Сабийлени юретиўге джораланыб
29.05.2016
0
1416
Бюгюнлюкде ёсюб келген тёлю дуниядан хапар электрон мадарла бла аладыла. Алай эсе, бизни миллет затларыбызны (литература, фольклор, эпос д.б.) ол мадарланы юслери бла джетдирирге керекди джангы тёлюлеге. «Эльбрусоид» фонд миллет культурабызны пропагандасын тамам ол джол бла бардырады, къарачай-малкъар тилге кёб затны кёчюрюб, сабийле тил байлыкъларын джангы технологияланы кючю бла ёсдюрюр мадарла къурагъанды. Телефонла, планшетле, компьютерле бла хайырланырча къарачай-малкъар тилде приложенияла къураб чыгъаргъанды.
Бу аламат проектге башчылыкъ этген Къабарты-Малкъар кърал университетни выпускниги, фахмулу программист Гулийланы Азаматды. Анда тюрлю-тюрлю программала бардыла: джырла (бешик джырла бла башхала), фольклорну тамалында къуралгъан затла (джомакъла, санаўла, тилбургъучла), оюн халда этилгенле (биллячала, пазлла). Хар приложение, суратла да салыныб, тыйыншлысыча джарашдырылгъанды. Бу проект къарачай-малкъар тилни сакъланыўуна, айныўуна, ана тилибизни джаш тёлюбюзге сюйдюрюўде, билимин ёсдюрюрге да таблыкъ береди.
«Play Market» бла «App Store» программалары болгъанла ол приложениелени хакъ тёлемегенлей телефонларына кёчюрюб, ала бла толу хайырланыргъа боллукъдула.
Ата-бабаларыны тилин иги билирге излегенлеге, эм биринчи джарарыкъ приложение - «Сёзлюкдю». 30 минг сёзден къуралгъанды кеси да. Приложениени джарашдыргъан сагъатда «Къарачай-малкъар-орус сёзлюк» (Тенишев Э.Р. бла Сюйюнчланы Х.И. М., 1989 джыл), «Орус-къарачай-малкъар сёзлюк» (Сюйюнчланы Х.И. бла Орусбийланы И.Х. М.: «Сов. Энциклопедия», 1965 джыл) хайырландырылгъандыла. Бу приложениени таблыгъы дагъыда неди десегиз, эсде тутаргъа излеген сёзлени сайлаб, аланы къайтарыб излеб турмазча, бир энчи бёлюмге джыйыб, керек заманда ачыб къарай турургъа боллукъду. «Сёзлюк» сохталагъа, студентлеге, илму эмда окъуў санагъатда ишлегенлеге, тил байлыгъын ёсдюрюрге излегенлеге да уллу болушлукъду.
Окъуй, санай билмеген сабийлеге уа болушлукъ этерик «Окъуй-санай» деген приложениеди. Аны юсю бла, къарачай-малкъар алфавитни эсде тутаргъа, оюн халда тынч джазаргъа, окъургъа, санаргъа да юренирге боллукъду. Бу юретиў процесс бошалгъандан сора уа приложениени кесинде сабий неге юреннгенине къараргъа да боллукъду, аны тинтер ючюн тюрлю-тюрлю сынаў ишле бериледиле. Сабий тынч ангылаб, дженгил эсге алыр ючюн хар хариф, тарх да суратла бла кёргюзюлюб барады. Сёз ючюн, «А» харифге алманы сураты салыныбды. Джазаргъа юретген суратда уа тюрлю-тюрлю бояўлу карандашла берилиб турадыла. Аланы бирин сайлаб, ол харифни этилген ызы бла джулдуз белгичиклени юслери бла бояб юренедиле.
Бюсюреў, махтаў сёзлени «Джомакъла» деген приложениеге да тыйыншлыды айтыргъа. Сёз ючюн, ингирде сабийлени тёгерегинге джыйыб, мында болгъан таўрухланы да салыб, заманны хайырлы ётдюрюрге мадар барды. Бу таўрухланы фахмулу адамла, Россияны халкъ артисти Биджиланы Хасан бла КъМР-ны махтаўлу артисти Созайланы Ильяс окъуйдула. Хар таўрухха джарыкъ суратла салыныбдыла. Къуру устала окъугъан бла къалмайын, таўрухну кесинги аўазынг бла окъуб, джаздырыб, артдан анга тынгыларгъа да боллукъду. Приложениеде беш таўрух барды: «Акъыллы устаз», «Буў бла кирпи», «Байлыкъ, насыб, акъыл», «Къаргъа бла балалары», «Эки къарнаш бла бир джашчыкъ». Таўрухла таў макъамла бла, суратла бла да джасалгъандыла. Суратлада таў кийимлени, адебни-намысны, тёрелерин да кёрлюксе. Ол огъай, джаныўарчыкълагъа миллет кийимле кийдириб турадыла.
«Бешик джырла». Бу приложение беш тюрлю бешик джырдан къуралгъанды. Джырлагъанла: Къабардокъланы Зухра, Байчораланы Фатима, Чотчаланы Рузанна. Бешик джырлагъа тынгылагъандан сора да, джырны сёзлерин ачыб, окъуб, юренирге боллукъду. Джыр бара тургъан заманда, аны бла бирге, таўрухдача, ана балачыгъын бешикде тебретгенден башлаб, болгъан биз билген юй джаныўарчыкъла да кеслерини балачыкъларына бешикде белляу айта, тебретген суратла чыгъыб барадыла.
