Федерация, башха джылладача, 2015-чи джылда да дуния магъаналы ишлени сюзерге бла аланы юслеринден тыйыншлы оюмла джарашдырыргъа тири къошулуб тургъанды. Аны алайлыгъына шагъатлыкъ этген юлгюле аз тюлдюле.
2015-чи джыл украин кризисни онглауну политикасы башланнганында, ол ишге къараргъа Минскеге келгенле бла - немец Канцлер Ангела Меркель, француз Президент Франсуа Олланд, украин Президент Пётр Порошенко бла - россиячы Президент Владимир Путин да болгъанды. Анда Киев бла Донбассны юслеринден этилген оноуланы джарашдырыугъа этимли башчылыкъ да этгенди. Сирияны юсюнде да, аллында айтханыча, къралны террористледен тазалаб бошагъынчы Башар Асадны президент къуллугъунда турлугъун излегенин айтыб, Сирияны юсюнде ол аны бусагъатхы политиканы баш излемине санатханды.
2015-чи джыл сентябрдан бери Бирлешген Миллетлени Организациясыны Къоркъуусузлукъ Советини председатели да Россия Федерацияды. Ол заманны ичинде аны башламчылыгъы бла БМО халкъла арасы магъаналары болгъан талай бегим алгъанды. Терроризмге къаршчы кюрешиуню кючейтиуню юсюнден этилген оноу аланы бириди. Аны бла да къалмай, терроризмни джаныуар халисини юсюнден РФ-ны тыш къраллы министри С. Лавров бла БМО-да Россияны келечиси В. Чуркин да докладла этиб сёлешгендиле.
Россия кесини тыш политикасында дунияда хауаны тазалыгъын сакълаугъа да тыйыншлы магъана бергенлей келеди. Озгъан джыл сентябрда БМО-ну Баш Ассамблеясыны Парижде болгъан саммитинде да Россияны Президенти В. Путин, аны юсюнден уллу къайгъы этиб сёлешгенди. Анда ол темагъа сёлешиб, С. Лавров да тюрлю-тюрлю газланы хауагъа джайылыуларыны адам улугъа уллу зараны болгъ анын айтханды. Аны бла бирге ол Россия уулу газланы джайылыуларына къаршчы кюрешген къралланы ал сафында баргъанын айырыб чертгенди.
Францияны алгъыннгы президенти Н. Саркози, Германияны тыш къраллы ишлерини министри Франк-Вальтер Штайнмайер дагъыда кёбле айтхандан, Россия дуния политиканы къураугъа уллу юлюш къошады. Аны себеби ол экономика джаны бла да, политика джаны бла да эм кючлю къралды. Кеси да, дунияны эм кёб мюрзеу джыйгъан къралды да, джер джюзюню адам улусуну азыкъ кереклисин баджарыугъа да бек уллу юлюш къошханлай келеди.
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКСИЯ
Бюджети
2015-чи джыл Къарачай-Черкесияда кёб тюрлю производство, социал магъаналы объект ишленнгенди. Адамланы джашауларын игилендириу джаны бла да тюрлю-тюрлю ишле этилгендиле.
Республикан Парламентни быйыл декабрны 24-де болгъан сессиясы 2016-чы джылгъа алгъан бюджет да Къарачай-Черкесияны андан ары ёсдюрюуню джолларын белгилегенди. Анда республикан бюджетни бютеулей хайыры 13 499 325,1 минг сом этилиб кёргюзюлгенди.
Бюджетни джоюмлары да хайырларыны дараджаларында белгиленнгендиле - 13 499 325,1 минг сом.
Бютеу джоюмланы 80 процентин социал магъаналы джоюмла аллыкъдыла.
