Кёчгюнчюлюк жырла бла назмула

Малкъарлыла бла къарачайлыла жазмалары, басмалары болгъунчу, къууанчлы, бушуулу кюнлерин да жырларында, таурухларында башха халкъ чыгъармаларында суратлай, аланы миллетибнзни жашау тарыхыни сёз документлери (летописьлери) эте келгендиле. Сёзню, сёз усталарын да, баям, халкъ бютюн ма аны ючюн сыйлы кёрген болур.

Кесин таныгъанлы Сёзге баш уруп, дуниядан кетгинчи, анга къуллукъ этип тургъан  Къулийланы Къайсын былай жазгъанды:

«Сёз да ётмекге тенгди»,— дегендиле
Сёзню, гыржынны да багъасын иги
Билген таулула. Ала билгендиле
Сыйлы ётмекни, сёзню бийиклигин.

Сёзню къыйматын терен ангылап, анга къанат берген закий Кязимни «Иги сёз» деген назмусунда уа былай окъуйбуз:

Иги сёз — халкъны кючюдю...
Сёзю барны — кючю барды...
Иги сёз жол нёгер болад,
Кьыйын кюн биргенге барад.
Биз ёлсек — иги сёз къалад...

Бу тизгинледе айтылгъан сёзлени кертиликлерин жашауда сынамагъан таулу хазна болмаз.

Малкъарлыла бла къарачайлыла кеслерини бай фольклорларында артыгъыракъ да жырларын бек багъалайдыла десек, кишини алдарыкъ болмазбыз. Къулийланы Къайсынны: «Жерибизни жырлары не татлы!..» — дегени, Мокъаланы Магометни халкъ жырланы юслеринден:

Аллах бла кесимден сора бир жан
Билмейди къалай сюйгеними сизни,—

деген тизгинлери малкъарлыланы бла къарачайлыланы барыны да атларындан айтыладыла дерге боллукъду.

Да таулула жырларын къалай сюймесинле?! Ала ёмюрден бери халкъны насыплы кюнлеринде — ананы къууанчлы бешик жыры, сюйген жюреклени келечиси, палах келгенде уа — жол нёгер бола, битеу къыйынлыкъланы  халкъ бла бирге кётюре келгендиле.

Кёчгюнчюлюкде зарауатлыкъ адамларыбызгъа туугъан жерибизни кюсетип, ёлюм, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ, ыспассызлыкъ сынатхан жыллада да жырла, халкъгъа онг берген кюч болуп, таянчакълыкъ этгендиле. «Азияда амал тапсакъ, халкъ жырланы билген адамларыбызгъа аланы айтдырып, эжиу этеек, небизни да унутуп, Бахсанда болгъан жарыкъ тойларыбызны, анда азат жашауубузну эсибизге тюшюрюп, ол кюнлени тансыкълай эдик. Ала, тюнгюлген жанларыбызны жапсара, бизни игиликге кёллендире эдиле»,—деген эди бизге огъурлу, алгъышчы къартларыбыздан бири — Непеланы Локъман.

Кёчгюнчюлюкню азабын жерлешлери бла тенг чекген Отарланы Керим да киши жеринде, жырны халкъгъа таукеллик берген кючюн кёрюп, сынап, баям, аны ючюн жазгъанды бу тизгинлени:

Ана тилим, санга дау
Айтылгъанда узакъда,
Жырласыз — биз сангырау
Болур эдик тузакъда.

Малкъарлыла бла къарачайлыла не уллу къыйынлыкъда да жырлагъанларын, жыр этгенлерин къоймагъандыла. Белгили французлу жазыучу Антуан де Сент-Экзюпери «Цитадель» деген чыгъармасында былай жазады: «Адамла жырларгъа къоркъсала, иги жырла этилирле деп   сакълама». Таукел жырчылары уа Малкъарны, Къарачайны да, Аллахха шукур, къачан да бола келгендиле.

Кёчгюнчюлюкде да, аны биринчи кюнюнден ахыр кюнюне дери жырчыла кеслери да, халкъ да айтып бошаялмазча, кёрген къыйынлыкъларын, жюрек жарсыуларын, ачы сагъышларын, къысхасы — битеу сюргюнню кюйсюзлюгюн, болгъаныча, кишиден да къоркъмай, тартынмай айтхандыла. Кёчгюнчюлюк жырла, халкъны азат ауазыча, келир тёлюлеге сюргюнню ёмюрлюк шартлары болуп къаллыкъларына толу ийнана, миллетини таукеллигине, жигитлигине ёхтемлене, жазгъан болур эди ол жыллада Къулийланы Къайсын киши жеринде бу назмуларын:

Азалтыкъны бла жырны
Окъ да, топ да жыгъалмазла!..
Къалмады эсе батырсыз, жырчысыз —
О л халкъ болмаз дунияда насыпсыз.

Таулула кёчгюнчюлюкде жиляу этгенден сора да, кюйлерин да этгенлери халкъ жырланы кёбюсюнде айтылады:

Жаны саулукъда ёлгеннге тенг болуп,
Кюйю этилген жарлы Къарачай...
...Бу къыйынлыкъда мен кюй этеме,
Уллу Бахсаннга таралып.

Битеу къыйынлыкъла, бушуула, ыспассызлыкъла адамланы ичлерине сыйынмасала, ала ачы жырла такъмай не этерик эдиле?

Мена жюрегимде кюйген жарагъа
Емюрде дарман болушмаз.
Арыкъны сууу ичим бла барса да,
Кюйген жюрегим сорушмаз.
.........................
Сёзюм сыйынмай ичиме,
«Акъылдан шашып къалама». — деп,
Бу кюйлерими тагъама.

Жарлы кёчгюнчюле ичлеринде болгъанларын айтсала, ол аланы жапсарып, кюе тургъан жюреклерини отун селейтгенди:

Жыр да, жиляу да бирди, ах, кюнюм,
Ичинде оту болгъаннга...
...Жиляп, жарсыса, салкъын кёрюнеди,
Ах, жюреги кюйюп баргъаннга.

Ата журт урушну битеу Совет Союзну адамлары бла тенг кётюрюп тургъан малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа кёчгюнчюлюк зорлугъу, Къарачайны белгили жырчысы Семенланы Сымайыл айтханлай, «палах юсюне палах» къошхан эди.
Кёчгюнчюлюк жырланы такъгъанла, сюргюнню терс дауларыны ачылыгъы адамланы жунчутуп, тентиретип къойгъанларын бек ачыкъ суратлайдыла:

Жарлы бизге аман оноу бичдиле,
Эшитгенлей, къарыуубуз тынарча,
Къартны, жашны жюреклери сынарча...
...Не этерибизни биллей къалгъанбыз,
Санларыбыз бирден къыйылып.

