Ашхы иннетлерин, джюрек сезимлерин халкъгъа береди!

Токъланы Фатима, «Эльбрусоидни»
Къарачай-Черкес республикада энчи корреспонденти

Джазыучула, джомакъчыла, джырчыла – ана тилни усталары – ашхы иннетлерин, джюрек сезимлерин халкъгъа бередиле. Бюгюнлюкде назмула, хапарла джазгъан адамла аз тюбемеселе да, таза ана тилинде джаза билген хазна джокъду. Бек джарсыулуду ол. Аны юсюнден айтылыр, джазылыр ючюн да къалмагъанды. Ол себебден, чемер тилде, суратлау халда джазылгъан назмуланы окъусакъ, джюрегибиз къууанады.

Къасайланы Фатима «Эльбрусоид» Фондну Къарачай шахарда филиалыны эшигинден уяла-тартына киргенинде, эсиме, къарт анамы: «Къызым, фахмулу адам, «Мен», деб къычырыб айланмай, тынч-тынч джумушун этеди» - деген сёзлери тюшдюле. Алыб къарагъынчын да, ангылагъан эдим, бу тиширыуну къарачай-малкъар тилни сюйгенин, аны бюгюнлюгюне, тамбласына да къайгъыргъанын. Фатима къолума узатхан тефтерни ичинде, биринчи кёзюме бу назму илинди:


Таулума деб бош айтаса

Таулума деб бош айтаса,
Ёхтемлениб къарай эсенг атанга.
Таулума деб бош айтаса,
Къайгъы сёзге бармай эсенг ахлунга.

Таулума деб бош айтаса,
Мал кесмей эсенг къурманнга.
Таулума деб бош айтаса,
Къол джаймай эсенг дууада.

Таулума деб бош айтаса,
Ана къачны билмей эсенг.
Таулума деб бош айтаса,
Онгсуз хакъны ашай эсенг.

Таулума деб бош айтаса,
Къартны сыйын кермей эсенг.
Таулума деб бош айтаса,
Атха къамчи урмай эсенг.

Таулума деб бош айтаса,
Аманлыкъ бла джюрюй эсенг.
Таулума деб бош айтаса,
Къызны сыйын теблей эсенг.

Таулума деб бош айтаса,
Адеб намыс билмей эсенг.
Таулума деб бош айтаса,
Таулу адетни тутмай эсенг!

Керти сёзле! Эшта, джашауунда кёб сынагъан болур бу тиширыу, деб келди кёлюме. Керти да алайды.

Къасайланы Фатима, Ахматны къызы 1957 джыл туугъанды. Назму джазаргъа фахмусу гитчелигинден огъуна ачыкъ болгъанлыкъгъа, джазыб, джыйыб баргъан болмаса, бир джерде да басмаланмагъандыла ала. Бюгюнлюкде Фатиманы джазгъан назмуларыны саны 200-ге джууукъ болгъанды. Аланы ичлеринде энчи орун аладыла кюуле.


Ачыуум!!!

Къагъыт къалам мен алгъанма къолума,
Джазар мурат эсиме келе мени.
Билмейме сезимимми къоймады,
Огъесе ачыумму хорлады.

Джазгьанынгы бушуу бла башласанг,
Акъылынгда ол бушуула айланалла.
Акъылынг айтханны къолунг джаза,
Къыйын сёзле аны бла тууалла.

Къарнаш ачы бек къыйынды билгеннге,
Ол ачыдан билеклеринг юзюлед.
Джылай-джылай эки кёзюнг къармалыб,
Джыламугьунг къызыл къанча кёрюнед.

Джыламугъум сизге джандет суу болсун,
Ашхы Аллах джандетледе джатдырсын.
Ата- ана, эгеч- къарнаш джыйылыб,
Къыямат кюн джарыкъ бетден кёргюзтсюн.

Ёлмезлик киши джокъду дунияда,
Аны барын мен бек ариу билеме.
Алай болса да къарнаш бала артымда,
Къалыб биринчиге кесим кетсем излейме.


Фатима табийгъатны ариулугъуна, джюрекни сезимлерине, Ата джуртуна, Ислам диннге, юйдегисине атаб да кёб джазады. Артыкъсыз да бек джанындан сюйген туудукъларына. Аланы атларын тизгинлеге салыб, кесчиклерине тынгылатады.


Къартлыкъ!!!