Этиллик, этилген ишле
2015-чи джыл Къарачай-Черкесияда этилген затланы эсге алабыз десек, неден да алгъа совет халкъны Уллу Ата джурт къазауатда Хорламыны 70-джыллыгъына хазырланыу бла аны къууанч халда бардырыу къалай ётгенин айырыб чертерге керекбиз. Аны себеби ол, бютеу Россиядача, КъЧР-де да мында джашагъан миллетлени бирикдириуню, аланы шохлукъларын бегитиуню, патриотлукъ сезим бла учунмакълыкъны, Ата джуртларын джаудан сакълау бла къоруулауну сыйлы борчун толтуруугъа юлюш къошханларына ёхтемлениуню белгисича ётгенди. Анга аталыб элледе, шахарлада, школлада къазауатны ветеранлары бла тюбешиуле болгъандыла. Хорламны кюнюнде хар джерде уллу, гитче да къошулуб, парадла, демонстрацияла баргъандыла.
2015-чи джыл Къарачай-Черкесиягъа кёб заманны эсде къаллыкъ джыл болуб ётгенди. Быйыл республика бла Черкесск шахар 190-джыллыкъларын къууанч халда кенг белгилегендиле.
Арт джыллада Къарачай-Черкесияда саулукъ сакълауну, билим бериуню, физкультура бла спортну, газ эмда суу бла баджарыуну 250 проекти джашау орунлу болгъанды. Аланы иги кесеги хайырланыугъа 2015-чи джыл берилгенди. КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид айтхандан, келир джыл да республикада кёб производство эмда социал объект ишленникди.
Быйыл Къарачай-Черкесия бачхалары бла сабанларыны битимлиликлерин ёсдюрюу джаны бла да бютеу Россияда болмагъанча уллу джетишимге джетгенди. Спорт бла туризм да джангы ёсюм алгъандыла.
«Архыз» деген чекчи заставада къуллукъ этген аскерчиледен бир къауум адамгъа да джангы ишленнген кёб этажлы юйде хар нелери да джарашхан фатарла берилгендиле.
Быллай юйле Къарачай-Черкесияда орналгъан 7 аскер заставада да ишлене турадыла. Аллыбызда къысха заманда алада къуллукъ этгенледен 276 аскерчини юйдегилерине да табигъатны ариу джерлеринде - Архызда, Загеданда, Пхияда, Морхда, Ючкекенде, Хурзукда - заманны излемине кёре ишленнген аламат юйледе джарагъан фатарла берилликдиле.
Келир джыл Къарачай-Черкесияда дагъыда кёб тюрлю социал, производство объект ишленникди. Къобан сууну Красногор стансеге ётген джеринде ишленник кёпюр бла Гитче Зеленчук сууну Адыге-Хабль элге ётген джеринде ишленник кёпюр аланы экиси боллукъдула.
Биринчи кёпюрню 102 тонна джюкню кёлтюрюр кючю боллукъду. Ол 2015-чи джыл сентябрда ишлениб тебрегенди. Хайырланыугъа 2016-чы джыл джай берилирге керекди. Аны ишлерге 157 миллион сом джоюллукъду.
Экинчи кёпюр Гитче Зеленчук сууну Адыге-Хабль элге ётген джеринде орналлыкъды. Ол эски кёпюрдю. Аны хар несине къараб, толу джангыртырыкъдыла. Андан сора ол 100 тонна джюкню кёлтюрюрча боллукъду. Узунлугъу да 87,5 метрге джетерикди. Бу объектни джангыртыргъа 107 миллион сом белгиленеди.
«Карачаевочеркесавтону» балансында бютеулей да 200 кёпюр барды. Аланы хар бирини 30 проценти ремонт керекли болуб турады. Аны себебли аланы джангырта барлыкъдыла.
2014-чю - 2015-чи джылгъа джарашдырылгъан планнга кёре кёб этажлы 17 юйню башлары джангыдан джабылгъандыла, арбазлары-затлары джарашдырылгъандыла, 31 юйге ремонт этилгенди. Онла бла адамла джараусуз юйледен джангы мекямлагъа кёчюрюлгендиле. 2016-чы джыл да джашаргъа болмагъан кёб этажлы 39 юйден джангылагъа 680 адам кёчюрюллюкдю. Адамланы мекям болумларын игилендириуню дагъыда башха мадарлары этилликдиле.