Кёчгюнчюлюк поэзияда битеу халкъыбызны, адам тюшде кёрсе да ийнанмазча, бола тургъан ишле къалай сейирсиндиргенлерини юсюнден къатланып-къатланып айтылады. Кёпню кёрген, кёпню сынагъан Кязим окъуна:

Тамата оноуну бичди —
Миллетге кёчерге тюшдю.
Терси, тюзю айырылмай,
Бу не аламатлыкъ ишди?! —

деп жазгъанды ол кюнледе. Адамланы сейирсиндирген угъай да, симсиретип къойгъан а — аланы туугъан жерлеринден, жанларыча сюйген, Аллаххача табынып тургъан Совет властьны атындан зор бла къысталгъанлары эди:

Биз бу къыралны балалары эдик,
Къырал бизни этди нек ёге?..
Совет властьдан сакъламагъанымы кёрюп,
Аны ючюн таралып жиляйма.
...............................
Тауларыбыз мудах солуйла бюгюн —
Кюнюбюзню булут жапханды.
Бир адам унутмаз ма бюгюн кёргенин —
Къыралым халкъыма чапханды.

Адамларыбызгъа: «Жаханимге ёретинлей кирдик»,— деп айтдыргъан къыйынлыкъ бу ишден сора да бар эди. Ол а — Малкъарны бла Къарачайны Ата журтларын фашистледен къоруй тургъан жигит уланларыны юйлеринде къарыусуз къартларына, онгсуз сабийлерине, тиширыуларына этиле тургъан зорлукъ эди. Кюйлени кёбюсюнде ма аны ючюн эшитебиз быллай сорууланы:

Атала, къарнашла бары урушда,
Совет властьха не хата этгендиле
Къартла, къатынла, сабийле?
..............................
Уруш заманда кёчгюнчю болуп,
Не хата этгенбиз къыралгъа?

Алай, халкъны бу «бёрю улуууча» сорууларына киши жууап бермей эди.

Суралмай эди халкъны ахыр сёзю,
Сёз ангылар жокъ эди киши.
Бар эсе да, чыкъмады ёкюл боллукъ,
Прокурор, сюдю да — терслик кеси,—
(Отарланы Керим.)

болгъан эди да сюргюнню «темир чыдамаз» кюнлеринде.
Солдатла сюрюп, юйлеринден зор бла къыстагъаларындан сора уа:

Кимге айтайыкъ, кимге тарыгъайыкъ
Бу бизге жетген кюнлени? —

деп таралмай, не этерик эдиле таулула?

Аланы ол кезиуде чекген азапларын, амалсызлыкъларын суратлагъан бушуулу, мудах кюйлени бюгюн да титиремей окъуялмайса:

Тюзлюк излеп, кёкге къарап, сарнадыкъ,
Жууап тапмай, жерни бетин тырнадыкъ,
Амал тапмай, азап жолгъа бой салдыкъ...
Жауланы сюргенлей, сюрдюле бизни
Законсуз, къагъытсыз-къаламсыз...
Къарт кишиле жиляй, тиширыула сарнай,
Жолгъа биз чыгъабыз амалсыз...
Итле ыстауатда таугъа, ташха улуй,
Ийнекле къалдыла ёкюре.
Жарлы иелери кетип барадыла,
Кюе-бише, къанла кекире.

«Бир кюнню ичинде туугъан жерлеринден тас болгъан» Малкъарны бла Къарачайны къартларына бу иш айтып айталмазча къыйын тийгени халкъ жырлада энчи жер алады:

Огъурлу къартла машиналадан
Жиляп къарайла да артха,
Къайтмазлыкъларын сезе болурла
Жандан багъалы бу журтха.

Жырчы Сымайыл кёчгюнчюлюкню ол къыяма кюнлеринде жазгъап назмуларыны биринде былай айтады:

Бушуугъа бёленнген элим,
Бош къалды, ой, туугъан жерим,
Саулукъда къазылды кёрюм.

Бу сёзле бла Сымайыл, чынтты халкъ жырчы, кесини халын, кёлюн, оюмун, саулай да халкъны къадарын терен суратлайды. Къаллай бир магъана, сезим теренлик, суратлау кюч барды бу не таш жюрекни да эритмей къоймазлыкъ тизгинледе. 

 
Малкъарлыла бла къарачайлыла халкъ жырларында къачан да туугъан жерлерини табийгъатына жан салгъанларындан сора да, алада Ата журтлары бла кеслери бир болгъанларын белгилей келгендиле. Аллай шартла кёчгюнчюлюк кюйледе да тюбейдиле:

Жарлы Къарачай,
Жан бла тёммек айырылгъан кибик,
Айырылдынг Ата журтунгдан.

Алада таулула, башха халкъ жырларындача, табийгъатдан тёзюмлюк, таянчакълыкъ, жапсарыулукъ излейдиле:

Ызыма айланып, таралып жиляйма,
Жазыкъсыныгъыз, булутла.
Бизни бери кёчюрген Аллах,
Ызыбызгъа кёчюрюрге унутма.

Кюйледе кёчюп баргъан таулуланы ауур къадарларына Ата журтларыны табийгъаты да бушуу этеди, таралады:

Эльбурус эли, жиляй къалдыла
Субай къызларынг — наратла.
Гара сууларынг, сытылып, уруп,
Сарнау кюйлени буралла.
«Сен бийикдесе»,— деп, халкъыбызны
Чал Минга таудан соралла.
........................
Къарачай Къобаны къаралып жиляйды:
«Мена Къарачайым кетди»,— деп,
Къарыуу жетмей, тутуп да тыялмай,
Тёрт бюкленип, Минги тау къарайды.

Кёчгюнчюлюк жырладан алыннган бу сайлама тизгинлени биринчи кере окъусанг, алагъа багъа бичерге, махтаргъа, сейирсиннгенинги айтыргъа сёз табалмай къаласа — ол жырланы такъгъан адамланы сёзге усталыкълары, ана тилибизни байлыгъы бла, аны поэтика амаллары бла фахмулу хайырлана билгенлери табийгъатха угъай, бу тизгинлени къурагъан сёзлеге окъуна жан саладыла.
Бабаланы Ибрахим «Бийик сын» деген поэмасында былай айтады:

...Туугъан жер, туугъан эл, туугъан таш
деп барды... халкъда. О, алагъа сюймекликден
бийик, андан кючлю не сезим барды бу дунияда!..

Ол сюймеклик тюйюлмю эди къартларыбызны кёбюсюне тауларындан къысталгъан кюнлеринде азап жолларына журтларыны топурагъындан, ташчыкъларындан алдырып чыгъартхан?

Атам топуракъ алгъанды
Азыкъ салыучу артмакъгъа.

Киши жерледе ол затла адамларыбызгъа туугъан жерлерини, Кавказны белгилери болуп тургъанларына кёчгюнчюлюкню сынагъанла да, аланы кюйлери да шагъатлыкъ этедиле:

Къобан сууну ташчыкъларын а
Биргеме салыгъыз къабыргъа.

