Расширенный поиск
28 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Тау башында, тау болмаз, джангыз терек, бау болмаз.
  • Байма, деб да, къууанма, джарлыма, деб да, джылама.
  • Тойгъан джерден туугъан джер игиди.
  • Биреу къой излей, биреу той излей.
  • Чалманны аллы къалай башланса, арты да алай барады.
  • Хазыр ашха – терен къашыкъ.
  • Тёрдеги кюлсе, эшикдеги ышарыр.
  • Бермеген къол, алмайды.
  • Ёлюк кебинсиз къалмаз.
  • Тил – миллетни джаны.
  • Нарт сёз къарт болмаз.
  • Ауругъан – джашаудан умутчу.
  • Ашда уялгъан – мухар, ишде уялгъан – хомух.
  • Уллу сёзде уят джокъ.
  • Чабакъ башындан чирийди.
  • Къуру гыбыт бек дыгъырдар.
  • Эки къатын алгъан – эки ташны ортасына башын салгъан.
  • Къолунгдан къуймакъ ашатсанг да, атаны борчундан къутулмазса.
  • Танг атмайма десе да, кюн къоярыкъ тюйюлдю.
  • Башынга джетмегенни сорма.
  • Ашарыкъда сайлагъаннга – чий гырджын.
  • Ойнаб айтсанг да, эслеб айт.
  • Ата – баланы уясы.
  • Дуния мал дунияда къалады.
  • Адеб этмеген, адеб кёрмез.
  • Аз сёлеш, кёб ишле.
  • Сагъыш – къартлыкъгъа сюйюмчю.
  • Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма.
  • Юйюнг бла джау болгъандан эсе, элинг бла джау бол.
  • Джахил болса анасы, не билликди баласы?
  • Биреуге аманлыкъ этиб, кесинге игилик табмазса.
  • Атлыны кёрсе, джаяуну буту талыр.
  • Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
  • Таякъ этден ётер, тил сюекден ётер.
  • Хаухну атма, ёнгкючню сатма.
  • Суу да къайтады чыкъгъан джерине.
  • Ишлерге уял да, ашаргъа табма.
  • Кюл тюбюндеги от кёрюнмейди.
  • Тик ёргени, тик энгишгеси да болады.
  • Джырчы ёлсе, джыры къалыр.
  • Джеринден айырылгъан – джети джылар, джуртундан айырылгъан – ёлгюнчю джылар.
  • Сакъламагъан затынга джолукъсанг, не бек къууанаса, не бек ачыйса.
  • Къонакъ болсанг, ийнакъ бол.
  • Таукел адам тау тешер.
  • Адебсиз адам – джюгенсиз ат.
  • Алгъанда – джууукъ, бергенде – джау.
  • Булут кёкге джарашыу, уят бетге джарашыу.
  • Ойнай билмеген, оюн бузар.
  • Тенгинг джокъ эсе – изле, бар эсе – сакъла!
  • Хансыз джомакъ болмаз.

Алфавит бла орфографияны тарихини юсюнден

13.02.2015 0 3251  Гочияева С.
Белгилисича, хар ишни тюненеси, бюгюню, тамбласы болады. Тамам алай, къарачай тилни алфавити бла орфографиясыны да кесини тарихи, тюненеси, бюгюню да барды.

Бизни тёлюбюзге белгили къарачай алфавит бла орфографияны тарихине хайт деб, бюгюн бир 100 джыл огъуна болады. Алай а дагъыда бир затны унутмайыкъ: тил джашауну бир энчи шарты барды - ол тилни джюрютген халкъны дуниягъа джаратылгъаны бла огъуна байламлыды. Тилни джюрютюрге деб джаратылгъан адамгъа кеч, эртде да болсун, «бу сёз мени тилимде былай айтылады, муну мен джазма суратын къалай белгилерге боллукъма», деген сезим келмей къалмайды. Аллай сезимле бла башланады тилни миллетине ишлеген къраллыкъ джолу да. Джангы алфавит джарашдырыр мурат бла кёб болмай къуралгъан комиссиягъа кирген адамла, бу затны билмейдиле, деб айтмайма. Сёзсюз да, анга къошулгъанла, бизге дери не этилгенди, деб сагъышланнган болурла, алай а бу уллу ишни арагъа биз салдыкъ, дерча тюлдюле.