Ногъай районда медицинагъа керекли мияла чыгъаргъан, Зеленчук районда аэропорт, башха объектле ишленникдиле. Джерчилик бла малчылыкъны хайырларын ёсдюрюр программала джарашдырлыкъдыла. Аллыбызда эки джылда республиканы эллерини барына да газ тартыллыкъды.
Къарачай-Черкесия куротлары бла бютеу дуниягъа белгили республикады. «Архыз» курорт кючюне кирсе, аны ол махтауу андан да уллу боллукъду.
Сирияда къазауат барлыкъды
Бусагъатда кърал башчыла айтыб белгили болгъандан, 2016-чы джыл Сирияда къуралгъан кризис халны бир джанына этер ючюн кюреширикдиле. РФ-ны Президенти В. Путин ачыкъдан ачыкъ билдиргенден, Россия ол кюрешни ал сафында барлыкъды. Алай демеклик ДАИШ (Россия террорист организациягъа саналгъан организация) орналгъан джерлени самолётла бла ургъанлай турлукъду.
Ол ишге, бусагъатдача, АБШ, Германия, Ингилиз, Франция да къошуллукъдула. Алай бла, веначы къауум (анга уа Бирлешген Миллетлени Организациясы, АБШ, Россия Федерация, Германия, Франция, Ингилиз, Сауд Аравия, Турция, Иран, аны кибик башха къралла киредиле) айтханча, ДАИШ-ни онглаб, Сирияда болумну джарашдырыуну ишин къолгъа аллыкъдыла.
Ала 2015-чи джыл Венада бардыргъан сёлешиулеринде Сирияда кёчюучю кёзюу дегенлерини баш шартларын белгилегендиле. Алагъа кёре 6 айны ичинде Сирияны бусагъатхы властлары бла оппозиция миллет биригиуню правительствосун къураргъа, 18 айдан а Сирия Араб Республикада джангы Конституцияны тамалында сайлаула бардырылыргъа керекдиле.
Ол джорукъланы Бирлешген Миллетлени Организациясыны Къоркъуусузлукъ Совети декабрны 18-и бла 19-ну кечесинде бир аууздан къабыл этгенди.
Москва айтхандан, Сириягъа башчыгъа кимни сайларыгъыны оноуун къуру аны халкъы этерге керекди. АБШ-зат ДАИШ-ге къаршчы халкъла арасы кюрешиуню бирикдириуню баш излемине Башар Асадны президентликден кетериуню санайдыла. Москва уа ол оюмну тюзге санамайды. Аны себеби, дейди ол, ДАИШ къуру Сирияда къонуш табыб турмайды, Иракда, Шимал Африканы бирси къралларында да орналыб турады.
Сирияда къуралгъан кризис болумну онглаб, анда халны джарашдырыр ючюн, ол иш Бирлешген Миллетлени Организациясы джанындан джакълыкъ табаргъа керекди. Бусагъатда аллай джакълыкъ барды: ол ишни джюгени БМО-ну Баш секретары Пан Ги Мун бла аны иш этилиб джиберилген секретарь Стаффан де Мистураны къолларындады.
Россияны тыш къраллы ишлерини министри С. Лавров айтхандан, резолюция сириячы оппозиция бла властланы араларында сёлешиуле бардырыу процессни башларгъа къралла арасы эркинлик береди. Ол документде айтылгъанына кёре, бу иш январны ал кёзюуюнде башланыргъа керекди.
Анкара бла ара джумушарыкъмыды?
Россия Федерацияны Президенти В. Путин айтхандан, эки арада тиклик джумушарыкъ тюлдю. Аны себеби Москва Турцияны самолётуну россиячы Су-24 самолётну уруб агъызгъанын сатлыкъ ишге санайды. Ол Анкараны, ДАИШ-ден келген нефтни алады, деб да терслейди.