Халкъ жырлада малкъарлыланы бла къарачайлыланы ол кёчгюнчюлюк жыллада чекген къыйынлыкъларын суратлагъан тизгинлени алада кёп кере къатланнган мудах макъамланы бирлерине санаргъа боллукъбуз. Халкъны бушуулу, къаргъышлыкъ къадары алада, болгъаныча толу кёргюзтюледи:

Биз кюнчыгъышха кетип барабыз,
Мал вагонлагъа къуюлуп.
Къарангы вагонлада жиляй барабыз,
Бёрюча улуп, ит болуп.
Солургъа хауа, ичерге суу жокъ,
Жолда къырылып къалабыз.

Адамланы жолда неден да бек къыйнагъан а белгисизлик эди:

Белгисизлик тойдура жаныбыздан,
Тиишрыула сыйытына тынгылай,
Сагъышлы келе эдик жолубузда.
(Отарланы Керим.)

Жашауларындан тюнгюлген таулулагъа бу бушуулу, ачы тизгиилени ма ол белгисизлик туудургъанды:

Кир вагонлада кетип барабыз,
Жюреклерибиз сытылып...

Жаратхан Аллахым, кетерге ушайбыз
Тукъумубуз бла юзюлюп.
Бизни жер юсюнде къоярыкъ болмазла,
Къуярыкъ болурла тенгизге.
Этилген зорлукъну, жетген къыйынлыкъны,
Айтып айталмайма мен сизге.

Къайры элтгенлеринден хапарлары болмай, тамблагъы кюнлеринден умутлары юзюлген адамланы кёбюсю шашаргъа окъуна жетген эдиле. 

 
Кёчгюнчюлюкню азап жолун кеслери сынагъанла алагъа: «Елмегенлей, ахырат сынадыкъ»,— деп айтдыргъан кюнлени юслеринден былай эсгередиле: «Къор болайыкъ Аллахха, жолда эсли адамларыбыз, къартларыбыз, кеслери ичлерииден кюе-бише турсала да: «Жаны барны, умуту да бар»,— деп бош айтмагъандыла таулула. Къоркъсакъ, къоркъмасакъ да, къадар бирди. Хайт дейик! Быллай бир таралмай, жаныбызны Аллахха аманат этейик, кесибизни бегитейик»,— деп, къарыусузланы, онгсузланы кёллендире эдиле».

Кязим да адамларыбызны «Къайгъы бла арып, талып. Ёлген — ёлюп, къалгъан — шашып» баргъанларын кёргенинде, алагъа тёзюмлюк бла таукеллик, хауача, керек «болгъанларын ангылап:

Аллах, санга бирди сёзюм:
Халкъыма тилейме тёзюм,—

деп, уллу Аллахха баш урады. Анга окъуна: «Къартлыгъымда тентиредим»,— деп айтдыргъан сюргюнню палахлары, адамланы андан да бек жунчутуп, жашаудан тюнгюлтюп къойсала, халкъы гунч болуп кетеригин сезип, алай жазгъан болур закнй поэт «Жарлы халкъым» бла «Таукел этейик биз бюгюн» деген ёлюмсюз назмуларын.

Адамларыбызгъа: «Саула жарлыдыла ёлгенледен»,— деп таралтхан, ёмюрледе унутулмазлыкъ заман, «бар палахланы башын бери ачып», халкъны апчытхандан апчыта, тюнгюлтгенден тюнгюлте бара эди.

Марты сегизин унутдургъанды
Шалондан тюшген кюнюбюз.
Элтип, къум тюзге тёкген заманда,
Къара ачыудан кюйдюк биз.
.......................
Онеки кюнню шалонда элтип,
Бир къум аулакъгъа къуйдула.
........................
«Ажымдан ёлген былай болур»,— деп,
Дуниягъа жиляй къарадыкъ.
Жаныбыз чыкъмай, саныбыз да тирилмей,
Кесибизни ёлгеннге санадыкъ.

Бу тизгииле халкъны ол къара кюнледе этген жырларындандыла. Хар тизгин угъай эсе, хар сёз да сарнайды ол кюйледе. Аллай къыяма кюнлени юслеринден алай кючлю да, бушуулу да айтыргъа халкъны кесинден сора кишини да къолундан келлик тюйюл эди.

Кёчгюнчюлени киши жеринде кёрген къыйынлыкъларын, алагъа жетген зорлукъну, ала сынагъан сыйсызлыкъны шартларын кюйле жигине жетдиредиле:

Шалонладан тюшгенлей, башлагъанелле
Апчыгъан халкъны эл-эллеге юлешип.
Экинчи кюн башлалла комендантла
Жарлы халкъ бла кюрешип.
..............................
Бизни узакъгъа элтип, вагонла
Эшиклерин кенгнге ачалла.
Бир бирибизни кёралмаз кибик,
Эллеге, малланыча юлешип, чачалла.

Жаланда бир эллилени угъай, бир юйюрню адамларын окъуна «эл-эллеге къуш тюгюнлей чачып», бир бирлерин кёрюрге эркинлик бермеген кюйсюз закон, жууукъларындан, тукъумларындан, эллилеринден айырылып, энчи жашаргъа юйренмеген малкъарлыланы бла къарачайлыланы киши жеринде къадарларын бютюн да ачы, ажымлы эте эди:

Мындан эсе, мен ыразы эдим
Кавказ таулада ёлюрге.
......................
Жаныбыздан сюйген жууукъларыбызны
Амал тапмайбыз кёрюрге.
Комендант чегинден ары чыкъгъаннга
Тюрьме азабын берелле.
Ах, ёле туруп да, кюсесенг, тапмайса
Эгечни, къарнашны кёрюрге.

Битеу халкъны сыйыт этдирген сюргюнню бек ачы биринчи жылларын   кёчгюнчюлюк жырла къошакъсыз, толу суратлайдыла:

Ауруу, ачлыкъ да, жаланнгачлыкъ да —
Бары да бизге жау болду.
.......................
Ёлгенлени салыр кибик жер болмай,
Къабырланы къазар кибик эр болмай,
Тиширыула къабыр къазыу сынайла,
Ёлгенлерин кёмалмайын, жиляйла.

Кюйле ачлыкъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан ёлгенлени юслеринден сора да, Азияны сууукъ къышларында къабышханланы, жай къызыулугъун, ишни къыйынлыгъын, зорлукъну кётюралмай, замансыз ёлгенлерибизни юслеринден да айтадыла. 

 
Адамларыбыз: «Къыйынлыкъда ёлче жокъ» деген нарт сёзлерини кертилигин кёзлери бла кёрген эдиле:

Тутулгъан да сен, жутулгъан да сен,
Къууулгъан да сен, тоналгъан да сен,
Кёргенинг — зорлукъ, чегеринг — азап,
Кёзюнгде — ауунг, аягъынг — тузакъ.

