«ЭЛЬБРУСОИД» ФОНДХА – 18 ДЖЫЛ
17.05.2021
1
11985
Фото Рената Урусова
Бу кюнледе «Эльбрусоид» фондха 18 джыл толады. Ол кёзюўню джылла бла санамай, анда этилген ишле бла эсеблесенг, хар джылы талайны орнун тутарын ангылайса. Мен кимден эсе да эшитген хапарларымы тюл, фондну юсюнден кесим билген, мен да къошулуб этилген, кёзюм бла кёрюб ёхтемленнген, джюрегими учундургъан асыўлу ишлерини юслеринден айтыргъа излейме.
Бу статьягъа олтура, кесиме: «Эльбрусоид» фонд болмаса, ётген джыллада миллетибизни джашаўунда не тукъум кемчиликле боллукъ эдиле?» - деб соруб, анга джуўаб изледим.
Керти да сагъыш этиб къарасанг, фондну 18 джылы бизни къарачай-малкъар миллетни, саўлай Шимал Кавказны да джашаўуна кёб ашхы затла киргизгенди, бюгюннгю кюнюбюзню аласыз кёзге кёргюзген къыйынды. Артыкъ да бек джаш тёлюню джашаўуна. Юлгюлерим кёбдюле.
«Эльбрусоид» фондну атында огъуна джазылыбды аны не ючюн къуралгъаны - «Къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюне болушуўгъа» деб. Ол ишге джораланнган проектлени талайы джашаўда болдурулуб, алагъа Минги Таўну эки джанындан да мингле бла джаш адамларыбыз къошулгъанын джашаў кеси кёгюзтгенлей барады. Гитче терекчикни орнатсанг, джылдан джылгъа тамыры кючее, бутакълары кенгере, кёгети да кёб бола баргъанча, фонд да кеси да ёсе, ишни да уллусундан уллусун тута, хайырлыдан хайырлы бола алгъа барады.
2003-чю джыл къуралгъан «Эльбрусоид» фондну, белгилисича, бюгюнлюкде тёрт филиалы барды: Къарачай-Черкес Республикада Карачаевск (2007 г.) бла Черкесск шахарлада (2012 г.), Къабарты-Малкъар Республикада Нальчик шахарда (2008 г.) эмда Ставрополь шахарда (2014 г.). Фондну къурамына басма бёлюм, музыка джазгъан студия, фильмле алгъан студия, миллет тепсеўлени студиясы, джангы технологияла бла дизайн студия киредиле.
«Эльбрусоид» фондну биринчи атламлары сайтындан башланнган эди. (Бёлек джылдан ол да порталгъа дери ёсдю).
Ол къарачай-малкъар халкъны саўлай дуниягъа белгили этиўге, башха халкъланы арасында аны сыйын кёлтюрюўге биринчи кюнюнден башлаб уллу юлюш къошады. Анга (белгилисича, ары уа джер джюзюню къайсы бир «тешигинден» да кирирге болады), халкъны тарихинден, ётген джолундан, ашхы адамларындан, тин байлыгъындан, джер-табигъат хазнасындан, адеб-намыс джорукъларындан, культурасындан, литературасындан хапар айтхан видео, аудио материалла, илму статьяла, суратлаў чыгъармала киредиле.
Ала бла башха миллетлени шагъырей этерге излеген бла бирге, халкъыбызны тамбласын къатларыкъ джаш тёлюбюз миллетини юсюнден не къадар терен билирча, игисине къуўанырча амал къуралгъанды.
Аны бетлеринде джыр хазнабызгъа тынгыларгъа, ана тилде чыкъгъан китабланы окъургъа мадар барды. Порталны электрон библиотекасыча (мингден аслам китаб) бюгюнлюкде саны уллу болмагъан бизнича миллетлени арасында бек аз табарыкъса! «Эльбрусоидни» ол уллу ишни да кеси къарыўу бла этеди.
Фонд кеси кёчюрюб, миллетге джайгъан белгили мультфильмлени, суратлаў эмда документал фильмлени, кеси бардыргъан концертлени видеоверсиялары да «Эльбрусоид» порталны махтаўуну бир бутагъыды. Форуму бла чатында уа джаш, къарт да халкъны джетишимлерини, барыбызны да джарсытхан кемликлени, миллетни тюненесини, бюгюнюню, тамбласыны, бютеу да джашаўда тюбеўчю джарлылыкъларыны юслеринден оюмларын джаза, ушакъ этедиле.
