Токъмакъ къаяны буруннгу джазыуу
01.03.2015
0
1977
Эпиграфика эсгертмеле историяны асыулу документлеридиле. Алай а ала кеслерини ол магъаналарын тюб-тюз окъулсала тутуучандыла. Ол зат а эпиграфистден сакълыкъны, тинтилген материал бла байламлы бютеу историялы, лингвистикалы фактланы тергеуге толу, алыуну, оюмну да анга кёре этиуню излейди. Ол излемге керти болургъа кюреше, бу эсгертмени юсюнден айтырыбызны айтыргъа ашыкъмай джылла ашырдыкъ.
Доцент Т. Лайпан улу, филология илмуланы доктору М.А. Хабич улу, устаз Д. Джаше улу 1962 джыл мартда буруннгу Хумара шахар тюбден 10 километрни север таба кетиб, Алты Айгъырны къатында, Токъмакъ Къаяны артьнда эки алан къабырда буруннгу тюрк рун джазыула табхан эдиле. Аланы Хабичланы Магомет окъуб, «Советская тюркология» журналны 1970 джыл чыкъгъан 2-чи номеринде, андан сора «Карачаево-балкарское именное словообразование» деген энчи китабында, андан сора 1972 джыл Ростов университетни издательствосунда чыкъгъан «Филологические этюды» сборникде басмалагъан эди. Бир басмаланнганындан бирине дери иги танг заман барса да, Магометни ол джазыулагъа къарамы тюрленмегенди. Сёз ючюн, 2-чи катакомбаны джазыуун биринчи кере «Бий Эза кёрю» деб къалай окъугъан эсе, эм артда да алай чыгъаргъанды басмадан. Эпиграфиканы историясына къарасакъ а, уллу тюрколог С.Е. Маловну кеси окъугъан затларына хар джангы изданиеси сайын джангы корректурала къоша баргъанын кёребиз. Ол кертини излеуню юлгюсюдю.
«Экинчи катакомба джерни юсюндеди, 1-чиден 20 метр чакълы джанлабды юг-восток таба... Джазыуу кёнделендикге, тешигини тьш баш джаны къаягъа керки бла керкилиб тюшюрюлгенди» (М.А. Хабичев. О рунах и тамгах. «Филологические этюды», 135-чи бет). Алты рун знакдан къуралгъанды ол эсгертме. Онг джанындан биринчи, тертюнчю знакланы булгар харифлеге, экинчи, ючюнчю, алтынчы знакланы орхон-енисей харифлеге, бешинчи знакны Сент- Миклошда джазыулада тюбеучю харифге санайды Магомет.
Быллай бир гитче джазыучукъда кюн чыкъгъанда тюрклени, кюн батханда тюрклени да джазыуларын бир-бирине къатышдырлыкъ бедизчиге (ташха джазыула тюшюрюучюге) буруннгула ол магъаналы ишни ышанмагъандыла. Сёз ючюн, Моюн-Чур, кесини къралында уста бедизчиле болгъанлыкъгъа, хапарын ташха джаздыртыргъа, саугъала бериб, Къытайдан чакъыртханды усталаны.
Бу джазыу эсгертмени биринчи харифи уа орхон-енисей алфавитледе назик ачыкъ тауушла бла джюрюучю к-ды, бешинчи хариф ызына айланыб салыннган къ-ды. Бу экисин Магомет булгар бла Сент-Миклош рунлада б бла к-гъа санайды. Алтынчы харифни Магомет орхон-енисей р-гъа санаса да, аны базыкъ ачыкъ тауушла бла джюрюучюсюн эсге алмай, транскрипцияда аны ызындан ю-ню салады. Ол хариф бла уа а, ы, о, у тауушла джюрюрге боллукъдула. Ро, ру неда ор, ур деб окъулур ючюн, р бла бирге ачыкъ тауушлары да джазылыргъа керекдиле, не ючюн десенг, буруннгу графикада лабиализациялы ачыкъла джазылмай къалмагъандыла.
Тёртюнчю харифге алимле булгар неда печенег басхышчыкъ деучендиле. Ол Таласда таякъчыкъгъа джазылгъан рун джазыуда талай кере, Енисей джанында табылгъан къошунланы биринде, Наги-Сент-Миклош, Хумара джазыулада да тю- бейди. Магъанасы, Магометни транскрипциясындача, з-ды, базыкъ ачыкъ таууш бла, назикле бла да джюрюйдю. Алай бла бютеу джазыуну харифлери быладыла: к, и, й, з, къ, р.
Джангыз бир ачыкъ таууш барды. Эринсиз ачыкъ таууш. Ол джазылмай къалыргъа боллукъ эди, къысха ачыкъ таууш болса. Къысхала, къуру окъулгъан сагъатда айтылгъандыла. Сёз ючфн, к-ны аллына къысха эринсиз ачыкъ таууш керек- ди. Алай бла, джазыуну аллын не ики, не да эки деб окъурукъбуз. Экисини да магъанасы уа бирди. Андан ары къысыкъ тауушла базыкъ ачыкъ тауушланы излейдиле: йазкъыр. Бютеу бу джазыу эсгертме уа эки йазкъыр деб окъулады. Неди муну магъанасы?
Йазгъыр - огъуз этнос группаланы бириди деб джазады Къашкъарлы Махмуд 900 джыл мындан алда (МК II 56, ДТС). Буруннгу тюрк халкъланы атлары уа, ненча юйюрге юлёшиннгенлерине кёре, анча-мынча сан бла айтылгъаны белгилиди, сёз ючюн, тогъуз огъуз, сегиз огъуз, тогъуз татар, юч тугълы тюрк, тёрт уйгъур, дагъыда башхала. Алай бла, эки йазкъыр халкъны атыды. Ол халкъдан адам бастырылгъанды Токъмакъ Къаяны къатында. Къабырны катакомба болгъаны уа бизни сейирсиндирмейди, не ючюн десенг, хунланы историяларында ёлюкню алай асырау адет бизни ёмюрден алгъа да, бизни ёмюрню биринчи джюзджыллыкъларында да джюрюгенди. Сёз ючюн, уйгъурланы буруннгулары, къытай лето- писледеча айтсакъ, хунну неда као-кю, «ёлюкню кеслери къазгъан дорбунну тюз ортасына салыб, къолуна джерленнген джаяны тутдургъандыла, белине къылыч такъгъандыла, къатына сюнгю сюегендиле. Ол сау адамча тургъанды. Къабырны топуракъ бла уа джабмагъандыла» (В. В. Радлов. «Къудаткъу билиг», 1 бёлюм, Санкт-Петербург, 1891 дж., 61-чи бет).
БАЙЧОРАЛАНЫ Сослан,
Азия бла Африканы
къралларыны МГУ-да
Институтуну аспиранты
Источник: "Ленинни байрагъы", 14/IX-74
Комментариев нет