Бу тёрт тизгин Семенланы Сымайылны «Ачыулу сёз» деген назмусунданды. Анга жырчы Сымайыл деп бош айтмагъандыла — кёчюрюлген халкъланы юслерине, буз ургъанча жаугъан къыйынлыкъланы саулай сыйындырып, кёз аллынга келтирип, кимни да жюрегин эритирча, санларын титиретирча, алай айта билген жырчыны фахмусуна, закийлигине, тилни байлыгъы бла уста хайырлана билгенине ким да ёхтемленир кибикди.

Кёчгюнчюлюк поэзияда комендантланы адамсызлыкъларын, кюйсюзлюклерин кёп кере кёребиз:

Комендантла уа къан ичедиле,
Кёчгюнчюлени сюймейле.
Атам бир элде, кесим бир элде,
Бир бирибизге иймейле.
...........................
Алагъа сормай баргъан адамны,
Тутуп, тюрьмеге салалла.

Айтып айталмазча, комендантланы халкъгъа берген къыйынлыкъларын, къарыусузлагъа, онгсузлагъа чырт да жан аурумакълыкълары болмагъанын жырланы биринде айтылгъан сёзле бек тынгылы айгъакълайдыла:

Кюню къурурукъ, комендант келсе,
Азрайыл келген сунабыз.

Киши жеринде халкъны жашауу «Не ёлюп ёлмеген, не, жашап, кюн кёрмеген» деген нарт сёздеча болгъан эди:

Жашау этерге биз кюрешебиз,
Ой, къобузсузлай той кибик...
Бy къыйынлыкълада жашай барабыз,
Не жашамай, не ёлмейин.

Белгилисича, хар инсанны жанындан татлы, андан багъалы бу дунияда заты жокъду. Не бек ауруса да, не бек къыйналса да, жашауну ташламагъанлай, не кючюн да аямай, жанын сакъларгъа адам тюрлю-тюрлю амалла излеп кюрешеди. Кюйледе уа:

Жарылып ёлейим, деп жиляйма да,
Жилягъанлыкъгъа уа ёлалмай.
.....................
Аллахха ийнаннган — бизге ийнансын,
Биз жаныбыздан тойгъанбыз,—

деген тизгинлепи окъусанг, ала, поэзияны тилинде семиртиу халда айтылгъан сёзле болмай, кёчгюнчюлюкню къара кюнлери чыдамлы, огъурлу да таулуланы къаллай бирге ахырларына таяндыргъанларын толу ангылайса.

        Жарлы халкъым, къатдыр энди белинги,

Жоюлдум деп, такъыр этме кёлюнгю,—

деп, жерлешлерин кёллендире келген жырчы Сымайылгъа окъуна:

Къалгъанды игилик сакълау...
Мени нек унутду ёлюм? — деп, айтдыргъан эди кёчгюнчюлюк.

Ол, кёчгюнчюлюкню ал кюнлеринде халкъы чекген къыйынлыкълагъа тёзалмай, заманнга чамланады:

Бетсиз заман, нек этесе залимлик?
Нек болгъанды бизни бла
Аранг тик?
Кимди сени оноуунгу
Жюрютген?
Онгсуз халкъны къанын ич, деп, юйретген?

Артда уа, битеу къыйынлыкъла да кёчгюнчюлеге жаратылгъанча болгъанын кёргенде:

Артыкълыкъланы кёресе кесинг,
Эт деп, эркинлик бересе кесинг,
Кёре тураса зарауатлыкъны...
Инжилтме энди бу жарлы
халкъны,— деп, Аллахха дау окъуна айтады.

Сымайылча, кеслерин таныгъанлы Уллу Аллахха къуллукъ этип келгенлени буслийманлыкъларын сынагъан, ёлюм къоркъууун унутдуруп, сауланы ёлгенлеге сукъландыргъан кёчгюнчюлюк малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа ма бу затла ючюн айтдыргъанды былай:

Жаныбыз саулай Аллах буюргъанд
Ахырат борчун тёлерге,—

Ол жыллада кёчгюнчюлеге киши жеринде, неге да тёзюп, жашау этерге кюрешдирген жаланда: «Аллах айтса, тюзлюк келир да, артха, туугъан журтубузгъа къайтырбыз»,— деген ийнанмакълыкъ эди. Алай аладан ол умутларын да сыйырыргъа кюрешген эдиле. 1948 жылда малкъарлыла бла карачайлыла, Ата журтларына бир заманда да къайтмай, киши жеринде къаллыкъдыла, деген указ кёчгюнчюлени:

Ёлюмден сора ахшысы жокъду,
Ёлюмге боюн салайыкъ...
Энди Кавказны кёрлюк болмабыз,
Тансыкъ тюшледе кёрмесек,— деп, сарнатхан эди.

Малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа, ол заманны палахларына хорлатмай турурча, къарыу да, бек уллу ийнаныулукъ да керек эдиле. Аланы Кавказгъа къайтыр умутларын сыйыргъанда да, ала жашаугъа, къадаргъа чамланмагъандыла. «Тюнгюлюп эсем да — умутлума», дерча кючню уа алагъа Аллахха, тюзлюкге ийнаныулары бере эди. Ол умутларыны жулдузун ёчюлтмегенлей тургъан а — адамланы бирлешиулери, бир бирге жюрек халаллыкълары эдиле. Таулула, Къуранны сыйлы аятлары бла тенг жырларында, назмуларында кёл, умут этдирген быллай сёзлени къатлай:

Къайтырбыз деп жерибизге,
Журтубузгъа, юйюбюзге,
Анга ийнаннганлай турайыкъ! —
(Къулийланы Къ.)

деп, иги къууумла бла киши жеринде баш кечиндирирге кюреше эдиле.

* * *
Малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа аланы ата-бабаларындан къалгъан жашау сынамла, «жети атадан бери келген» тау адетлери, киши жеринде халкълыкъларын тас этмегенлей, Кязим осуятча айтхан:

Хайт дегиз, айып алмагъыз,
Сиз адамгъа саналыгъыз,
Къыйын кюн эрлей къалыгъыз,—

дегенча  жорукълагъа кёре жашаргъа болушхандыла.

«Таулула къачан да, къыйынлыкъланы жашау алагъа энчи къурагъанча, алай жашагъандыла. Ала тауларына, къаяларына ушагъандыла, кече-кюн ишлегендиле, туугъан отжагъалары ючюн уруш этип, эркинликлерин сакълагъандыла. Намысны бла адамлыкъ даражаны неден да сыйлы кёргендиле. Къыйынлыкъланы хорлай, ёмюрден бери кишиликге, акъыл-эс жыяргъа, терен оюмлу болургъа» тау адет адамланы къалай юйретгенин кимден да тап Къайсын айтханды. Ана тилин, миллетини фольклорун, этнографиясын уста билгенинден сора да, онюч сюргюн жылны ауур сынамлары айтдыргъандыла анга халкъны психологиясын терен ангылагъан бу акъылман сёзлени да: «Кесини ишин этмеклик... не къыйын болса да, къаллай ачыуну, къалай къыйынлыкъны да хорлай, таукел жашаргъа — ма олду,.. халкъны оюмуна кёре, адамны этериги да, борчу да». 