Алимле огъай эсенг, бизде да, хар тилдеча, бир къарачайлы (не малкъарлы) туууб, джашаб кетген болмаз, тёгерегине къараб, хар затха ат атаб, арабин, бу затны атын къаллай тархла (знакла) бла суратлаб белгилерге боллукъду, деген сагъышны этмей. Илмуда уа: «Бу ишде эндиге дери не этилиб, иш къалайгъа джетиб тохтагъанды, огъесе бу башлам ишни аллымыды?» - деген соруу алда барады. Кертиди, бюгюн алфавитни къурауну юсюнден комиссиягъа башчылыкъ этген саулай тюркологиягъа белгили малкъар алим Гузеланы Джамалды. Комиссияны къалгъан членлери окъууларында, ишлеринде да аныча узакъ атлаб, алимликге къошулмагъандыла, кёб затларына ол къараб, ол юретиб кюрешеди. Ай медет, илму дагъаны бегиб бошамагъан, бюгюн унутулуб баргъан тилге санала тургъан бизни багъалы къарачай-малкъар тилибиз табсыз болумдады. Сёзсюз да, ангысы тюз адамгъа, ана тили, ана сёзю, сёз байлыгъы, хар сёзюню тарх белгилери, хар тауушну энчи белгиси, джазма тюрсюню - бу затла дуниягъа кёзю ачылгъан адамгъа ашча-сууча керек боладыла. Айхай да, бюгюн болумдача къалмаз тилни окъууну, окъутуунуда халы.

Ол затха бюгюн кърал да къарамай къоймайды. 300 мингден атлаб тургъан къарачай-малкъар халкъны тилин окъутуу-билиу кърал Конституциягъа джазылыб келеди. Алай а, былайда бир экили иш орун алыб джюрюйдю: тилни аталагъа-аналагъа соруб окъутургъа деген фикир сабийлени эркинликлерин бузуу тюлмюдю? Сейирди биз океанланы юсю бла америкачылагъа «сатылыб» берилген сабийлени «эркинликлери бузулады» деб къычыра турабыз, бизде сабийлени ана тиллерин окъургъа «праволары» бузулгъанын а эслемейбиз. Бу болумда, къарыусуз ангылары болгъан аталаны-аналаны юслери бла, тилибизни окъутуугъа, ууакъ-ууакъ тыйгъычла салыннганлай турадыла. Бюгюн тамам аягъыбыздан алгъан затланы бири - ана тиллени окъутуугъа берилген сагъатланы хаман къысхартылыб баргъанлары. Бу затлада бизни атала бла аналаны мындан ары «тагъаландырыб» турмайын, айхай да, тилге тюз джолла белгилениб, хар туугъан сабий ана тилинде кескин билим алырча, китабла да, саулай джазма иш да тюзелиб джашар ючюн, барыбыз да кюреширге керекбиз, аллыбызда тыйгъычланы да, джорукъдан таймагъанлай, къората. Былайда республиканы Халкъ Джыйылыуунда ишлеген джашларыбызны ауазлары аз чыгъады. Мен бу ишледе айланнганлы сынгар бир джашыбызгъа тюбегенме тилге керти эс бёлюб кюрешген Алийланы Исмаилгъа. Аны барыгъыз да таныйсыз, ол бу ишде джарсыуларыбызны терен ангылагъан джашды. Энтда ышанама бу джашха.