Телефон бла планшетни къолундан тюшюрмегенлеге «Джыяма» деб бир аламат приложение этилгенди. Къарачай бла Малкъарны ариў, сейирлик джерлери, тарих, табигъат эсгертмелери кесек-кесек чачылыбдыла. Аланы джыйыб, бир сурат этерге керекди. Ол оюнну гитчелеге тынчырагъы, уллулагъа къыйынырагъы да бардыла.
«Билляча» приложение табигъатны юсюнден хапар айтады, джаныўарланы атларын къарачай-малкъар тилде юретеди. Кеси да беш бёлюмге юлешинеди: чегет джаныўарла, юй джаныўарла, къурт-къумурсха, чабакъла эмда чыпчыкъла. Хар джаныўарны ариў, айбат сураты салыныб, тюбюнде да аты джазылыб турады. Джаныўарланы атлары, сабий эсинде тутарча джикле бла окъулуб барадыла.
Ана тилин аламат билгеннге санагъанла кеслерин «Тилбургъучла» деген приложениеде сынаргъа боллукъдула. Мында тёрт тюрлю тилбургъуч эмда санаўла берилибдиле: «Кишиў-кишиў», «Дуркъу-дуркъу», «Бара-бара джюн табдым», «Джюў-джюў-джюў ала». Хар тилбургъучну магъанасына кёре ариў сурат салыныбды. Суратны тюбюнде текст джазылыб барады, аны да бирде тиширыў, бирде эркиши аўаз, сабий ангылаб барырча, окъуйду.
«Эльбрусоид» дагъыда бир уллу суўаблыкъ иш этгенди. Аллахны сыйлы китабын – Къуранны – электрон вариантын джарашдырыб, аны бла уллу, гитче да хайырланырча этгенди. «Къуран» приложениени да телефоннга кёчюрюб, тынгыларгъа боллукъду. Къуранны араб тилден къарачай-малкъар тилге Эбзеланы Абу-Юсюф хаджи кёчюргенди. Электрон вариантын окъугъан а – Къабарты-Малкъар республиканы сыйлы къуллукъчусу Созайланы Ильясды.
«Эльбрусоид» быллай приложениеле къурагъаны бек аламат башламчылыкъды. Анга шагъатлыкъ этген, сёз ючюн, статистикагъа кёре, 25000 адам кеслерини телефонларына «Сёзлюк» приложениелени джарашдырыб, хайырланнганларыды.
Фондну бардыргъан ишини юсюнден «Эльбрусоид» деген приложениеде билирге боллукъду. Аны баш офисини, филиалларыны адреслери, къаллай китабла, видео, аудио продукция чыгъаргъаныны юсюнден мында хапар бериледи. Фондну хар филиалы къайсы кюн, къайда, къаллай ишле бардырлыгъын ал кюнледен билиб, алагъа къошулургъа да боллукъду. Приложениени ичинде «Барс Эль» радиода миллет джырлагъа, макъамлагъа тынгыларгъа да боллукъду. Сёз ючюн, бу приложениени телефонларына 5 минг адам джарашдыргъанды.
Дагъыда «Эльбрусоид» фондну болушлугъу бла ногъай тилде сабийлеге эки приложение этилгенди. «Айванлар» – табигъатны юсюнден хапар айтады, джаныўарланы атларын ногъай тилде айтыб юретеди. «Бесик йырлар» – ногъай тилде сабийлеге бешик джырла бериледиле. Аны эльбрусоидчиле ногъай джаш тёлюню союзу бла бирге джарашдыргъандыла.
Хар приложениени «Отзывы» деген бёлюмюнде адамла бу этилген ишге уллу багъа бередиле, кеслерини оюмларын джазадыла.
«Аллах разы болсун сизге, адамла! Джомакъланы окъугъан артистлеге уа Аллах кёб насыб, кёб игиликле буюрсун!» - дегенча бюсюреў сёзлени окъургъа боллукъду. Бешик джырланы юслеринден былай да айтадыла: «Бу приложениени этген адамлагъа бек уллу «саў бол» айтама! Мындан ары да джырла къошула барлыкъларын сакълайма. Мен быллай бешик джырла излегенли талай заман бола эди. Кючюгюз кёб болсун!»
Муну бары бла хайырланнган адамланы арасында сормуш этиб, бу ишге аланы къарамларын, сезимлерин билгенбиз.
- «Эльбрусоид» сабийлеге, уллулагъа да бек хайырлы приложениеле чыгъаргъанды. Мен кесим да хаман «Сёзлюк» бла хайырланнганлай турама. Билмеген сёзлерим кёб болгъаны ючюн, къыйын тиеди, кеси кесиме айыб да этеме. Алай а, бу приложение чыкъгъанлы ишни тындыргъан тынчыракъ болгъанды. Керек болгъанлай эрлай телефонумда сёзлюкню ачдым да къарадым.
- «Эльбрусоидни» бютеў приложениелери да бек джарайдыла, уллу болушлукъ этедиле кесиме да, сабийлеге да. Артыкъсыз да бек «Бешик джырланы» сюеме. Мени саўлай юйдегим хайырланады аны бла. Юч уллу эгечим да юйдегилидиле, барысы да аны бла хайырланадыла. Бир-эки джырдан сора, сабийле тынчлыкълы джукълаб къаладыла.
Бусагъатда телефону, планшети болмагъан адам хазна къалмагъанды. Артыкъсыз да гитче сабийле бек аламат биледиле хар нени къалай ишлегенин, кеслери да хаман кюрешгенлей турадыла ала бла. Алай болгъандан ары, бу приложениелени кёбюсю сабийлеге деб, оюн халда этилгени себебли, былагъа эс бёлюб, сейир болуб керекли, хайырлы затлагъа юренирле деб ышанабыз.
Гаджаланы Назифат,
Комментариев нет