 
Бу башында айтылгъан илишанла уа малкъарлыланы .бла къарачайлыланы къачан да къанларында болгъандыла. «Къан бла келген жан бла кетер»,— деп бош айтылмагъанды халкъда. Киши жеринде да адам-ларыбыз ишлерге итинмеклик таулуланы халкъ философияларыны мурдору болгъанын унутмай, аны кеслерини жашау жорукълары этип келгендиле. Не уллу палахланы да хорлап, Кавказларына бет жарыкълы къайтыргъа да ма ол болушханды алагъа.

Башында айтханыбызча, тау адетни тутуругъу болгъан илишанладан бири: хар заманда, не уллу палахда, къыйынлыкъда да, адам, намысын тас этмей жашаргъа керекди деген жорукъ бола келгенди. 

 
«Намыссызлыкъдан, сыйсызлыкъдал эсе, ёдген игиди»,— дей жашагъандыла таулула. Намысны жашау бла тенг этген малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа кёчгюнчюлюкде ачлыкъдан бла жалапнгачлыкъдан сора да, аланы бек инжилтген, жюреклерин таралтхан — ала киши жеринде сынагъан ыспассызлыкъ, учузлукъ эдиле:

        Келялмайбыз биз бир ишни тындырып,
        Хар ким бизни: «Бандитсе»,— деп, сындырып.
        Ол затлалла жаныбызны, жилятхан,
        Ёлмегенлей, ахырат азап сынатхан.
          .................................
        Качаннга дери турлукъбуз, харипле,
        Чырт да адамгъа саналмай?

Жанларын-къанларын аямай, урушда сермешген адамларыбызгъа окъуна къыраллыкъ, аланы башхала бла тенг этип, зорлукъ, ыспассызлыкъ, ачлыкъ сынатханын кёчгюнчюлюк жырла къатлап кёргюзтедиле:

Къыралыбыз ючюн къан тёкгенле,
Майдалларыгъыз турадыла намысыгъызгъа жарамай.
Аталарыгъызны журтларындан узакъда жашайсыз,
Сёзлеригизге киши къарамай.
...............................
Ачы къазауатдан сау къайтхан жашла
Къазахстанда ачдан ёлелле.

Сюргюнню къыйынлыгъын кётюрген жырчы Сымайыл да кёчгюнчюлюк поэзиясында ол кеси эм аны халкъы сынагъан ыспассызлыкъны ачылыгъын терен да, кенг да ачыкълайды:

Къуру кесим тюйюл, менича кёпле —
Жукъгъа саналмай, бирер кёлекге.
Жырым тутмакъды, атым батмакъды,
Мискин болдум, жюрек инжилип.....
Батханды, чакъмайды халкъым,
Иги бла айтмайла атын,—

деп, кюеди поэт. Ол назмуларында Аллахдан, къадардан да миллетине даража, хурмет тилейди:

        Сен, насып, аллынга тебин.
        Айтдырма халкъыма сёгюм.

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы жашау жолларында, ёмюрледе жыйыла келип, тау адет болуп къалгъан юлгю жорукъларыны сыйлы борчлары — таулуланы адамлыкъгъа юйретиудю.
Кёчгюнчюлюкде да, кюйле такъгъанла да, назмучуларыбыз да халкъны бек болургъа, адамлыкъны тас этмей, таукел жашаргъа чакъыргъандыла:

Таулулукъ ат айтыла келгенди,
Таулулукъ атны жоймайыкъ.
(Халкъ жырдан)

Халкъыма къара къыйынлыкъ жетген
Кюн, кишилик, нёгерим бол мени!
Биз жерсиз да, юйсюз да къалгъанда,
Адамлай къалыргъа болуш бизге!..
…Къалса да жашаргъа болмай амал,
Бизге адамча ёлюрге кюч бер!
(Къулийланы Къ.)

Къарачайлыланы бла малкъарлыланы тёрелеринде ыйлыкъгъан деген зат тау адетни мурдору болгъан илишанладан бириди десек, жангыллыкъ тюйюлбюз. «Азапдан къоркъма да, айыпдан къоркъ», «Ахырат азапдан дуния намысы кючлюдю»,—деген нарт сёзлерине не уллу къыйынлыкъда да ала кертичилей къалгъандыла. Кёчгюнчюлюкде да бир бирле, намысларын, сыйларын тюшюрген ишлеге этер амал тапмай, кеслерин окъуна ёлтюргендиле. 

 
Андан сора да «Жарсыгъан — тилеген кибикди, тилеген — жилягъан кибикди»,—деп, сюргюнню ал жылларында ненча къарачайлы, ненча малкъарлы, тилерге ыйлыгъып, кеслерине «садакъачы» деп айтдырмаз ючюн, юйдегилери бла ачдан къырылгъандыла»,— дейдиле кёчгюнчюлюкню сынагъанла. 

 
Бу башында айтылгъан шартланы эсге ала, поэтлерибиз, таулу халкъда болгъан бийик адамлыкъгъа баш ура, чыгъармаларында аны бла ёхтемленедиле:

Мени жюрегим, назмум да — сизни,
Махтауум — бийик беклигигизге!
Кетерикме, сизге алгъыш эте,
Сизнича адамла барларына
Къууана, жарлы жерни юсюнде,
Сиздеги адамлыкъгъа къууана!...
(Къулийланы Къ.)

Ата-бабаларыны осуятлары бла келген инсанлыкъ борчларыны сыйлылыгъын не къыйын кюнлеринде да тас этмегендиле таулула. Не бек къыйналып турсала да, ала халкъларына жараргъа, къарыусузгъа болушургъа, таянчакълыкъ этерге кюрешгендиле.

Кёлюнде халаллыгъы, жан аурутмакълыгъы болмагъан, жаланда кесин сюйген адам халкъгъа эриши кёрюннгенди, аны бир жерде да сыйын чыгъармагъандыла. «Кёзю сокъурдан къоркъма, кёлю сокъурдан къоркъ»,— дейдиле таулула. 

 
Битеу жашауунда халкъына къуллукъ этип, апы къыйын кюнлеринде иги сёзюн, жюрек жылыуун андан аямагъан жырчы Сымайыл да андан айтханды:

Борбай бар бола, жюрек тар эсе,
Къайгъырмай эсем къыйналгъанлагъа,
Мен нек жашайма? Кимге керекме?
Адамса дерге болурму манга! — деп.

Азияда умут бла ажал чегинде тургъан жылларында да таулула:

Жетер, дей, ёкюлюбюз — тюзлюк,
Аны, кюн тиеринча, сакълай,
Кечиндик... Бар палахха тёздюк,
Ёксюзню, онгсузну да жокълай,—
(Отарланы К.)

деп, жашаргъа кюрешгендиле. Киши жеринде да ала, бир ниетли, бир муратлы болуп, ата-бабаларыны жашау жорукъларына, туугъан жерлерине кертичилей къалгъандыла.