Къарачай-малкъар тилни джазмасыны тарихинден бир-эки сёз. Бармыды бизни джазмабызны тарихи, огъесе джокъмуду? Буруннгудан алыб къарасакъ, бюгюн бизни къолубузда тил сагъынылгъан сынгар бир эсгертме китаб джюрюйдю: Хасанланы Назирни «Къарча» деген китабы. Аны уа нек бырнак этиб джашайбыз кесибиз огъуна, ангыламайма... Бир къауум адам, ол китаб бизге тийишген зат тюлдю, дерге кюрешеди. Сора бир оюм этейик. Белгилисича, хар миллетни да болгъанды меджисуу заманлары. Гомерлени, эзопланы эсигизге тюшюрюгюз - къалай къалгъандыла ала дуния культурада ёмюрлюкге? Не уа бир къауум шаркъ къраллада къалапеляда джаратылыб, миллетлени аууз творчестволарына кириб, артда китабла болуб, аланы культураларыны ал тизгинлеринде къалай джашайдыла Навоини, Низамини, Фердоусини, Авиценнаны, дагъыда башхаланы суратлау чыгъармалары, илму ишлери? 

Белгилисича, аланы ишлери эм алгъын фарси тилде къагъытха тюшюб, ызы бла аууздан джангы тиллеге джайыла, къошула-къоратыла, джырчыланы, таурухчуланы, айтыуланы, сёз усталаны юслери бла джетгендиле бюгюнлеге. Нек ийнанмайбыз биз Хасанланы Назирни «Къарча» китабы бизге быллай джол бла келгенине? Ол энчи фахму бла туугъанына дуниягъа? Аллах берген азбаргъа усталыгъына, аны кертиси бла илмугъа эсин ийиб кюрешгенине? (Къарагъыз, аны юйдегисинде-юйюнде къалгъан библиотекасына)... «Къарчадагъы» сейирлик затла Хасанланы тукъумда кёчгюнчюлюкге дери къалапелядан сакъланыб, тёлюден тёлюге кёчюб келгендиле къартла, аланы джаш тёлюге джыйылгъан джерледе айтыб, бири бирине да айтдырыб, сабийлеге да юретиб тургъандыла. Назир хариб, кёчгюнчюлюкде «хайт» деб, эсли джашчыкъ болуб, школда окъуй-джаза тебрегенинде, ол азбар билген затларын къагъытха сала башлаб, миллет ызына къайтханында, бу ишге 40 джылдан аслам джашауун бергенди эмда аны китаб этиб миллетге теджегенди... Энди къолубузгъа алгъаныбыз сайын бу китабда джангыдан сейир затлагъа тюбейбиз, джангы оюмла да тууадыла, китаб бла ёсюб келген тёлюлени танышдырыр джолла излейбиз...

Былайда бир затны да унутмайыкъ: къарачай-малкъар миллетде ол кёзюуледе окъуу-школ болуб, джазма джюрюмегени себебли, чыгъармала кёбюсюне азбар халда аууздан айтылыб джайылгъандыла. Бюгюн ол форма аз джюрюйдю, алай а тюбейди - бек джаратхан затларын азбар айтыб, эсде джюрютедиле бизни адамларыбыз. Тюбеген болурсуз сиз да миллетибизни ичинде, сёз ючюн, Пушкинни «Евгений Онегинин», Лермонтовну «Мцырисин», Есенинни назмуларын азбар айтханлагъа. Устазлагъа айтырым: сабийлени культурабызда, литературабызда иги затларыбызны азбар билирге юретейик... Бюгюнлюкден а бир сейир юлгюню айтырым келеди. 80-чы джыллада республиканы орус тилден устазлары бла биз бир семинар бардыргъан эдик. Бюгюн да унутмагъанла бардыла аны - бизни орус тил бла литературадан бек закий устазыбыз Акъ Къаланы орта школунда ишлеген (джандетли болсун), белгили, сыйлы адам Дудаланы Батдалны. Ол, семинарда устазланы алларына чыгъыб, белгили проза чыгъармадан, Толстойну «Война и мир» романындан, Наполеонну аскери бла бардырылгъан къазауат сценалары джазылгъан талай юзюкню азбар окъуб чыкъгъан эди. Устазла бары къобуб, къууаныб харс ургъан эдиле анга. Ол себебден мен сейирсинмейме Хасанланы Назирни китабында кёбюсю назму халда сакъланнган затла болгъанларына.
Алайды да, биз бюгюн «Къарча» китабда къарачай джазманы тарих джолун ызлайбыз. Белгилисича, «Къарча» китабны магъанасы XIV-XV ёмюрледе Къарачай бла Малкъаргъа да тенг башчылыкъ этген Къарча бачамабызны аты бла байламлыды. Аны баш иши Къарачай бла Малкъарны бирикдириу болгъанлыкъгъа, китаб кёб джаны бла талай башха затха эсибизни бёледи. Сёз ючюн, олсагъатлада джюрюб тургъан тил терминлеге - аланчалыкъ, хазарчалыкъ, урумчалыкъ дегенча сёзлеге. Аланча джазма, хазарча джазма, урумча джазма, арабча джазма - была бары да Шимал Кавказдагъы тюрк тиллени, ол заманнгы культураларына эшилиб келедиле. Алай бла «Къарча» китаб да кесича шагъатлыкъ этеди къарачай-малкъар халкъны джазмагъа, къара таныугъа ёмюрледен талпыб джашагъанын.