Бюгюнлюкде алимлерибиз, устазла, джазыучула, тарихчиле, миллетни тин байлыгъындан хапар излеўчюлени къайсы бири да «Эльбрусоид» порталсыз кесини джашаўун кёзюне кёргюзелемиди?! Ол портал болмаса, къаллай бир кемчилик сынарыкъ эдик?! Аны айтыб ангылатхан да къыйынды. Порталны 11 бёлюмю (сурат, видео, аудио, радио, статьяла, форум, библиотека, халкъ, Эльбрусоид) бла къарачай-малкъар-орус эмда орус-къарачай малкъар электрон сёзлюклери барды. Ол къаллай байлыкъды!
Биринчи номеринден огъуна эки республикада да кесин сюйдюрген «Эльбрусоид» дайджестни 14 номери чыкъгъанды. Къарачай-малкъар тилни школлада, вузлада устазларына, алимлеге, халкъны юсюнден терен билимли болургъа тырмашхан джашха-къартха да ол къаллай саўгъа болгъаныны юсюнден хар тюбешде айтыб таўусмайдыла.
Биринчи джылындан башлаб, «Эльбрусоид» фонд уллу магъана бериб къураўчу ишлерини бири, Москвада окъугъан джаш адамланы джокълаб, вузлагъа джангы киргенлеге да, окъуўларын таўусуб, къолларына дипломларын алгъан къызла бла джашлагъа да къралны ара шахарыны эм сыйлы залларында къурманлыкъла кесиб, концертле къураб, хурмет этиўюдю.
«Миллетни эм баш байлыгъы джаш тёлюсюдю, аны билимлилиги, болумлулугъу – аладыла халкъны алгъа элтген, заманлада тас этмеген. Сизни билим алыргъа тырмашханыгъыз, саўлай миллетни къуўанчыды», - дейди «Эльбрусоид» фонд джаш адамланы сыйларына атаб, джыл сайын бардыргъан концертлери, алан тойлары бла да.
Бурун Учкуланда бардырылгъан тёгерек тойладача, Москваны эм сыйлы залларыны фойелеринде баргъан таўлу тойла, алада къуўанч тыбырлы болуб тепсеген джашла бла къызла, тартыў бла харс, къуўанч ышарыўла, тюбешиўле, танышыўла… «Эльбрусоид» фонд болмаса, аланы Москвада ким этер эди! Ол кюнледе джаш адамланы кёзлеринден тёгюлген къуўанч джилтинле, таўлу къобуз «тёкген» тартыўну ариў таралыўу кёб джюреклени джылытхандыла. Быйыл да боллукъду москвачы студентледен сора да кёблени кесине тартыўчу аллай къуўанч джыйылыў. Арт джыллада окъуўларын башха шахарлада таўусхан джаш адамла да келиўчендиле анга.
Фонд джыл сайын белгилеген къуўанч, бушуў кюнле да бардыла: къарачайлыла кёчюрюлген кюн (ноябрны 2-си), малкъарлыла кёчюрюлген кюн (мартны 8-и), къарачайлыла джуртларына къайтхан кюн (майны 3-сю), малкъарлыла джуртларына къайтхан кюн (мартны 28-и), «Эльбрусоидни» туўгъан кюню (майны 19-у), Ораза байрам, Къурман байрам, уўакъ сабийлеге къуралгъан Джангы джыл байрамла, Хорламны кюнюне аталгъан байрам. Къайсы бирине да джаш тёлю кёб джыйылады.