Саулай дунияда адам улуна тюзлюк, азатлыкъ, насып излеген къыралда жашайбыз деп, Совет властьны, Сталинни системасына толу ийнанып, ёхтемленип жашагъан тюз ниетли малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа кёчгюнчюлюк кёп соруула туудургъан эди:

Тюз жерибизде терс болуп чыкъдыкъ,
Биз къыраллыкъгъа не этгенек?
Ёмюр жашагъан журтларыбыздан
Биз нек къысталып кетгенек? —

деп тараладыла халкъ жырланы къурагъанла. Поэтлерибизни назмуларында да кёп тюбейдиле аллай соруула:

Бизге нек табылмай къалды бир ёкюл?
Къадарыбыз нек къойду бизни алдап?
(Отарланы К.)

Кимге не хата этген эдик, анам?
О, мухажирликни ачы гыржыны!
Мен а Чегем тауладан нек айырылдым?!
(Къулийланы Къ.)

Алай не халкъ, не Керим, не Къайсын, кеслерини сорууларына жууап тапмагъандыла. Кёчгюнчюлюкню кюйсюз заманы жууап берген угъай, соруулагъа соруула къоша бара эди.

Адамлагъа: «Зорлукъну отунда кюебиз»,—деп айтдыргъан а, битеу халкъ бирча терсленип, туугъан жерлеринден къысталгъаны эди.

Ачы жилямукъларыбыз тама,
Ачыуубуздан биз кюйсек.
Быллай бир ачыу этмез эдик да,
Терслигибизни биз билсек,— деп, аны себепли айтылады халкъ жырланы бирннде.

Халкъ къачан да тюзлюкге баш ура келгенди. Жомакъда болсун, таурухда болсун — халкъ чыгъармалада тюзлюк терсликни, зорлукъну хорламай къоймайды. Халкъда, сёз ючюн, быллай насийхат хапар жюрюйдю: «Зорлукъ, терслик, аманлыкъ, дагъыда адамгъа заран жетдирген башха затла бирлешип, Тюзлюкню тулпар атын ахсатхандыла. Андан бери Тюзлюк ахсакъ атда жюрюйдю. Алайды да, ол адамланы къыйнагъан затла, барысы да жыйылып, ол этиучю аманлыкъларын эте тургъан жерге Тюзлюк кечирек жетеди. Кечирек жетсе да, ол аланы хорламай къоймайды». 

 
Кёчгюнчюлюкде да быллай хапарланы, таурухланы, «Тюзлюкню ишин таукел сакъла»,— дегенча нарт сёзлени, Кязимни назмусунда: «Тюзлюк жарыкъ кюнча чыгъар./ Баз бола, зорлукъну жыгъар»,— деген оюмланы эсинден кетермей, халкъ:

Аллах айтса, бир заман келип,
Саула Кавказгъа къайтырбыз.
«Тюзлюкню кючю хорлады»,— деп,
Къабырлагъа хапар айтырбыз,— дей, киши жеринде азат болур кюнюн сакълагъанды.

«Суу — ташсыз, халкъ — къууанчсыз болмаз», «Дуния кезиудю» — деген нарт сёзлени кертиликлерин халкъ кесини къадарында кёп кере сынагъанды. 

 
Къайсын да кёчгюнчюлюкде, адамларыбызны арсар, армау кюнлеринде, аланы эслерине быллай шартланы салыр ючюн къатлай болур эди назмуларында халкъны бу акъылман сёзлерин:

Жашауда жарсыу, къууанч — кезиу,
Ала — бир бирине эжиу.

Халкъ къуру да къыйынлыкъда турмазына ийнаннганын кёчгюнчюлюк жырларында да аз айтмайды:

Къыйынлыкъны заман келтирди,
Заманы келсе — къутхарыр.
Не къыйын болса да, ажаллы ёледи,
Ажалсыз къутулур, сый алыр.

Тюзлюк хорларына ийнанып, киши жеринде кёчгюнчюлюкню палахларына хорлатмай, жашаудан тюнгюлмей турургъа уллу тёзюм, таукеллик да керек эдиле. 

 
«Ичингде от жанса да, тютюнюн чыгъарма», «Жигитни жолдашы — таукеллик», «Таукелге нюр жанар» деп, таулула тёзюмлюкге, чыдамлыкъгъа, таукелликге юйретедиле адамларын. Тёзюмлюлюк бла таукеллик таулу халкъны жашау халыны ёмюрлюк белгилеридиле.
Малкъарлыла бла къарачайлыла сюргюнде тёзюмлюлюкню сыйын да, кючюн да терен ангылагъанларын, тёзе да билгенлерин кёргюзтгендиле:

Тюзлюк жашаугъа биз да чыгъарбыз,
Кёпдю миллетни тёзюмю.
(Халкъ жырдан)

Халкъым, чыдадынг, жашадынг,
Келгенде да къыйын сагъат,
Сен тауларынга ушадынг.
(Къулийланы Къ.)

«Тёзген — тёш ашайды»,— дейдиле тауда.
Барыни тёзербиз, чыдам табыла.
Бирде, жазда бузча, эрирле даула,
Туугъан жерге жол ачыла таулугъа.
(Отарланы К.)

Кёчгюнчюлюкню азабын чекгенлени айтханларына кёре, сюргюнню ал жыларында да, артда, ала жан къоркъуудан къутулгъандан сора да, таулулагъа жашар кючню динлери бергенди. Аны алайлыгъы кёчгюнчюлюк  жырлада къатланып айтылады:

Келигиз, аланла, биз кёл этейик,
Аллахды бизге оноучу.
........................
Жаратхан Аллах кеси буюрмай,
Адам къыйынлыкъ кёрмейди.
...................
Бирча Аллахха биз таянайыкъ,
Мадар жокъду да къадаргъа.

Бу тизгинле таулуланы уллу Аллахха, къадаргъа терен ийнанмакълыкъларын толу кёргюзтедиле. 

 
Не къыйын кюнлеринде да тутхан динин атмагъан жырчы Сымайыл, жанларындан безген кёчгюнчюлени кёллендирирге кюреше:

Къатдыр кесинги, ой, жарлы миллет!
Этейик къумда жашау кечинмек.
Боюнсхасына жекгенди къадар,
Аны тартмайын жокъду бир мадар,— дейди.

Быллай шартлагъа жырчыны башха назмуларында да тюбейбиз:

Мен — шайтан желде бурулгъан зыгъыр,
Жазыу тирменде эзилген бюртюк.
Жазыуум жардан атса да,
Ийсе да манга палахла,
Буюрулгъаннга тюбедим,
Оноуум жокъду Аллахха.

Таулу халкъ не ишде да кемсизликни, озгъурсузлукъну сюймегенди. «Кюлюр жерде адамча кюле бил. Жиляр жерде кесинги тыя бил»,— деген сёзле анга шагъатдыла. 

