Байрамукъланы Фатима. Миниатюрала

НЕДИ? НЕДИ?

Халкъ неси бла халкъды? Бизге "къарачайлыма" деб айтдыргъан неди? Къайсы шартладыла? Джаныбыз тагъылыб тургъан Къобан, Теберди, Джёгетей, Гум ёзенлеми, огъесе тёппелерин кёкге тиреб тургъан тауламы? Неди бизни "таулума!" деб ёхтемлендирген?! Тартыу согъулса, чыгъыб тебсерибиз келгеними? Орайда айтылса, эжиуге къошулмай къалалмагъаныбызмы? Айранны, нартюх гырджынны, джырнаны, бек эркелетиб ашагъаныбызмы? Неди бизни къарачайлы этген? Тилибиз? Адеб-намыс шартларыбыз? Бир-бирибизге: "Алан… " - деб сёлешгенибиз!?

Биз, чилле джаулукъла да къысмагъан, миллет чепкенле да киймеген, буруннгулача, ийнар айта да билмеген, кийиз басаргъа, боза этерге да юренмеген къауум, нек къарайбыз ётген ёмюрлеге алай, неге эсе да тансыкъ болгъанча, нени эсе да андан бери кёчюрюрге излегенча?! Къаныбызда болур аны сылтауу. Ётген ёмюрде миллетни кёрмегени, чекмегени къалмагъанды. Ал джылындан башлаб, ахыр джылына дери сынаб къарасанг, халкъгъа къыйынлыкъ да, зауукълукъ да кеслерин унутдурмай, алмашыб келиб тургъандыла. Къууанчны "татыуун" да биледи джамагъат, джарсыу да кесин танытыр ючюн къалмагъанды. Ачлыкъ, токълукъ да хар таулу юйде болгъанды къонакъ. Игиликге ууланыб, иги шартларын сакъларгъа кюрешиб келген халкъ, джыйырма биринчи ёмюрге къуру миллет атын тюл, тилин, адеб-намыс шартларын, тин байлыгъын джюрегине сыйындырыб ётдюргенди.

Ётген ёмюр къойгъан сынам, аманы игиси бла да, халибизде, джашаугъа къарауубузда, хар неге багъа бериуюбюзде кёб затыбызны тюрлендиргенди. Кёб таулу бюгюн тауларына сыйыныб джашагъанны кеслерине азгъа санайдыла, кёбле акъыллары-билимлери бла бютеудуния дараджагъа чыгъыб, атларын, халкъны атын да иги бла айтдырадыла…

Арабызда ана тилибизни билмегенле да аз тюлдюле, адеб-намыс джорукъларыбызны эскиге санагъанла да тюбейдиле, миллет шартларыбызны джашау джолда артыкъ джюкге кёргенлеге да джолугъуучанбыз, тин байлыгъыбыз бар-джокъ эсе да истемегенле да бардыла. Алай болса да асламыбызны къаныбыз турады биягъынлай. Ол а, эски джырлагъа да, чилле джаулукълагъа да, ётген ёмюрлени башха ызларына да турады тансыкълай. Адеб-намыс урланнган джыйырма биринчи ёмюрню ал джылларында буруннгу къызны буюгъа билиуюн, намысына беклигин, ариулукъгъа табыныуун, къубулургъа ёчлюгюн оюуларында сакълагъан чилле джаулукъну тансыкъламай не этгин?

Сейир тюлмюдю атанг-ананг, халкъынг эсинде сакълагъан зат, сени башынгдан да ётгенча болуб, джюрегинге ёмюрлюкге тюйрелиб къалгъаны…

САБИЙ БОЛУРУМ КЕЛЕДИ

Бир-бирледе сабий болурум келеди...
Кёлде, джюзе барыб, джагъасына джетгенлей, ариу дууадакъ, къанатларын къагъыб, аланы ауур этиб тургъан сууну, тёрт джанына бюркюб, дженгиллениб, омакъ-омакъ атлай кетгенча, эсими билеб, джюрегими аурутуб тургъан сагъышла, суу тамчылача, юсюмден кетиб, джылла салгъан ауурлукъ, джау чыракъча, эриб, юсюмден тюшюб, кёзлеримде мухурларын къойгъан айланч джолла, марал джангур джаугъан кёзюуде чыгъыучу джанкъылычха бурулсала... Мен а, гитче къызчыкъ болуб, кюн таякъны ууучума джыяма деб, кюрешсем...
Бир-бирледе сабий болурум келеди...
Анамы этегинден тута, къонакъгъа барырым. Анда, тойда, тебсей тургъан джашла бла къызлагъа къарай, мен да уллу болсам деб, кесими эм ариу, эм насыблы къызны, кёзюме кёргюзюб, зауукъланыргъа. Аллымда - къыйыры-учу болмагъан игиликге элтирик джол, анам да - къатымда...
Бир-бирледе сабий болурум бир бек келеди...
Сагъышланы да, джарсыуланы да, сорууланы да, тюблеринден ычхыныб, сабий джюрекни дженгиллиги кёлтюрюб, кёкге, къушча, чыгъарым. Кёкге чыгъыб, Кюннге, джулдузлагъа джууукъ болуб, ала бла бирге хурметни, насыбны джарыкъларын джерге, адамлагъа себерим, булут толкъунлада джюзе, кюн таякълада джууунурум...
Бир-бирледе сабий болурум бир бек келеди...