Алай бла Россия Турция бла бардыргъан сатыу-алыу, турист иш джюрютюулерин да тохтатханды. Москваны сёз урумуна кёре, эки арада тиклик мындан ары да ёсе, къарыу ала барлыкъды.
Евробирлешлик ал бура тебрегенди
Россия бла Европа орталарын джарашдырлыкъмыдыла? Бу соруу 2016-чы джылны эм бек джууаб излеген эм уллу сорууу боллукъду. Аны себеби бу континетде да, аны тышында да политика бла экономика болум асламысына анга кёре къураллыкъды.
Россия Федерациягъа къаршчы алыннган санкцияланы, ай медет, энтда алты айгъа созгъандыла. Алай а, экспертлени асламысы джоралагъандан, 2016-чы джыл Россия Федерация бла Европа бирлешликни аралары джараша, джумушай барлыкъдыла.
Бу оюмларыны тюзлюклерин ала неден да алгъа бир-бир европачы къралланы Россиягъа къаршчы алыннган санкцияларын терс ишге санаб сёлешгенлеринде кёредиле. Кертисинде да Россиягъа къаршчы алыннган санкцияланы тюз ишге санамагъанларын ала бир анда, бир мында ачыкъ билдиредиле. Терроризмге къаршчы кюрешиу да ичинде болуб, ала халкъла арасы уллу ишледе Москва бла бирге болургъа излегенлерин да айтханлай турадыла, деб билдиредиле кёбчюлюк информацияны мадарлары.
Эшта, аны алайлыгъына сейирсинирге да керек болмаз. Бюгюн Джууукъ Востокдан башлаб, Американы Бирлешген Штатларына дери терроризм кесин урмагъан джер джокъду. Аны алгъа уруб келген «ырхысын» тохтатыр ючюн, ол къоркъуугъа сагъайгъан къралланы бары, биригиб, ёрге турургъа керекдиле. Бу оюмну тюзлюгюн Россияны кёрюб болмагъан НАТО да кери этелмейди, дейдиле информацион агентствола.
Аны баш секретары Йенс Столтенберг, сёз ючюн, бизни альянсыбыз Россияны изоляцияда тутаргъа бир заманда да излемегенди, излерик да тюлдю, дегенди. Москваны терроризмге къаршчы бардыргъан ишине да уллу багъа бериб сёлешгенди.
Москва да Россия бла НАТО-ну Советини джангыдан ишлеб башларыгъына да ишекли болмайды. Ол бу Советге кирген къралла бла халкъла арасы магъаналы ишлени юслеринден сёлешиуле бардырыб тебрерге хазырлыгъын да билдиргенди. Алай а, дейди ол, аны биринчи джыйылыуун къаллай ишни сюзюуден башланыргъа кереклисин аллындан белгилерге эмда аны хар не джаны бла да тамамлы хазырларгъа керекди.
Ираннга эшикле кенглерине ачыллыкъдыла
Иранны ядро программасыны юсюнден кёб джылланы баргъан сёлешиуле джетишимли бошалыб, Тегеран ол джаны бла бардыргъан ишин къысхартыргъа сёз бергенди. Аны себебли, къралны джашау халыны айнырына тыйгъыч болуб тургъан санкцияла къоратылыб, 2016-чы джыл анга экономика айныуну джолу бла барыр мадар къуралгъанды.
Алай демеклик Американы Бирлешген Штатлары бла Европа бирлешликни къраллары анга салыб тургъан санкцияларын къоратыб, дуния рынокга толу эркинликле бла къошулургъа джол ачарыкъдыла. Тегеран да Европа бла Азиягъа сатхан нефти бла газыны ёлчемлерин ёсдюрлюгюн билдиргенди.