 
Таулуланы халкъ адетлери бла динлери аланы, бушуулары не уллу болса да, халсызлыкъ этмезге, иги къууумладан айырылмазгъа, башхаланы да кёллендирирге, «Манга болгъан кимге болду?» — деп, къадаргъа чамланмазгъа, «Аллах, мындан аманындан да сен сакъла»,— деп, кеслерин Аллахха аманат этерге юйретгендиле.

Кёчгюнчюлюкню жаханим ачылыгъы не уллу къыйынлыкъланы да кётюре келген, чыдамлы, сабыр таулулагъа окъуна: «Ёлмегенлей, ахырат азап сынадыкъ», — деп айтдыргъанын чертип, Ата журтларына таралып, умутлары умутлай къалып, ажымлы ёлген кёчгюнчюлени шейитликлерине, аланы жаннетли боллукъларына халкъ жырланы къурагъанла толу ийнанадыла:

Киши жерде — къабырынг, анам,
Къарачайдан узакъда.
Шейитлеге сана, Аллах,
Ёлгенлени тузакъда.
.............................
Ой, зорлукъда ёлгенле,
Ата, ана, балала.
Жаннетледе тюбейик,
Къум тюзледе къалгъанла.

Халкъ жырланы биринде айтылгъаннга кёре уа, ёлгенлеча, кёчгюнчюлюкден сау къутулгъан адамла да, Аллахны тюз къулларына саналып, жаннет юлюшлю бола барлыкъдыла.
Аллай оюм Къулийланы Къайсынны кечгюнчюлюк поэзиясында да тюбейди. Сёз ючюн, «Арабчадан» деген назмусунда ол былай жазады:

Ыннам айтхан кибик, къыямат кюнде
Аллахны аллына барып тохтасам,
«Къайсы иги ишлеринг ючюн санга
Гюняхларынгы кечейим?» — деп сорса,
Мен огъурлу ишлерими санамам,
Ол сагъатда айтырма мен Аллахха:
«Бар гюняхларымы кеч жашауумда
Кёрген къыйынлыкъларым ючюн манга!»

Халкъыбызны: «Кеси жеринде къабыр орун тапмагъан, ахыратда да тынчлыкъ тапмаз»,— деген сёзю барды. Кёчгюнчюлюкде да адамларыбыз, ёлебиз деп къоркъмай, киши жеринде асыралабыз деп, анга къоркъа эдиле:

Кавказгъа бармай, мында асыралсам,
Эки ёллюкдю ёлюгюм.
(Халкъ жырдан)

Жулдуз учду да, ёчюлдю!
Жашауум, ёчюлме, алай,
Жетип ёлюмню чегине!
Турургъа керекме саулай,
Къайтхынчыннга Чегемге!..
(Къулийланы Къ.)

Адам дуниядан кетсе, аны адет бла асырагъан битеу жамауатны борчуду. Ёлгенни жиляуун этип, ашын-ташын этип бошагъандан сора: «Несин да тийиншли этдик»,— деп, жууукълары кёллерин аны бла жапсарадыла. Сюргюнде уа, ёлгенлерин, кереклисича, адет бла асырар амаллары болмай, таулула къалай мардасыз инжилгенлерин кёчгюнчюлюк жырла къатлап-къатлап айтадыла:

Илипин ызлагъа кёмюлген жарлыла —
Сын ташсыз, кебинсиз, къабырсыз...
Ийман-шагъадат келтиралмагъанлай,
Адамла алай къатып къалалла.
Жаназы этдирир адам болмагъанлай,
Жаназысыз жерге салалла.

Кёчгюнчюлюкню ал жылларында адамларыбыз: «Къарыусуз къартла, ууакъ сабийле не хата этгенелле къыралгъа? — деп, Москвагъа кёп къагъыт ийген эдиле. Алай Отарланы Керим айтханча болуп къала эди:

Тилек къагъытла жаздыкъ,
Ёгеликге къалгъанда.
Ичибиз отча къызды
Сур жууапла алгъанда.

Къыралны таматаларына не дауларын, не тилеклерин эшитдиралмагъанда, халкъ да, аны поэтлери да, жарсыуларын, сорууларын, тилеклерин жырда бла назмуда айтмай, не этерик эдиле? Къыраллыкъны ол заманда таматалары сау болуп, Кавказгъа жол ачылмазлыгъын ангылагъан таулула, Кязимни назмуларыны биринде айтылгъанча, амалсыз болгъан эдиле:

Жарлы халкъгъа жокъду бир жан аурутхан,
Ушайма мен къычыргъаннга къуюдан!
Амалым жокъ — тилек этгенден ёзге.

Халкъ жырланы кёбюсюнде да бу оюм къатланады:
Тёзюмлюк бла тилекден сора,
Не къалгъанд жарлы таулугъа?

Кёчгюнчюлюкню аман тюшге ушагъан жылларына тёзюп, Ата журтха жол ачылыр кюннге сау жетерча, таулула:

Бер, Аллахым, жашар кибик къарыуну!
Аллахым, бер манга тёзюм! —

деп тилей эдиле. Аланы бек уллу тилеклери да халкъ жырлада былай андан къатланадыла:

Къартларыбыз тилек тилейдиле:
«Тюзлюк келгенин кёрсек»,— деп,
Экинчи тилеклери алайды:
«Кавказгъа барып, ёлсек»,— деп.

Зумакъулланы Танзиляны уа «Адамны журтуна, журтну — адамгъа термилиую» деген поэмасында Ата журтун кюсеген адамны тилегин окъусанг, аны жаланда туугъан жерин, халкъын анасынча сюйген, мухажирликде туугъан жерине узакъдан термилген поэт айтырыкъды деп, кёлюнге алай келеди.

Тилейме, Аллах, жер бла, кёк бла,
Жарыкъ кюн бла, ма танг да атар! —
Сыйлы файгъамбар кийген бёрк бла,—
Туугъан жериме мени къайтар!
Тилейме сенден кече бла, кюн бла,
Жан жулдузум бла, бир кюнде батар,
Сен берген сыйлы ислам дин бла:
О, туугъан жериме мени къайтар!

Быллай сыйлы тилекледен сора да, кёчгюнчюлюкде адамларыбызны дуниядан тюнгюлтмей, алагъа халал гыржынларын ашап, жашау этерге болушхан ахшы умутла, иги къууумла болгъандыла.

Ахшы умутсуз къалсакъ, бизге
Къарыу табылмаз эди жашаргъа,—

дейди Отарланы Керим. Къулийланы Къайсын а:

Умут — акъ къанатлыды жаны саугъа,
Къара кюнде кёлсюзлюкден сакълагъан.
.............................................
Умут, туугъан жерибизни кёгюча,
Айырылмайса бизден къыйынлыкъда.
..............................................
Отубуз, чырагъыбыз болуп турдунг.