АППАНЫ ДЖЫР ЮЛЮШЮ

Бизде джырлай билмеген джокъду. Ання тылы баса, джау чайкъай да сюйген джырларын акъыртынчыкъ джырлагъанлай турады. Аны ючюн болур, этген хычынлары бир татлыла боладыла. Къарт анам ингичге ауазчыгъы бла зикир айтыб турады. Аны бир джылы, джумшакъ къолчукълары барды. "Джашым, былай кел, тансыкъ болгъанма", - деб ол мени бир кюнде эки-юч кере, кесине чакъырыб, къучакълаучанды. Ол къартчыкъ болгъаны ючюн, дженгил тансыкъ болуб къалады. Тобукъларына башымы салыб олтурсам, башымы сылай келиб, джукълатыб къояды. Зикирлерими, джумшакъ къолчугъуму джукълатадыла, билмейме.

Кишиге айтмайма, эм бек а акканы сюеме. Ол мен аны таныгъанлы хаман да джырлайды. Ийнеклеге аш сала, балтаны билей, джюлгючю бла чыбыкъны джона, меннге хойнух эте, джырлаб айланады. Акъыртынчыкъ, кеси кесине. Биз тилесек да джырлайды. Тилетиб кюрешген адети джокъду.

Аша деген бла, джырла дегеннге тилетгенни, ол айыбха огъуна санайды. Къууанчлада да, акканы къолуна алгъыш аякъны бериб, алгъыш этдириб бошагъандан сора, бир джырласанг а, деселе, кесине махтау чакъыра турмайды. Махтауну джыргъа къоюб:

- Айхай да, джырлайым, сиз тынгыларгъа джигит болугъуз, - деученди ол.

Джырласа уа… Мыдах джырны джырласа, къашлары да, джыйылгъан къуш къанатлача, энишге къараб, кеси да аллына къараб, мыдах джырлайды. Джарыкъ джырны джырласа, къашлары да, ачылгъан къуш къанатлача, керилиб, кеси да адамланы башлары бла, ёрге къараб, джарыкъ джырлайды.

- Меннге джырлама, демегиз, ансы джырла дегенигиз ючюн, кёлюм къаллыкъ тюлдю, - дейди акка. Кеси акка болгъанлыкъгъа, ауазы аттялай турады. Ол анга зарядка этдириб, къарт этмей турады.

- Джырны къой да, зикирге кёч, заманынг келгенди, сер киши, - деученди амма анга.

- Джыр да зикирди. Зикир Аллахха махтау береди, джыр Аллах джаратхан джанлагъа, Аллах къурагъан дуниягъа махтау салады. Аллахны ишине махтау берсенг, ол Аллахха махтау берген тюлмюдю? - дейди акка.

- Кет, Аллахны чамландыраса, сабийле да эшитмесинле сени ол сёзлеринги, сер киши, - деб къоймайды амма. Мен а эшитеме. Акканы сёзлерин тели сёзлеге санамайма. Огъай. Акка тюз айтханнга ушатама мен. Акка терс къалай айтырыкъды? Амма уа? Амма да терс айтмайды… джангылгъан этеди.

- Къой, къыз, къайгъынгы, - дейди акка аммагъа сакъал джюлгючюн билей. Аны сакъал джюлгючю бусагъатдагъы омакъ джюлгючледен джитиди. Акка айтады алай. Ол хар нени да эм тюзюн биледи. Бизни башыбызны да аны бла кеси джюлюйдю. Акка мылы чачыма, сапын джакъдырыб, башымы джюлюй башласа, хар джол сайын, ання къоркъуб, юйден чыгъыб кетеди. Акканы кесине джукъ айтмайды. Артындан а: "атамы ол аман бычагъы", дейди. Акка джюлгючюне алай айтханын билсе эди… Мени башыма акка джара бир кере да салмагъанды, ання уа къоркъгъанын къоймайды. Акка джырлай-джырлай, джюлюб чыгъыб къалады. Сора башынгы сыб-сыйдам этиб джылтыратса, алгъыш да эте, эркелете, джелкенге азчыкъ къагъар. Ол къымжа баш ачымагъанлай, "шаб" деб, таууш этер.

- Аллахым - джюрегимде, джырым - тилимде, ала бир-бирлерине чарламай эселе, сен мени бла нек кюрешесе? Зикир айтыргъа да, огъай дебми турама, сёзлерин билмейме ансы, дейди ол.

