Кёл къызбай да – къол батыр

Проектни сюзебиз


Сёзюмю башлардан алгъа, «Къарачай-малкъар тилни графикасын» сюзюуге джамагъатны былай тири къошулгъанына тамам кёлюм бла къууаннганымы билдирирге излейме. Чотну палахы бу зат сансыз къалыб кетген болса эди... Былай сюзюлгенде уа тюзюн, терсин айтырыкъла да, халатын тутарыкъла да, «сюеме-сюймейме» дерикле да боллугъуна не сёз! Мен а басмаланнган материаллада окъуучуланы джангылтырлай оюмланы бир къауумуна эс бёлдюрюрге излейме.  

Биринчиси, Комиссияны къарачай бла малкъар алфавитлеге (бир къауумла айтханча) реформа этер иннети джокъду – ол аны бюгюннгю джашауну излемине келишдирирлей къуру да унификациясын теджегенди. Алай демеклик, тилни магъана тюрлендирген тауушларына бир масхабда джюрюрлей харифле теджегенди. Алфавит, бирле айтханча («Къарачай», №94) «къалай юретсенг, алай джазылгъан таякъчыкъла, сызчыкъла» тюлдю – быллай оюм бек уллу джангылычды. Алфавит адам улуну мингле бла джылны узагъында джазманы юсюнде этген эм уллу джетишимиди. Аны ич эмда тыш джорукълары боладыла, ала да тилни таууш къудурети бла, аланы магъана тюрлендириу мадарлары бла байламлыдыла. Тилни, джазманы хакъындан сёлешген адам (алим, устаз, джазыучу) бу затха сакъ болургъа керекди. Ансы Комиссия алфавитни тамалына салгъан фонематика джорукъгъа «транскрипция джорукъду» («Къарачай», ¹4) деб джангылыч неда ётюрюк айтыргъа боллукъду.

Коллегала джазгъанча, транскрипциялы джазма этиллик болса, ол алфавитде азы бла 116 хариф болургъа керек эди – ана тилни тауушлары бла аланы аллофонлары аллай бир бардыла. Теджелген алфавитни тамалы уа фонематика (таууш) джорукъгъа таяныбды. Тил илмубуз графиканы быллай мийик дараджада биринчи кере къурайды – 1961-чи джылгъы алфавитден эм уллу башхалыгъы да олду. Аны себебинден (мындан арысында тыш тилледен кирген сёзле, тауушла эмда белгиле аз-кёб болсала да), къарачай-малкъар алфавитни кесини тюрленмеген энчи тамалы барды – ол 32 харифди. Аны кибик, кеси тилибизни сёзлерин алгъыннгы бёлюм джорукъ бла «буштукъламай», «чайнамай», барын барыча, сёзюн сёзюча кескин джазарыкъбыз.    

Экинчиси, джангы алфавит «басма ишлеге келишмейди» деген къауумну («Къарачай», ¹1) джангылыч оюмларына эс бёлдюрюрге излейме. Харифлени «линотипде эритиб къуюучу» басмала заманны багушуна, халджар бычакълай, эртде атылгъандыла. Арт 20-25 джылны ичинде бютеу басма ишле компьютер технологияла бла, офсет неда голография мадарла бла этиледиле. Басма ишледен терен хапары болмагъан адам, «джарайды-джарамайды» деб, къалай айтыргъа болады, миллетни да «тубаннга» нечик джибереди?

Кертисине келсек а, басма ишлеге туура да бюгюн хайырландырыб тургъан алфавитибиз келишмейди. Эки белгиден къуралгъан харифле (къ, гъ, нг, дж) бир тизгинден башхасына автомат халда эки белгича кёчерге къалыб, корректорлагъа, вёрстка этгенлеге, редакторлагъа да къаллай бир табсызлыкъла туудургъанларын газет, китаб чыгъаргъанла, сайтла къураб кюрешгенле башларындан биледиле. Ал тизгинде к-сы, экинчиде уа къаты белгиси (ъ) неда н бла г эки юлешиниб къуралгъан техникалы халатланы газет бетледе, китаблада азмы кёребиз?

Заманны излемине келишмеген политика болсун, миллет адет болсун, джазма тил болсун, къарангы гуждар болсун – была барысы да халкъны айныууна, джашауда орунлу, юлюшлю болуууна кишен салгъанлай, артха тартханлай барадыла. Эм ахырында уа аллай кишенле миллетни бу бар джашауда аякъ орунсуз этедиле...

Окъуучуну эсин энтда бир затха бёлдюрюрге излейме: бюгюнлюкде биз хайырланыб тургъан орфография (китаб формат бла тергегенде) бютеулей да 15 бет чыкъмайды. Ол 15 бетни 11 джылны узагъында школда, джаныбызны-къаныбызны да аямай, окъутуб-окъутуб, сингдириб-сингдириб кюрешебиз... Ахырында уа, орта сохта, школну бошай туруб, диктантын «4»-ге джазалмайды. Нек?