Таулуладан туугъан жерлерин сыйыргъанлыкъгъа, Ата журтха сюймекликлерин, анга тансыкълыкъларын сыйыралмагъандыла:

Мен мында саламбаш юйчюкде
Турсам да, жюрегим а — анда.
Ийнандырыгъыз, кёрмей сизни,
Жерге кирмезиме, тауларым! —

деп, Къайсынны Малкъаргъа айтханы, жырчы Сымайылны да Къарачайгъа: «Сан - мындады, жан - андады, андад эсим»,— дегени жаланда бу эки поэтни угъай, Ата журтларына термилген малкъарлыланы бла къарачайлыланы кёчгюнчюлюкде болумларын, туугъан жерлерине сюймекликлерин ачыкълайдыла.

Кёчгюнчюлюк жырла адамларыбызны Ата журтха сюймекликлери, тансыкълыкълары жюреклерин, акъылларын бийлеп тургъанларын кёргюзтедиле. Бюгюн да, инжилмей. жюрегинг ачымай, бир да окъуялмайса -халкъ жырлада айтылгъан быллай затланы:

Бир жангыз адам да, ой, жан бермейди,
Журтун — Кавказны сагъынмай.
...........................................
Кавказгъа кёчерге эркинлик берселе,
Къабырыма келип, къычырыгъыз.
............................................
Жашаялмайбыз, не туралмайбыз,
Кавказ эсибизге тюшгенден.

Кёчгюнчюле термилип жашагъан Кавказларындан тансыкълыкъларын жаланда тюшлеринде, эсгериулеринде ала эдиле:

Жангыз кюнню да биз турмайбыз,
Уллу Бахсанны сагъынмай...

Отарланы Керимде уа былай окъуйбуз:

Кесим мында бой салсам да заманнга.
Кавказ тауларымдадыла тюшлсрим.
Тюшлерим ючюн да — шукур къадаргъа!
..................................................
Комендант кишен салалмайды тюшлериме.
Андан жашайма, болуп къалмай тели.
Туугъан жерим тюшлеримде кёрюне!

Къыргъызда этилген назмуларында, Кавказгъа термиле, Къулийланы Къайсын а:

Къучакълар кибик жокъ жерим!
Къарар, ичер кибик — сууум!
Аланы тюшюмде кёрюп,
Чексиз болады жарсуум! — деп, жанындан сюйген Чегемине таралады.

Тюзлюк келип, малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа Кавказгъа къайтыргъа эркинлик берилген насып кюнню къууанчы халкъ жырлада, поэтлерибизни назмуларында да уллуду:

О, бюгюн биз болдукъ азат!
Мен къууаннгандан жилядым...
Жангыдан туудукъ дуниягъа...
Жаным къурманды бюгюннге.
(Къулийланы Къ.)

Ата журтлары бла жангыдан тюбешген таулуланы мардасыз къууанчларын кёчгюнчюлюк поэзия терен ачыкълайды:

Онюч жылны кёп насыпдан тыйылдыкъ.
Шукур болсун! Журтубузгъа жыйылдыкъ...
Жюрегиме сыйынмайды къууанчым.
(Халкъ жырдан)

Бюгюн билмейме кесим да
Жиляймамы, жырлаймамы?
Туугъан жерими юсюнде,
Эшта, къууанчдан жиляйма.
(Зумакъулланы Т.)

Онтёрт жылны жер тырнакълып жашагъан,
Жилямукъ бла гыржынны тенг ашагъан,
Сарнайса сен, тау журтунгу ийнакълай,
Жарлы халкъым, ой, жаралы Къарачай!
(Семенланы С.)

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы атларындан халкъ жырчыла бла поэтле, Орта Азияны, Къазахстанны адамларына ыразылыкъларын билдире, алагъа таулуланы къабырларын аманат этедиле:

Къарнаш халкъла, cay къалыгъыз, кетебиз,
Туз гыржынны бизге халал этигиз.
..........................................
Къыргъыз, къазах, сау къалыгъыз, саламат,
Къабырланы сизге этебиз аманат!

Кёчгюнчюлюк поэзиябызны къурагъанла, туугъан жерлерине къайтханлары ючюн Аллахха, Тюзлюкге баш ура, жашауну, Ата журтларын, жерлешлерин да алгъышлай:

        Энди дунияда быллай къыйынлыкъ
        Бир миллетге да болмасын! 
        Халкъгъа къыйынлыкъ салама дегенни
        Этген мураты толмасын! — деп тилейдиле уллу Аллахдан.
                                   
                                                   ***

1948 жылда Къазахстанда Семенланы Сымайыл былай жазгъанды:

Къолум, къалтырай, къалам тутады,
Онгдан солуна сёзле тартады.
Ол сёзле, ёсе, тизгин болурла,
Тизгинле тола, назму къурарла.
Ол назму бизге шагъатлыкъ этер,
Бизден керти сёз къыралгъа жетер.

Отарлаыы Керим а кесини депортацияда жазылгъан поэзиясыны юсюнден «Жашадыкъ» деген назмусунда былай айтады:

Жалгъан сёз, хансча, кирмеди арагъа,
Барын жаздым, эшитип угъай, кёрюп.
Мудах назмуларым, жара таплача,
Шагъатлыкъгъа къалгъандыла заманнга.

Кертиси бла да, кёчгюнчюлюк поэзия, малкъарлыланы бла къарачайлыланы халкъ эпослары, тарыхлары болуп, аланы жыр хазналарына къошулуп къалгъанды. Ол, депортацияны сынагъан адамларыбызны эслерине кёп затланы тюшюрюп, аланы бюгюн да ачы жилятады. Сюргюнден сора туугъанланы уа, сезимлерин къозгъап, жашауну юсюнден сагъышландырады. Тамата адамларыбыз, киши жеринде да адамлыкъларын тас этмей, жашаугъа, къадаргъа чамланмай, эрлей къалгъанларына ёхтемлендирип, алагъа баш урдурады. «Биз а алача болалырмы эдик? Аллах бермесин, ала сынагъан къыйынлыкъланы сынасакъ, алача адамлагъа сюймеклигибизни, жюрек халаллыгъыбызны, жашаугъа ийнаныуубузну сакълаяллыкъ болурму эдик?» — дегенча, кёп сорууланы туудурады.

«Бушууну сынамагъан эсеиг, аны юсюнден жазалмазса»,—дегенди Къайсын. Ол айтханны кертилигине малкъарлыланы бла къарачайлыланы кёчгюнчюлюк поэзиялары толу шагъатлыкъ этеди.

Жырчыларыбыз, поэтлерибиз, халкъ сынагъан палахланы кеслери да сынап, аланы ауурлукъларын жюреклеринде жюрютгендиле. Ёз жарсыулары, жерлешлерини бушуулары, къыйынлыкълары да, аланы жюреклеринден ётюп, жырлагъа, назмулагъа тюшгендиле. Сюргюнню сёз эсгертмелери болуп да аны ючюн къалгъандыла ол жырла бла ол назмула. 

Из книги: "Кёчгюнчюле эсгертмеси. Жырла бла назмула".
Нальчик, 1997.