- Джыргъа тырмашханча тырмашсанг, биллик эдинг, - деб къоймайды биягъы амма.

- Сен айтханлай сер болгъан башда, анда болгъан сюртюлмей тургъанлыкъгъа, джангы джукъ джагъылмайды, - дейди акка.

- Да, тур сора алай эт да. Джангы джетген джашчыкъча, сызгъыр да айлан, - дейди амма кёлюн къалдыра.

- Сабийлени тёгерегинге джый да, алагъа джырла да тур. - Сабийле джырларыма тынгылагъанларына уа бек къууанама. Джырларым - ала мени дерслеримдиле сабийлеге. Джырны сюйген бир адам аманлыкъгъа башын салмаз. Джырны керти сюйген бир инсан къууанчдан джаллаб, къыйынлыкъны джолун сайламаз, - дейди акка. Сора меннге айланыб: - Джашым, къарт ананг ангыламайды: мен сабий-джаш кёзюуюмде, джашауну къыйынлыгъындан, джыр юлюшюмю хайырландыралмай къалгъанма. Сабийлей, ёксюзлюк сынаб, кесимден гитчелени аякъ юсюне салыргъа, анама нёгерлик этерге керек болду, энди уа, дерге, аскер къуллукъгъа ашырдыла, андан да къутулама, дерге, уруш башланды, ол бошалмагъанлай, кёчгюнчюлюк тюшдю башыбызгъа… Мен къачан джырларыкъ эдим?! Энди юйдегими аллында борчуму да артха атыб, джырлайма десем, унамайды. Тёрт кере юй ишлегендиле бу къолла, джашым, - деб акка, терек тамырлагъа ушагъан уллу къолларын аллына тутду. - Ким эсе да джыр юлюшюн, джаш заманында алыб, джырларын джырлаб бошагъан эсе, меннге энди берилгенди ол заман. Джыр юлюшюмю хайырландырмагъанлай, къабырлагъа барыр акъылым джокъду. Ол юлюшню кишиге къояллыкъ тюлме. Ол джанынгча, джангыз сеникиди! Джыр юлюшюм мени юч джыйырма бла он джылны сакълагъанды. Насыблы адамла джыр юлюшлерин саулай джашауларына созадыла, - деди акка сёзлерин джюрегини теренинден бери ала тургъаны таныла. - Алай а мен да тюлме насыбсыз. Насыбсызла, джашым, джыр юлюшлерин алыргъа заманлары болмай кетгенледиле. Меннге уа заман бериле турады, Аллахха болсун минг шукурла. Къарт ананг а, джашым, меннге ачыуланмайды, ачыуланнганча этеди. Сен да, мен да джаш заманыбызда нек джырламадыкъ, дегенлигиди. Сен алайчыгъын билиб къой, джашым, билгенинги уа, кишиге айтма, - дейди акка. - Дагъыда: джыр юлюшюнгю унутма. Аллахны эм иги саугъаларыны бириди ол. Аллах адам баласын насыбха, къууанчха джаратханды, биз кесибизбиз кесибизни джарлы, хариб этген да...

Акканы джыр юлюшю. Амманы джыр юлюшю. Мени джыр юлюшюм. Сейир юлюшле!

ДЖЮРЕК ДЖЫЛЫУНУ КЪОРЛУГЪУ

"Къорлукъ" бла "Тамызыкъ. Экиси эки огъурлу сёз... Бюгюннгюле аз хайырландыргъан, аз ангылагъан джарашыулу, джылы сёзле... Къысха айтылыб, терен магъананы тутхан дамлы сёзле... Керти тенглеча, деменгили сёзле.

Къорлукъ бла Тамызыкъ. Унутула баргъаныгъызгъа, сизни бла тенг, мен да къыйналама. Сиз унутула баргъанча, тилибиз да джарлыракъ бола барады. Тилибиз джарлыракъ бола баргъанча, джюрек берекет да азая барады.

Къорлукъ бла Тамызыкъ. Бусагъатдагъы хоншула: "Къорлукъчугъунг бармыды?" "Тамзыкъчыкъ керек эди",- деб бир-бири босагъасындан атламайдыла. Тамзыкъны, Къорлукъну да барыб тюкенден сатыб алырча амал этилгенди. Ол аламат амалды. Алай а хоншусуна от Тамызыкъ бере, таулу тиширыу джюрек джылыуундан да бере эди. Айран Къорлукъ, тылы Къорлукъ бере, юйюнде бар берекетинден да юлюш эте эди. Джюрек джылыу да, джан тылпыуча, ашхылыкъгъа талпыуча, тюкенде сатылмайдыла.

Къорлукъ бла Тамызыкъ... Тилибизден, алай эсе, джашауубуздан сиз кете, унутула баргъаныгъызча, джюрек джылыуну Къорлугъу - сюймеклик да - аз болгъанды. Ол а къалай кёб, къалай бек керекди барыбызгъа да.