Тёгерек столла, тюрлю-тюрлю санагъатлагъа аталгъан ингирле, тюбешиўле, спорт эришиўле, ана тилни кюню, конкурсла, суўаблыкъ ишле, форумчуланы тюбешиўлери – была «Эльбрусоид» фондну кюнде-айда эте туруўчу джумушларыдыла. Ала бары джаш тёлюню ангысын айнытыўгъа, наркотикледен, билимсизликден, эринчекликден эрек этерге джораланыб этилген джумушладыла. «Компьютер джахиллик къорасын!» деген иннет бла фонд 500-ге джуўукъ джаш адамны компьютер курслагъа ийиб окъутханды; тиллеге, адебге-намысха юретген курсла, футбол клуб, дзюдо клубла, миллет тепсеўлени клубу, санагъат усталыкъ тренингле… Аланы къайсы бири да джаш адамланы билимлерин кенгертирге, дуния эмда миллет культура бла танышдырыргъа, не къадар кёб джашны-къызны тюз джолну сайларгъа алландырыргъа джораланнган джарыкълыкъ ишледиле. Ала бары да боллукъ тюл эдиле, «Эльбрусоид» фонд болмаса.
Минги Таўну эки джанында да «Эльбрусоид» фонд кёчюрген мультфильмлеге къарамагъан гитче-уллу да болмаз. Аны хаман да айтыучанма: мени ишим «Эльбрусоидда» мультфильмлени орус тилден кёчюрюў ден башланнган эди. Аны башчысы Тотуркъул улу Алий бла биринчи ушагъыбызда, ол: «Сабийлеге ана тилни билдирир ючюн, ала сюйген затланы ана тилде берирге керекбиз. Мультфильмлени ана тилде сёлешдирсек, сабийлери бла бирге джаш анала да ана тилге юренникдиле», - деген эди.
Алийни ол сёзлери учундуруб, ана тилге биринчи юч-тёрт мультфильмни назму халда кёчюрген эдим. Бюгюнлюкде «Эльбрусоид» фондну видео бёлюмюнде джюзден аслам мультфильм, документал, суратлаў фильм барды. Ол айтханча, кёб джаш ана сабийлери бла бирге ол фильмлеге къараб, ана тилге юреннгенлерин айтыўчандыла, мен да, башхала да, ала ючюн кёб бюсюреу сёз да эшитгенбиз. «Эльбрусоид» фондну ол ишине сукъланнган хоншу миллетлеге да болушлукъ этилгенди. Фондну юсю бла абаза, ногъай, ингуш тилледе да «сёлешгендиле» джети мультфильм! «Эльбрусоид» фонд болмаса, ала да боллукъму эдиле!
Къарачай-малкъар караоке уа! Халкъны джюрегинден чыкъгъан джырланы не къадар кёб джаш адам джырласын, ала унутулмасынла деб этилгенди ол аламат иш да. Юч дискде талай белгили джыр макъамлары, сёзлери бла берилген бла бирге, шам джуртубузну ол джырланы туўдургъан айбат джерлерини суратлары да кёргюзюледиле.
Аны бла къалмай, фонд туўгъан джуртубузну тарих эскертмелерини юслеринден да кеси илму фильмле чыгъаргъанды: «Летопись на камне», «Порталы в небеса», «Города и люди».
«Бешик джырла» уа! Алты бешик джырны джарашдырыб, приложение этиб, интернетге салгъан кюн Узакъ Востокдан 97 адам кесине джаздырыб алгъан эдиле, кесибизде ала бла хайырланнган джаш аналаны айтмай къойсакъ да.
Ол кюнледе «Российская газета»: «Минги Таўну эки джанында да джаш аналаны арасында бек аз болур сабийине белляу айта, бешик джыр джырлай ёсдюрген. Энди уа – ана тилибизде хазыр бешик джырла! Джырланы телефон кеси джырларыкъды. «Программаны лагъымы бла» деген таймерни кючю бла телефон «Электрон няня» болуб, сабий джукъласа, джукъланыб, белляўну тохтатады. Бешик джыр джырланнган бла тенг, экраннга сабийлеге джараўлу тюрлю-тюрлю суратла чыгъадыла. Сабий билиб, билмей да бармакъчыкълары бла тийиб, эшитилгенни, кёрюннгенни да тыяллыкъ тюлдю – программаны электрон кирити барды. Бешик джырла бла хайырланныкъланы къуўандырлыкъ дагъыда бир зат – джаш анала кеслери да джырлаб барырча амал да барды – бешик джырланы сёзлери да берилликдиле», - деб джазгъан эди.