Къаялада, ташлада этилген джазмала шагъатдыла Къарачай бла Малкъарда джазма бек эртделеде да болгъанына. Алай а бюгюн да билелмейбиз, сёз ючюн, къаллай харифле бла джазылыб сакълагъанды Гошаях бийче «Къаншаубийим» деген кюуюнде-ийнарында бу сёзлени:

Кел, Къарачач, суу ызына барайыкъ,
Къаншаубийим келе эсе, къарайыкъ.
Келе эсе, келечисин иймеймид?
Келмей эсе, къолу джаза билмеймид?

Неда кесини «Тансыкъ къагъыт» деген туудугъуна этген белляу джырында да сагъынады «джазма» деген сёзню Гошаях бийче.

«Шелебейге тансыкъ къагъыт джазама...
Танг атхынчы келлигине базама».

Арабчамы, хазарчамы, къарачай-малкъарчамы джазгъанды харфланы, биз аны билмейбиз? Окъуй-джаза билгени уа хакъды. Белгилисича, Гошаях бийчени творчествосу ХХ-чы ёмюрге дери къарачай-малкъар халкъда кенг джайылыб, кёб заты ийнар-кюу халда джырланыб, айтылыб тургъанды. Аны юсюнден XIX-чу ёмюрню аякъ сюреминде, Кавказны иги билген орус алимле (Сысоев, Ковалевский, Петров) да джазгъандыла. Бу затланы юслеринден арт 50 джылдан бери Къагъыйланы Назифа кёб тинтиу-излеу иш бардырыб тура эди. Учу-къыйыры джокъду аны артында къалгъан илму эм литература хазнасыны. Биз тюбеген затла да бардыла Къарачай-Малкъарны аууз чыгъармачылыкъ ишлеринде. Сёз ючюн, ХХ-чы ёмюрню 60-чы джылларында Зеленчук районда фольклор экспедиция болуб баргъаныкъда, белгили джамагъат ишчи Алийланы Ракай бла мен бир закий къартха, Эрикгенланы Абукга, тюбеген эдик. Ол, Гошаях бийчени юсюнден сёлеше келиб: «Кърымшаухалланы юйлеринде бизни тилге ушагъан бир башха тилде сёлешгендиле», - деген эди. Тюрки тилни юсюнден айта болурму эди? Джаза болурму эди Гошаях тюрки неда араб-хазар харифле бла? Аны джазгъанлары да, саулай архивлери да, отдамы джаннгандыла, огъесе джашырыла, букъдурула турубму тас болгъандыла? Ким биледи.