Орус тилни, математиканы, химияны «чыкъырдаталгъан» сабийлеге айыб салырлайбызмы!? Не уа 20-30 джылланы узагъында ишлеген сынамлы устазла билимлерин «къызгъана» болурламы, экен!? Эшта, джарсыуну башхада излерге керекбиз... 43-чю размери болгъан кишини бир аягъына 38-чи, ол бирине да 45-чи чурукъланы кийдирсек, ол джарлы барыр джерине баралырмы, экен? Бизни джазма тилибиз да ма ол халда турады. Бюгюннгю алфавитибиз бла орфографиябыз ана тилни кесинден къуралмай, орус тилни «кёлеккеси» болуб, бизни тилибизни кереклисин баджаралмайдыла. Ансы ол 15 бетни суу азбар этиб да джутар эдик!

Сёз ючюн, ачыкъ [у] тауушну да, къысыкъ [¢] тауушну да бир хариф бла джазыб, «экисини араларында айырмалыкъ кёрмейбиз, джангы хариф керек тюлдю» дегенлеге не айтырыкъса? Да, джанларым, ачыкъ [а] таууш бла къысыкъ [б] тауушну бир хариф бла джазыуну да адет этейик да, анга да «аламат алфавит» дейик! «Эшекге тамгъа ургъанлыкъгъа, ол ат болмаз» дегендиле буруннгула. Ана тилибизге, аны ич эмда тыш джорукъларына келишмеген джазмагъа он кере: «Орфография!» - деб къычырсакъ да, ол бизге тынгылы джазма болалмазлыгъы хакъды. Аллай джазма бла 11 джылдан сора институтда да 5 джылны окъутуб, андан сора да бет джарыкълы болалмай тургъаныбыз да хакъды...

Комиссия эм алгъы бурун быллай кемликлеге эс бёлюб, харифлени да, орфографияны да ана тилни кесини ич джорукъларындан къураргъа кюрешгенди. Техника джаны бла айтханда уа («Къарачай», ¹95), бир 15-20 джылны алгъа къараб, джангы технологияланы къайсы джанына ёсюб баргъанларына кёз джетдире, компьютерни тиеклерине, аланы Юникод мурдорларына, басма ишледе джюрюген мадарлагъа не къадар толу келиширлей лагъымланы излеб, ма ол халда къуралгъанды харифлени сурат белгилери. Комиссияда ишлегенлени араларында басма эмда компьютер ишледен толу хапарлы адамла бардыла. Бу ишибизге башха устала да болушханлай турадыла. Сёз ючюн, программист джашларыбыз тиеклени джангы тизимин тынч къуруб къоярлай программа джазыб, аны да Интернетге салыб турадыла – адамла ол зат бла хакъсыз эмда тынч хайырланырлайдыла.

Ётген 50 джылны ичинде къарачай-малкъар алимле тилни, джазманы хакъындан бу джолча былай толу бир заманда да келишелмегендиле. Мени сартын, бу ашхы биригиуню талай сылтауу, чуруму барды. Биринчиси, тил илмуну джетишимлери алгъыннга кёре керти да ёсгендиле – тилни ич эмда тыш джорукълары тинтиле, ачыкълана, «ачыла» барадыла. Аллай бир да къарачай-малкъар тилни бирлиги, диалект энчиликлери да кёрюне барадыла. Анга кёре, тилге джараулу тюз лагъымланы, мадарланы, тил джорукъланы табхан да тынчдан тынч бола барады...

Экинчиси, бюгюннгю джашауда Къарачай бла Малкъар бирем башха ётелмезлик миллет-джамагъат-турмуш чырмаула бардыла. Аллай чырмауланы юсюнде бизнича къарнаш миллетле къой эсегиз, бир-бирлери бла уруш эте келген халкъла, къралла да биригедиле. Ол кёзден къарагъанда, «Къарачай бла Малкъар бир заманда да биригеллик тюлдюле, ол керек зат тюлдю» деген къауум, мени сартын, не манкъуртлукъ, не къысхакъыллыкъ этеди, неда ол адамны иннети миллетине тюз тюлдю. Къарачай-малкъар джазма тил къуралгъан кюнюнден башлаб бир болуб келгенди. Ол бирликни сынджыры 60-чы джыллада юзюлгенин эсде тутсакъ, джангыдан бир болаллыгъыбызгъа ийнанмазлай не сылтау барды?!