Бир насыблы джашайд ма бу дунияда,
Къарт атаны, къарт ананы къолунда.
Бир насыблы эркеленед къартлагьа,
Бир насыблы ойнайд къартны къойнунда.

Къарт атаны татлылыгъын сынамай,
Къарт анадан тансыгъынгы алалмай.
Джылла кете, уллайгъанынгы сезалмай,
Тюшдеча къартлыкъ джетгенин билялмай.

Къартларыбыздан тансыгъыбызны алгъынчын,
Кесибизда ол къартлыкъгъа джетебиз.
Туудукъланы эркелете ойната,
Хар бирчигин бирер тюрлю кёребиз.

Джашдан туугъан, къыздан туугъан дейдиле,
Барына да джюрегингде тенгди орун.
Алай болса да джашдан туугъан багъанангды,
Арбазынгда тозурамазлыкъ къалангды!

Къыздан туугъан, къонакъ болуб келеди.
Тансыкъ алса ол юйюне кетеди.
Джашдан туугъан тыбырынгы сакълайды,
Къарт болсанг да арбазынгда къарайды!


Татлы туудукъларым

Адейчигим – Адеим,
Ал туудукъду, джан туудукъ.
Джюрегиме джарайды,
Джарыкъ джулдузгъа ушайды.
Тенглеринден башды,
Аллах сюйген джашды.

Чырпа башчыкъды,
Накъут ташчыкъды.
Алтын мынчакъчыкъды,
Зауукъ къызчыкъды.
Аттясыны джубанчыды,
Аннясыны къууанчыды.
Ада къалачыкъды,
Татлы балачыкъды.

Камилачыкъ, Камильчукъ,
Кёкде учхан булбулчукъ.
Айча, кюнча джарыкъчыкъ,
Тамашады бу къызчыкъ!


Сюймекликге аталгъан назмуларын Фатиманы, къайтарыб окъуб турурунг келеди. Джюрекни къылларын къозгъай, эсингде сейир сезимле туудурадыла ала.

Мыдахлыкъ

Кёзлеринге къарасам,
Мыдахлыкъны кёреме.
Джюрегиме тынгыласам,
Джашаууму береме.

Уллу къара кёзлени,
Джыламукъдан толтурма.
Тийиб келген джарыкъ кюнню,
Мыдахлыкъ бла батдырма.

Нюр тёгюлген тюрсюнюнге,
Джарашмайды мыдахлыкъ.
Джашауунг насыбдан толуб,
Кери кетсин къыйынлыкъ.

Къыйынлыкъ да, зауукълукъ да,
Кёзюулешиб келеди.
Экисин да кёлтюрюрча,
Аллах къарыу береди.

Джашауунгу чархларын,
Аллах онгуна буюрсун.
Джюрегингде бушуунгу
Бек узакъгъа къурутсун.


Зорлукъ этме!

Зорлукъ этиб кюрешме,
Джюрек джууаб бермей эсе.
Тюз джолундан аджашдырма,
Кеси разы болмай эсе.

Зорлукъ бла насыб джокъду,
Насыбына къатылма.
Ариу ёсген наз терекни,
Бутакъларын сындырма.

Аяусузлукъ керек тюлдю,
Сагъыш этиб сен атла.
Адамлыгъынг бар эсе-
Джашауундан джарсытма!

Джюрегине джара салыб,
Ёмюрлюкге къатдырма.
Зор бла насыб табалмазса,
Керексизге баш аурутма!


Джууабсыз сезим

Кече джатсам тюшюмде,
Хаман сени кёреме.
Уянсам а, тюнюмде,
Сени излеб ёлеме.

Келесе деб джолгъа къараб,
Кюнюм алай батады.
Не эсе да, джеталмайса,
Джолунг узакъ болгьанды.

Не этерге билмейме,
Бу джууабсыз сезимге,
Узакъ - джууукъ эсе да,
Излемейсе келирге.


Кеч мени

Кеч мени деб тилейме,
Сюгеним ючюн сени.
Кеч мени деб тилейме,
Кёргеним ючюн сени.

Кеч мени деб тилейме,
Джашауунга киргенме.
Кеч мени деб тилейме,
Тынчлыгъынгы бёлгенме.

Не айтыргъа билмейин,
Кенгден къараб тураса.
Сюймекликни джолундан,
Нечик бек къоркъаса.