Белгилисича, Шимал Кавказны халкъларындача, хаджиликге барыу бизде да болгъанды. Аны себеби бла да Къарачай бла Малкъарны культура джашаулары да джангы толкъунла бла ёсе баргъанды. Тарихибизни бу кёзюуюне энчи къаралса, хаджиликге барыу бла байламлы кёб тюрлениу ачыкъланныкъ эди. Таб, ХIХ-чу ёмюрге дери да, тилибизде алфавит къурау, тюз джазыуну джарашдырыугъа тырмашхан адамла да болгъан болурла, эшта. Сёз ючюн, нарсаначы доктор джашыбыз Блимгъотланы Кочар хаджи «Хаджиликни джолунда» деген китабында Къарачайда хаджилени санын 700 адамгъа джетдиреди. Аланы ичинде биз сабийликден эшитиб келген, халкъ билген кёб адамны аты барды. Бу адамла, биз ангылагъан бла, Къарчаны ызы бла бара, бирикдириу джанындан, межгитле ишлеу, аланы юслери бла адамланы меджисуу джахилликден чыгъарыу джанындан аз иш этмегендиле. Сёзсюз да, бу ишледе араб тил, араб джазма, къагъыт джюрютюу бегирек джайылгъан болур. Ай медет, джарсыуубуз асыры кёбден аланы ызлары табылмай барады.

Алайды да, биз бюгюн тарихни не ары-бери созсакъ да, Къарачай бла Малкъар джазма къоллу XIX-чу ёмюрню ара сюреминде болгъанды, дерге дурусду. Анга себеблик орус халкъны культурасын, тилин билирге учунуу, дин, хаджиликни джоллары, джазмалары джарашыб тургъан тюрк, татар, азербайджан миллетле бла байламлылыкъ да этген болурла. Артда уа миллетибизни алчы адамлары таууш-тарх системабызны джарашдырыуну къралдан да излей тебрегендиле. 

Бизни кесибизден да озуб, джерибизге оноугъа келген, тилибизни да, кесибизни да терен ангылагъан адам - Петрусевич - ол заманда кёб адамгъа тюбеб, оноулашыб тургъанды. Сёз ючюн, адамла айтханнга кёре, ол, кёб кере Хубийланы Иммолатха тюбеб: «Сен къарачай тилге алфавит къурагъанса дейдиле, аны кёрюрге боллукъмуду?» - деб соргъанды. Иммолат келтирирге айтханды, андан арысы белгисизди. Биз билген бла, ХХ-чы ёмюрню ал джылларына дери огъуна алфавитни, джазманы ишлери бла кюрешгенле - Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Акъбайланы Исмаил, Хачирланы Джагъафар афенди, Байрамукъланы Ильяс, дагъыда алача кёб алчы адамыбыз - совет властны ал кюнлеринден огъуна ол ишлеге хазырлыкъ бла тюбегендиле. Сёз ючюн, Акъбайланы Исмаилны 1916- чы джыл чыкъгъан ана тилден китабы, Алийланы Умарны 1924-чю джыл чыкъгъан окъуу китабы.

Ол джыллада огъуна Хубийланы Исламны башчылыгъы бла Кремлден ВЦИК-ни оноуу бла школну-окъууну къурар нюзюр бла бригада келгенди Къарачайгъа. Аланы арасында ол замандагъы джаш алимле Боровков, Баскаков, Шаумян боладыла. Аланы къолларында, Нарсанада тохтаб, джамагъат ишчилени, активни джыйыб ишлерге деб, берилген командировка къагъытларын кёзюбюз бла кёргенбиз. Ала кёб иш этгендиле, ол материалла артда академик Бороковгъа берилгендиле. Барыбыз да билебиз Бороковну андан сора да бизни тилни орфографиясына аталгъан ишлерин. Ахыры ала Сюйюнчланы Ханафий харибде къалгъандыла.

Мени алфавит бла орфография проблемалагъа къатышханым ётген ёмюрню 60-чы джылларындан башланнган эди. Эки комиссияны ишлерине къошулгъанма. Биринчи комиссия ишни юсюнде келишмей чачылгъан эди.