Бу проектни сюзюу башланнганындан бери Малкъар джанындан бир чола неда къыйсыкъ сёз чыкъмагъанды. Телевидениелери бла «Заман» газетни редакциясы бардыргъан тюрлю-тюрлю «тёгерек столлада» да бир болайыкъ деген оюмну джакълаб кюрешедиле. Да сора малкъар къарнашларыбызгъа ат-бет атаб, «ашаса, ашамаса да бёрюню ауузу къан» дегенлей, аланы нечик терслейбиз да? Къайгъы кесибизде болурму, экен?.. Эки миллетни бир халкъ этген тилди, бир миллетни эки халкъ этген да тилди. Бирикдириу ишледе ёмюрден да хайырландырыла келген эм уллу лагъым тилди – биз да, Инша Аллах, аны юсю бла биригирлейбиз.

Биригиу ишледе «бир тилли» болгъандан сора, бирча окъуу китабла, эки джанында да бирча джюрюген газетле, бир Интернет ресурсла... кёб хайырлы къуллукъ этерге боллукъдула. Илму айтханнга кёре, миллет тил къуруб кетмез ючюн, аны джюрютгенлени саны 100 мингден аслам болургъа керекди. Ол сандан не къадар кёб болсакъ, ол къадар да сакъланырлай хыйсабыбыз кёб боллукъду. Эм ашхысы, эм башы уа кесибизни бир халкъча, бир джамагъатча, бир умметча ангылай башласакъ. Ол заманда адам саныбыз да, иннет кючюбюз да биригиб, джашауну излемине боюнсха болурлай халгъа джетелликбиз.

Китабла дегенлей, сюзюуге къошулгъанланы арасында «китабла чыкъмайдыла, джетишмейдиле», «джангы джазма бла чотубуз андан да аман боллукъду» деген оюм талай джолда да айтылды. Кертиси бла да, окъуу китабла бек аз чыгъадыла, джетишмейдиле. Къралны, окъуу системаны бу джаны бла джиберген кемликлерин джулмагъанлай, бир соруу чыгъады: джангы окъуу китабланы къол джазмалары хазыр болуб, ала да бир-бири юслерине къаланыб, басмаланмаймы турадыла, экен? Бир зат да! Амал-такъал бла чыкъгъан бу артдагъы 3-4 китабны халларын да кёребиз: эски китабла алайлай эскича чыгъарылгъандыла. Нек? «Тишге илинирлей» джангы хазыр зат джокъду да, аны ючюн...

Кертисине келсек, окъуу китабла 1-ден 11-чи классха дери бир масхабда, бир иннетде къуралыб, бир билим джюкню класс классха юлеше, алай болургъа керекдиле. Бизни бюгюнлюкде аллай энчи окъуу концепциябыз да, бирикген иннет ёзеги болгъан окъуу китабларыбыз да джокъдула. Аны сылтауу уа не алфавитде, не орфографияда тюлдю – ол да хакъды. Ол себебден, бу теманы юсюнде джалгъан спекуляцияла бла «мылы кёзле» бизни ишибизге не аз да хайыр берлик тюлдюле.

Китаб хазырлау ишлени кърал кесини юсюнден атхан заманда (ол а кертиди), мени сартын, окъуу китабланы хакъындан энчи басмабыз болургъа керекди. Эртделеде Учпедиздат болуучан эди (бу затны Лайпанланы Нюр-Магомет эсгертгенди), эшта, аны джангыртыр заман келген болур... Бирикген къарачай-малкъар окъуу китабланы тиражлары да уллу боллукъ эдиле, аллай бир да китаб чыгъарыу иш аллына барлыкъ эдиле. Авторланы, басма бла кюрешгенлени да хакълары табыллыкъ эди. Аны ючюн а, джазмабыз бир болургъа керекди!

Сабийлени, абаданланы да джангы затха юретиу тынч иш болмагъанына не сёз. Амма, «комиссияда устаз сынамы болгъан адамла джокъдула» деген оюмну джайыб кюрешгенле джангыладыла неда ётюрюк айтадыла. Ана тилден устазланы хазырлагъан факультетни устазларыдыла комиссияны членлери Алийланы Тамара бла Батчаланы АлиМурат (экиси да профессорладыла). Бюгюн школда ишлей тургъан устазланы сынамларын ёсдюрюучю Мамаланы Фатима да (доцентди) комиссияны бир члениди. Комиссияны Малкъар джанындагъылары да алай... Кертисин айтама дегеннге уа, комиссияны хар бир члени да аллындан школ устазладыла, бюгюнлюкде бирлери студентлени неда устазланы окъутады, бирсилери уа тил илмуда ишлейдиле. Белгили поэтлерибиз Ёзденланы Альберт бла Бегийланы Абдуллах да ана тилни тамам терен билген, аны таууш-макъам дараджада сезелген адамларыбыздыла... Быллай ишде бир-бирибизни артдан-алдан селеке этмей, хакъны, кертини айтыргъа кюрешейик, марджа! Бу комиссияда ишлегенле да халкъны адамларыдыла, халкъгъа къуллукъ этиб, билимлерин, къарыуларын салыб кюрешедиле.