Джангы технологияланы кючлери бла дагъыда кёб ашхы иш этеди «Эльбрусоид». Аланы юслеринден «Булджуўла» деб 2-3 джылны мындан алгъа джазгъан да этген эдик. Андан бери да джангыла къошулгъандыла. Бешикден тюшген сабийге тилбургъучланы, сабий назмуланы, джырланы, таўрухланы «булджуўла» этиб чыгъара, фонд аланы булджутуў файдаларындан да бек, сабийле кёргенлерин, эшитгенлерин эниклеб, кеслери ана тилге юренирге тырмашырла деб ышанады. «Харифле», «Тилбургъучла», «Биляча», «Окъуй-санай», «Джыяма», «Джомакъла» - бу булджуўланы «Эльбрусоид» фондну порталындан хакъсыз джаздырыб алыб хайырланыргъа боллугъун бюгюнлюкде барыбыз да билебиз. Былайда дагъыда къошарым: бу тукъум «Булджуўла» Шимал Кавказны халкъларында къой, алгъынгы СССР-ге къарагъан, бюгюнлюкде энчи къралла болуб тургъан миллетлени тин гёзенлеринде да джокъну орнундады. «Эльбрусоид» фонд болмаса, боллукъму эдиле ала!
«Эльбрусоид» фонд аламат электрон библиотека этгени бла бирге, къарачай-малкъар классиклени (Семенлени Исмаилны, Байрамукъланы Халиматны, Батчаланы Муссаны экитомлукъларын, Семенлени Азретни, Хубийлени Магометни, Чыпчыкъланы Борисни суратлаў китабларын; Кипкелени Зареманы, Хапаланы Сапарны, Гузеланы Жамалны илму китабларын, С.В. Очаповскийни дневниклерин, «Горных рек нескончаемый гул» деген джыйым китабны (орус поэтлени Къарачай бла Малкъарны юсюнден эмда къарачай-малкъар поэтлени Кавказны юсюнден джазгъан назмулары), Байрамукъланы Фатиманы проза китабын, дагъыда бир бёлек китабны чыгъаргъанды. Аланы бир къаўумлары халкъла арасы китаб кёрмючледе да болгъандыла.
Китабланы юсюнден хапарымы тамамлай, «Эльбрусоид» фондну энтда бир уллу проектин сагъыныргъа керекди. Бюгюнлюкде джаш адамла китабны аз окъуйдула. Ол болумну тюзетир джанындан къралда да кёб тюрлю иш этиледи. Аудио китабла чыгъарыў миллет джазыўчуланы чыгъармалары бла танышыргъа джол ачарыкъды. Аудио китабланы къарачай-малкъар джазыўчуланы сайлама назмулары, поэмалары, хапарлары, повестлери, романлары, фольклор, тарих чыгъармала къурайдыла. Алагъа тынгылагъанла ана тилибизни ариўлугъуна, теренлигине энтда бир кере тюшюнедиле. Бу проектни биринчи 32 китабы чыкъгъандыла. Аладан биринчи белгили джазыўчу, Къабарты-Малкъар Республиканы Халкъ поэти Отарланы Керимни аудио китабыды. Ол сюргюнню 70-джыллыгъына аталгъанды. «Зурнукла къайтырла» деген аудио китабха фахмулу джазыўчуну кёчгюнчюлюкге аталгъан назмулары киредиле.
«Эльбрусоид» фонд къарачай-малкъар илмуну ёсюмюне да энчи юлюш къошады. Ол джаны бла «БарсЭль» бла бирге «Эльбрусоид» фонд 2012 джыл Нарсана шахарда - Бютеуроссия илму кенгеш, 2014 джыл да Москвада Халкъла арасы илму конференция бардыргъанлары белгилиди. Алагъа Къарачайдан, Малкъардан, Москвадан, башха шахарладан, 17 тыш къралладан алимле джыйылгъан эдиле. Къарачай-малкъар халкъны аллы къайдан башланнганы илмуда алкъын толу белгилениб бошамагъаны кёблеге тынгы бермейди. Къайсы бир халкъча, миллетни тамыры, аны тарихи, ётген, барлыкъ джоллары… Ол затланы юслеринден 1959 джыл Нальчикде бардырылгъан кенгешде салыннган соруўлагъа джуўаб излей, 50 джылдан сора «БарсЭль» бла «Эльбрусоид» бардырды ол эки уллу илму форумну, Москвада Илмула Академияны залларында ётген илму конференциягъа 300-ден аслам алим къошулгъан эди. Ала юч кюнню тюрлю-тюрлю илму кенгешледе къарачай-малкъар халкъ бла байламлы соруўланы, башха тюрк миллетлени арасында орнун, дагъыда кёб илму ишни сюзген эдиле. Алагъа къралны ара шахарында 5-6 кюнню къонакъбайлыкъ этиб, белгили алимлеге къарачай-малкъар халкъны юсюнден илму докладла окъурча, кенгешле бардырыб, бюгюннгю халына багъа бериб, мындан ары тилин сакълаўда, тарихин тинтиўде, тин байлыгъын ёсдюрюўде этилирге керекли ишлени белгилегерча болум къуралгъан эди. Элли джылдан бери сан этилмей тургъан, кърал кеси баджарыргъа тыйыншлы аўур джумушну бу эки джамагъат организация баджаргъанлары кимни да сейирсиндирирча эди.