Ангыламай сезимни,
Аякъ тюбде теблеме.
Сюймекликни тылпыуун,
Къышхы къарча эритме.

Къар къолунгда эрисе,
Джукъ къалмайды тутаргьа.
Джылытмайды уллу отда,
Джюрегинги сууутса!


Умут

Умут узакъгъа кетсе,
Иги муратла келед.
Саулай дунияны юсю,
Уучунгдача кёрюнед.

Умутунга ышаныб,
Джашауунгу этесе.
Умут къайры элтсе да,
Ары туруб кетесе.

Иги умутла этсенг,
Муратынга джетерсе.
Джашагъан кесегинги,
Къууанч кёре джашарса.

Умут юзюлмей муратдан,
Иги муратла толсунла.
Умут сени нюзюрюнгдю,
Огъур нюзюр болсунла.

Нюзюрюнг джюрегинги,
Учундургъанлай турсун.
Джашау чархынг бурула,
Таза сезимледен толсун.


Туудукъчукъларын табийгъат бла танышдырыр ючюн, Фатима джомакъла джазыб да башлагъанды. Бу джомакъланы хар сабий да сюйюб окъурча, тынгыларчадыла.

Тенгизде джюзеди,
Чабакъла сюеди.
Мычхы кибик тишлери,
Огъурсузду тюрсюню. (Акула)

Кёбдю маллы аллында,
Гелеу сыртха джаяды.
Ингир болса ашыкъмай,
Стауатха джыяды. (Малчы)

Уячыгьы бутакъдад,
Балачыкълары андад.
Балалагъа азыкъчыкъ,
Ауузчугъу бла ашатад. (Чыпчыкъ)

Таууш этиб къуюлады,
Ырхыланы бардырады.
Бир башласа тохтамай,
Джумушунгу къалдырады. (Джангур)

Узун къулакъчыкъды,
Кеси къызбайчыкъды.
Джаныуардан къоркъады,
Джюрекчиги урады. (Къоянчыкъ)

Бир терекден терекге,
Чыннгаб ариу ойнайды.
Кесчигин махтандырыб,
Гагаракла чайнайды. (Агъач къоянчыкъ)

Къая башындан къараб,
Аягъын къагъат ташха.
Джанлы джууукъда болгьанын,
Ангылайды аяз бла. (Кийик)

Акъ къагьытча ариуду,
Къолунга тийсе сууукъду.
Джылыуну кёрсе эрийди,
Джууургъанча бёленибди. (Къар)

Шууулдайды тохтамайын,
Барыб турад арымайын.
Джокъду учу – къыйыры,
Таусулмайд ёмюрю. (Къобан)


Джаш тёлюге окъургъа тыйыншлыды, Къасайланы Фатиманы тёрттизгинлерин. Аланы окъуб, джашауну магъанасына сагъыш этмей боллукъ тюлдю:

Иги адамны игилиги олду,
Этгенинге махтау бере, ёрге тутар.
Аман адамны аманлыгьы олду,
Игилигинги да ангыламай, джерге сугъар.

Къарнаш эгечни джюрек джаууду,
Къарнаш эгечни джарыкъ джолуду.
Къарнаш эгечге ёхтемлик береди,
Къарнашын кёрсе кюч къарыу келеди.

«Ана» деген къанатыды баланы,
Бала къанат юзюлмесин.
Бир ана да аджашдырыб,
Баласына термилмесин.

Сагъыш этиб мен къарайма тёгерекге,
Къарасам да тюрсюнюнгю кёралмайма.
Таууш этиб къычырсам да сеннге айланыб,
Бир «ой» деген джууабынгы эшталмайма.

Боран улуйд, тегерекни къалтырата,
Джаугъан къардан бек аяусуз кюртле къалай.
Ма бу кюртле эрирлеми деб къарай,
Биз сакълайбыз джаз келирин кюнле санай.


Къасайланы Фатиманы назмулары аны таза, халал джюрегин, адамлыгъын, джуртуна, джамагъатына сюймеклигин ачыкъ кёргюзедиле.

Аны иннет тазалыгъы чыгъармаларында ачыкъ танылады. Фатиманы назмулары биринчи кере басмаланнганлары себебли, келигиз, барыбыз да аны алгъышлайыкъ! Багъалы окъуучула, бу фахмулу тиширыуну назмуларын джаратырыкъсыз деб, умут этеме.