Экинчи кере 70-чи джыллада, Къарачай-Черкес облисполкомну оноуу бла къуралгъан комиссия (малкъарлыла да кеслери энчи комиссия къураб ишлей эдиле) да ишлеген эди. Ол замандагъы обкомну секретарь Семенланы Салихни башчылыгъы бла ишлей эдик. Ишчи къауумда (джандетли болсунла) Хабичланы Магомет, Орусбийланы Ибрахим, Сюйюнчланы Ханафий, Къараланы Асият, Акъбайланы Шакъман бар эдиле. Бир зат: бизни институту кючю бла план салыныб, баш басма органла да къошулуб, артда «Русский язык» издательство бла келишиу этилиб, алфавит бла орфография бегиб, закон болмаса, аны чыгъарыргъа эркинлик болмазлыгъы айтылгъан эди бизге. Иш къаты болгъан эди - алфавит бла орфография комиссия, къарачай газетни юсю бла халкъгъа баямлагъан эди этген ишин. 

Ахыры, хазыр болуб бошагъан алфавитни Орта Азиядагъы миллетлени алфавитлерича этерге деб, оноу болады. Меннге борч салынады ол ишни этерге. Мен Баяутда орус школда узбек тилде окъугъан эдим, Самаркандда тарих-филология бёлюмде да окъуб, узбек эм къазах-къыргъыз алфавитни иги биле эдим. Бакуда диссертация джакълаб, тюркологиягъа джангы къошулгъан заманым эди. Меннге 3 ай болджал берилиб, 1 минг бети болгъан къол джазманы изленнген алфавитлеге кёчюрген эдим. Москвадагъы «Русский язык» издательствода ол заманда тюрк-орус сёзлюклени этиб, бизни бу ишибизни къууаныб сакълагъанла кёб эдиле. Алай а кюнлени биринде бу ишге да «огъай» деген таууш келди. 

Мен бу затны юсюнден андан терен хапарлы тюлме. Бизге айтханлары былай эди: областда типография-полиграфия база къарыусузду, ол алфавит алынса, газет-китаб чыгъарыу ишигизде кёб тыйгъыч болуб турлукъду. Кертиди, ол замандагъы комиссия ишни ахырына джетдирирге заманы къалмай, эндиге дери этилген затлагъа таяна (айхай да, тюркологияны джетишимлерин эсге ала, къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографияларыны кемликлери болгъанында толу ангылай, малкъар къарнашларыбыз бла келишалмай, энтда айырыла баргъаныбызгъа къыйнала), башха мадар кёрмейин, мындан ары созулса, пландан чыгъады деген къоркъуу бла, кесини оюмларын облисполкомгъа бериб, бегим алдырыб, алфавитни чыгъаргъан эди. 

Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да.

Айхай да, бардыла алфавитибизни къыяулу джерлери, айхай да, ол бизни таууш белги, тарх системабызны джарсыуларын толусу бла баджаралмайды.

Бюгюн, алгъаракъладача, полиграфия база дегенча тыйгъычла джокъдула. Къралны разылыгъын да унутмазгъа керекди: 100-ге джууукъ миллети болгъан къралда джашаб, барыбыз да ангылагъандан, аланы алфавитлери бир-биринден бек узаймасала, табды дегеннге келеди чот. Алфавит бла орфография - ол законду. Биз, аллай закон керекди деб, кёб кере Окъуу министерствогъа чыгъыб кёргенбиз. Ол замандагъы министерство аны не болгъанын ангыламай эди.

Эндиги джангы алфавитни юсюнде ол затланы унутмайыкъ. Алайды да, багъалы джамагъат, не да болсун, тилибизни окъутайыкъ, ёсюб келген тёлюлени тилибизден айырмайыкъ.

ГОЧИЯЛАНЫ Софья, 
филология илмуланы кандидаты

Источник: газета "Къарачай", 2013, 22 июня







(Нет голосов)

  • Нравится

Комментариев нет