«Домбай - 2014» деген эресей джаш тёлюсюню кавказ форуму, джыл сайын Москвада бардырылгъан «Кавказ халкъланы культураларыны фестивалы» миллетле арасы шохлукъгъа къуллукъ этген уллу джоюмлу ишле болуб, бет джарыкълы ётгендиле. Ала «Эльбрусоид» фондну эшиклери ашхылыкъгъа къуллукъ этерге излеген къайсы бир миллетни адамына да ачыкъ болгъанына шагъатдыла. Бюгюнлюкде фондну тюрлю-тюрлю культура, суўаблы ишлери бла къарачай-малкъар халкъны хапары кенгнге джайылгъанды, Москвада орналгъан миллет диаспораланы къайсы бири да фонд бла шохлукъ джюрютгенин кесине сыйгъа санайды, андан юлгю алыр ючюн къалмайдыла. Ол затланы барын да болдургъан «Эльбрусоид» фондду.
Эм бек айтыргъа излегеним а тыш къраллада джашагъан джердешлерибизге «Эльбрусоид» фонд этген ашхылыкъланы юслеринденди. Фонд ана тилде этген, джазгъан, чыгъаргъан китабмы, статьямы, фильмми, ала бла толу хайырланадыла. Аладан Москвагъа келген болуб, «Эльбрусоидха» къайтмай кетген болмаўчанды. Бары бир аўуздан айтхан бир бюсюреў сёз, разылыкъ барды: «Биз ким болгъаныбызны да, къайдан келгенибизни да, ана тилибизни да унута тебреб тура эдик, «Эльбрусоид» фонд бизни ана тилибизге, миллет шартларыбызгъа алландырды, халкъны ётген тарих джолуна эсибизни бурдурду, атала-бабала сюйген джырладан тансыгъыбызны алдырады…» - дейдиле. Бусагъатда Тюркде, Америкада да миллет культура аралыкъла къураб (дернекле), ёсюб келген сабийлерин къарачай-малкъар тилге, тепсеўге, джыргъа, адетлеге юретирча болум къураб, биздеча байрамла этиб, бек учунуб ишлейдиле. Былтыр Тюркде джашагъан джердешлерибиз «Эльбрусоид» фондну башчысын Тотуркъул улуну уллу байрамларына чакъырыб, ол джаны бла этген ишлерин да кёргюзе, къонакъбайлыкъ этген эдиле.
Бу кюнледе «Эльбрусоид» фондха 18 джыл толады. Ол 18 джылны анга башчылыкъ этген Тотуркъул улу Хасанны джашы Алийни юсюнден да бир талай сёз айтыргъа тыйыншлыды. «Халкъ адамы – халкъ къайгъылы, кърал адамы – мал къайгъылы», дегенлей, ол халкъ къайгъылы болгъанын талай джылны узагъына хар атламы бла кёргюзгенлей келеди.