Ётген джашаудан барыбызны да тюшюндюрюрлей бир мисал келтирирге излейме. Биринчиден башлаб, бюгюнлюкде хайырлана тургъан алфавит бла орфографиябызгъа дери, джангыз бири бир джолда да джамагъатха сорулуб, джамагъат бла сюзюлюб этилмегендиле – аны барыбыз да билебиз. Орфография тюрлениуле къайсы тилде да ол халда этиледиле. Нек дегенде, ол къралны ишине саналады, аны эркинлигиндеди. Болса да, джангыз кере, 1977-чи джыл, бизни белгили алимлерибиз (Акъбайланы Ш., Хабичланы М., Хаджилайланы Х.-М., Сюйюнчланы Х.) джангы орфографияны проектин джамагъат сюзюулеге теджеб, газетибизде басмалагъан эдиле. Ахыры не бла бошалды – эки джылдан артыкъны сюзюлдю, сюзюлдю да, иш ахырына джетмей къалды. Ана тилибиз а бюгюн да 1964-чю джылгъы орфографиягъа «кишенлениб» турады...

Мени къоркъууум да олду – иги затны керексиз кёб чайнаб, джарым джолда къалмайыкъ. «Сюеме», «сюймейме», «джаратама», «джаратмайма» дегенча оюмла бла не тил илму, не орфография этилмейди (бу баппахан оюн тюлдю). Къарачай-малкъар джамагъат бизден ана тилни халын джазмада толу, кескин береллик харифлени эмда джазма джорукъланы сакълайды. Ол себебден, хар бирибиз да къолубуздан, билимибизден, сынамыбыздан келгенича бу ишге къошулуб, башланнган ишни ахырына джетдирирге борчлубуз. Ана тилибиз да, халкъыбыз да ол затха тыйыншлыды эмда бизледен ишни алайын излерге эркиндиле.

Дунияда къайсы бир тил да эки къаты джорукъну юсюнде кечинеди: бир джанындан тилни тамалын, чархын сакълау, аны тюрлендиртмеу, тас этмеу; бирси джанындан а, заманны излемине келишиулю болуу, джангырыу, тюрлениу. Бу эки джорукъ бир-бирлерине боюнсха болгъанлай, бирбирлери бла тынгысыз-тохтаусуз кюрешгенлей турадыла. Аланы бири башхасын хорлагъан тёресинде, миллет тил кеси кесинден джокъ болуб къалады. Бизни джазма тилибиз ётген ёмюрню 60-чы джылларына кёмюлюб, тёрт дуния да (ол биз адеж тагъылгъан тил да аланы ичинде болуб) цифра технологиялагъа сингнген заманда кесибизни сакъларлай мадарла этерге кереклибиз туурады. Миллетни джашаууна быллай бек магъаналы кёзюуде, страусча, башыбызны къумгъа сугъуб къутулабыз десек, кесибиз да джангылырбыз, миллетни да джарсытырбыз...

Сёзюмю ахырында, кесим эсгермей, кимни болса да джанына тийдим эсе, барысындан да кечмеклик тилейме. Аллах барыбызны да бет джарыкълы этсин, тутхан ишибизден къууандырсын.

Къарачай-малкъар тилни алфавитини проектин сюзюуге кёбле - алимле, устазла, ана тилни сюйгенле - тири къошулгъандыла. Энтда, кюнсайын дегенча, ол темагъа аталыб письмола келгенлей турадыла. Бусагъатда Карачавск шахардан Салпагъарланы Ханафийни, Урупдан Аджиланы Ануарны, Морхдан Акъбайланы Османны, проектни оюмлаб, сюзюб джазгъан уллу, деменгили статьялары, дагъыда 9- 10 да гитчерек статья бардыла редакцияда. Алада алфавитни унификациясын амалсыз баджарыргъа кереклиси айтылады. Авторла кечсинле аланы материалларын басмаламагъаныбыз ючюн. Аланы алфавит бла кюрешген комиссиягъа табдырлыкъбыз.

Энди уа, алфавитни проекти бла кюрешген комиссияны члени Акъбайланы Харуннга да сёз бере, газетде проектни сюзюуню аны бла тамамларгъа тыйыншлы кёребиз. Алфавитни юсюнден кёлюн айтыргъа, оюм теджерге излегенле комиссиягъа джазаргъа боллукъдула.

"Къарачай" газетни редакциясы.