Анга къаршчы баямланнган санкцияланы алыб атылыннганлары Ираннга Россия бла сатыу-алыуун кенгертирге, банк санагъатда ишлени игилендирирге, россиячы аскер техника къоллу болуу излемин кенгертирге керекли болумла къурарыкъдыла. Аны бла бирге, деб чертедиле информацион агентствола, Тегеранны санкцияладан къутулгъаны аны Иш джюрютюулени Шанхай организациясына толу эркинликли член болуууну юсюнден сёзюн башларгъа джол ачарыкъды.
Акъ юйге джангы ие келликди
Американы Бирлешген Штатлары 2016-чы джыл ноябрда кеслерине джангы кърал башчы сайларыкъдыла.
Мында президент сайлауланы аллы 2014-чю джыл ноябрда Конгрессге сайлаула бошалгъанлай огъуна башланнгандыла.
Кёбчюлюк информацияны мадарлары джазгъандан, Акъ юйню баш тахтасына ие болур ючюн бюгюн мында 20-дан артыкъ адам кюрешеди. Демократ партиядан баш кандидатха АБШ-ны алгъыннгы Президенти Б. Клинтонну къатыны, АБШ-ны алгъыннгы кърал секретары Хиллари Клинтон саналады. Айтханларына кёре, анга тенглик этеллик джангыз бусагъатхы вице-президент Джо Байденди. Алай а ол президент къуллукъ ючюн кюрешден чыкъгъанды.
Бу кюрешде Клинтоннга тенглик этерге боллукълагъа, Вермонт штатдан Берни Сандерсни да айтыб, дагъыда юч адамны санайдыла. Ала да Демократ партиядандыла.
Декабрда бардырылгъан сормушну эсеблерине кёре республиканчыладан миллиардер Дональд Трампны айтадыла. Анга къаршчы тураллыкълагъа да сенатор Марко Рубино бла медик Бен Карсонну санайдыла. Трамп аладан американ политиклени эслерин аслам бёлген затланы юслеринден дюрген сёлешгени бла онглуду, дейдиле. Сёз ючюн, ол кесини сайлау кампаниясын Мексика бла Латин Америкадан джашыртын келген мигрантланы аманлаб сёлешгени бла башлагъанды. Ауузгъа да аны бла тюшгенди. Ол, бирси республиканчылача, Россияны АБШ-ны къанлы джауу этиб да сёлешмейди. «Путин бла да араны джарашдыраллыкъ эдим», - деб сёлешеди.
БМО-гъа ким башчылыкъ этерикди?
2016-чы джылны ахырында Бирлешген Миллетлени Организациясыны Баш секретары Пан Ги Мунну къуллукъ болджалы бошаллыкъды. Ары дери Баш Ассамблея Къоркъуусузлукъ Советни теджеую бла организациягъа джангы башчы сайларгъа керекди. Аны бла байламлы бу къуллукъгъа Кюн чыкъгъан Европаны адамы теджелирге боллукъду, деген акъылны айтадыла.
Бу сыйлы организациягъа башчыгъа бу джол тиширыу сайланыргъа боллугъун чертиб, юч адамны атларын да кёргюзедиле. Литваны Президенти Д. Грибаускайте, ЮНЕСКО-ну Баш директору И. Бокова, Еврокомиссияны члени К. Георгиева - ма быладыла ала.
Финанс документин къабыл этгенди
Информацион агентствола билдиргенден, Украина 2016-чы джылгъа кърал бюджетин къабыл этгенди. Документде айтылгъандан, быйыл къралны хайыр алыуу 15,1 процентге ёсюб, 595,1 миллиард гривеннге джетерикди. Джоюмлары да, 14,5 процентге кёлтюрюлюб, 684,5 миллиард гривень боллукъду. Бюджетни дефицити ВВП-ны 3,7 процентинде белгиленнгенди. Ол 2015-чи джылдагъыдан 0,4 процентге тёбенди. Депутатланы асламысы айтхандан, къралны бу джолгъу финанс документинде социал джашаугъа ары дериги джылладан эсе аз ачха бёлюннгенди.
Хубийланы Абу-Хасан,
"Къарачай", 2015, декабрны 29, № 101 (10938)
Комментариев нет