Тюз оноўду хар ишни да бет джарыкълы этген. «Эльбрусоид» фондну юсюнден толу хапар айталмасам да, мен тизген хапардан да аны иши онгуна баргъаны ангылашынады. Анга башчылыкъ этген таўлу кишини тюз оноўлу, миллетине толусу бла берилген, аны халын, халисин да, къайсы джол бла барыргъа кереклисин да терен ангылагъан адам болгъанына джашаў ызы, ишлери шагъатдыла. Ма бу сёзлери уа кесини джарыкъ акъылын, терен билимин, багъалы заманын, ёз рысхысын да аямай, нек кюрешгенине джуўабдыла: «Стремлюсь жить по принципу, если можешь, то должен. Не рассчитываю, не жду и не требую благодарности от людей».
Айхай да, Алий къуру «Эльбрусоид» фондну юсю бла ёсюб келген тёлюню алчысы болуб къалса уа! Башында сагъынылгъан «Барс Эль» джамагъат организация да, арт беш джылда аты кенгнге джайылгъан Кавказ халкъланы Конгресси да аны башчылыгъы бла ишлейдиле. «Тоторкулов – уникальное явление в новой России» деб айтдырыр ючюн, бу кёб миллетли Эресейде, керти да къаллай болум, чомартлыкъ, билим, тирилик керекди! Ол шартла бары да толусу бла юсюнде болгъанына, ол да бизни Джаш болгъанына, мен да, аны таныгъан кёбле да, къуўанабыз. (Бизники дегенлей, Алийни къабартылыла бир джыл кеслерини байрамларына чакъырадыла да, аладан биреулен: «Алий, бир да къурумаса да, юч сагъатха къабартылы болсанг а», - деб сукъланнганын чам халда айтхан эди).
«Игиден – марда бла, асылдан – арба бла» дегенлей, Алийни чомартлыгъына, халкъына терен сюймеклигине шагъатлыкъ этген дагъыда бир юлгю. Джыл сайын тюрк халкъла къураб, халкъла арасы уллу форумла ётюўчендиле. Бизни эки республикада да алагъа эс бёлюрге, джоюмла этиб, ары келечилерин иерге излемейдиле. Ол себебден билмеген болуб къаладыла. Ма ненча джыл Тотуркъул улу бойнуна алыб, тюрк халкъланы журналистлерини халкъла арасы джыйылыўна келечилени ийиўченди, 2014 джыл «Тюрквижин» джыр конкурсха да Къарачайда, Малкъарда да сайлаў концертле къураб, миллетни атындан джырчыны ийген эди. Былтыр а сайлаў концертни бардырыб, джырчы да белгиленнгенден сора, къралла арасы болум чырмаў болуб, ол конкурсха къошулмай къалдыкъ.
Халкъны бетин чыгъаргъан, бир джумушдан артына турмагъан, билими бла, болуму бла да миллет аллына тутаргъа излеген таўлу киши, джамагъат къуллукъчу хар атламы бла (бюгюнлюкде аны оюмун билирге излеб Москвада да кёб джерге чакъырадыла) джуртуну, аны адамларыны бетин чыгъара джашайды. «Эльбрусоид» фонд да аланы бириди.
Мен башында айтхан ишлени эсеблеб къарасанг, «Эльбрусоид» фонд болмаса, къалай боллукъ эди?» деген соруў ырыслатхан огъуна этеди.
«Халкъны джырын джырласанг, халкъ да эжиўюн этер», дегенлей, «Эльбрусоид» фонд, халкъны джырын «джырлагъан» бла къоймай, аны Джыры андан да ариў, магъаналы, терен болурча, ол ёмюрледе юзюлмезча этерге учунуб ишлейди. Келигиз, барыбыз да анга бу байрам кюнлеринде узакъ джол, уллу джетишимле теджейик. Хаман да болсун «Эльбрусоид» фонд!
Байрамукъланы Фатима,
«Эльбрусоид» фондну басма бёлюмюню редактору
Комментарии (1)
Айшат
Группа:
Эльбрусоиды
Регистрация:
06.01.2012
Анкета
Блог
Фото
Къуру да алгъа болсун джол, джетишимле кёб болсунла!
Этилген джумушланы белгилесенг, энди уа не джанындан юлюш къошаргъа боллукду,
деб сагъышланырчады. Дагъыда, Эльбрусоид бир джерде тохтаб къалмайды,
миллет ючюн джарсыгъанлай, хар джангы къайыгъыгъа мадар излегенлей турады.
Аллах саулукъ берсин, болушсун тутхан ишигизде!